Johann Andreas Schmeller
De Johann Andreas Schmeller (* 6. Augschte 1785 z Tirschenreuth i de bayerischen Oberpfalz; † 27. Juli 1852 z Münche) isch en Gèrmanischt, Bibliotekaar und bayerische Spraachforscher gsy. Mer säit, er heb di modèrn Mundaartforschig z Tüütschland gründet, und er hät au e paar wichtigi mittelalterlichi tüütschi Schrifte zum eerschte Maal publiziert. Hüt gchänt me de Schmeller hauptsächli na tank sym vierbändige Bayerisches Wörterbuch, und i dèm synere Naachfolg staat s Bayerisch Wöörterbuech, wo me hüt draa schaffet. Läben und WèèrchSyni Voorfaare sind Puure uf em Land gsy, won em oberpfälzische Chlooschter Waldsasse ghöört hät. Syni Eltere händ dänn z Tirschenreuth es Hüüsli poue, und de Vatter hät zeerscht as «Strasseneinschäufler» und nachanen as Choorbmacher gschaffet. Deet isch de Schmeller as föifts Chind uf d Wält choo. Scho äis Jaar drufabe isch d Familie i s rycher Oberbayre zoge, wo si mee Chance gsee hät. Z Rinnberg (Gmäind Rohrbach) im Landchräis Pfaffenhofen an der Ilm händ s dän es Puuregüetli gchaufft. De Vatter hät gnueg gwüsst, zum syne Chind öppis bybringe. Der Andreas hät drum schon chöne mit achti en Schuelmäischter für di na chlinnere Chind sy. Esoo isch de Pfarer Anton Nagel uf en uufmèrksaam woorde, hät en a syni Doorffschuel gnaa und scho gly drufabe i d Latynschuel vom Benediktynerchlooschter Scheyern gschickt. Spööter isch er a s Jesuitekoleeg z Ingolstadt, dän as Gimnaasium z Münche (das hät er 1801 abgschlosse[1]) und drufaben as Lizeeum Münche, won aber 1803 ooni Abschluss verlaa hät. De Schmeller hät si für Pèdagoogik intressiert, isch vo der Uufklèèrig prèègt gsy, und d Ideee vo de Französische Rewoluzioon händ em gfale. Er isch drum 1804 zum Johann Heinrich Pestalozzi i d Schwyz, aber dèè hät en nöd chöne bruuche. So isch er halt im glyche Jaar spanische Soldaat woorde und hät z Madrid a de Schule für jungi Offizier, em Real Instituto Pestalozziano Militar, as Assischtänt gwürkt. 1809 isch er wider i d Schwyz und hät bis 1813 as Leerer z Basel gwürkt. Dän aber isch die Privaatschuel vom Johann Samuel Hopf zueggange, und er isch uf Bayre häi. 1814 isch er Oberlüütnant imene Jegerbatelioon vo de bayerischen Armee woorden und hät deet 1823 de Staatus vomene bi „Civilstellen practicirenden Offizier“ überchoo. 1815 hät er en eerschte Versuech undernaa, di bairisch Mundaart daarzstele. 1821 isch s Buech Die Mundarten Bayerns grammatisch dargestellt usechoo. 1824 isch er usseroordentlichs, 1829 oordentlichs Mitgliid vo de Bayerischen Akademy vo de Wüsseschafte woorde. I de Jaar 1827 bis 1837 hät er, zeerscht vom bayerische Chroonprinz Ludwig gförderet, sys Hauptwèèrch gschribe: s vierbändig Bayerisch Wörterbuch.[2] Das isch en dialäktoloogische Mäilestäi gsy, und es isch zum Voorbild für e Räie wyteri Tialäktwöörterbüecher woorde, zum Byspil vom Schwyzerischen Idiotikon, wo 1862 gründet woorden isch. Ab 1826 hät er Voorläsigen a der Uniwersitèèt Münche ghalte, und die hät en 1827 der Eeretokter ggèè. Im glychlige Jaar isch er Profässer am Kadettehuus z München und im Jaar druff, 1828, usseroordentliche Profässer für alttüütschi reschp. altgèrmaanischi Spraach und Literatuur a der Uni Münche woorde. 1829 händ s en zum Kustos vo de Bayerische Hoof- und Staatsbiblioteek ernänt, und deet hät er bsunders de Handschriftenabtäilig glueget – inwäntarisiert hät er 27 000 Handschrifte, wo zum grööschte Täil as Folg vo de Sekularisierig vo de bayerische Chlööschter in Bsitz vom Staat choo sind. 1844 hett er chöne Profässer für slaawischi Spraache wèèrde, hät aber abgsäit, und er hät as Underbibliotekaar vo de Königliche Biblioteek afa schaffe. 1846 äntli hät er a der Uni Münche de Leerstuel für alttüütschi Spraach und Literatuur überchoo. I der 48er-Reweluzioon hät er si laa vom Freisinige Veräin as Kandidaat für di Tüütsch Nationaalversamlig uufstele. Ussert em Bayerische Wöörterbuech, emen ABC-Büechli und vilnen Abhandlige hät er e ganzi Räie althoochtüütschi und altnidertüütschi Handschriften useggèè, wo z Münche ligged, zum Byspil 1830 de Heliand, 1832 s Muspilli, 1838 de Ruodlieb und 1841 de Tatian. 1847 hät er au d Carmina Burana ediert. I de Mitti vom 19. Jarhundert hät er au di zimbrische Spraachinsle am Süüdhang vo den Alpe bsuecht und gsee, das me deet en alts Bairisch redt (d Zimbre sind aso für d Baire daas, was d Walser für d Alemane sind). Er hät drum au es Cimbrisches Wörterbuch gschribe, wo aber eerscht nach sym Tood usechoo isch. De Tialäktoloog Schmeller isch übrigens der Erfinder vom Zäiche für s Schwa, nämli ə.[3] Syni Frau Juliane oder Juliana, née Harn, verwitweti Auer, hät er eerscht chöne hüraate, wo di gmäinsaaam Tochter Emma (1818–1900) scho fascht erwachse gsy isch. Die Frau hät er scho 1816 gchänegleert ghaa, aber es hät em äifach s Gält gfèèlt, zum si chöne hüraate.[4] Und wo 1848 de Lorenz Tutschek hät wele d Tochter Emma hüraate, hät er au nöd gnueg Gält ghaa, zum eren e Mitgift z gèè, und s isch nüüt druus woorde.[5] 1852 isch er z Münche a Cholera gstoorbe. Sys Graab uf em Alte Süüdfridhoof isch uf em Greberfäld 2, Räie 7, Platz 40 (Standort ); vor em Grabstäi lyt am Scokel en uufgschlages Buech. 1979 isch d Johann-Andreas-Schmeller-Gesellschaft mit Sitz z Tirschenreuth gründet woorde. Si erforscht em Schmeller syn dialäktoloogischen und literaarische Naachlass, förderet s Bikantmache vo sym Wèèrch, unterstützt Mundartpflääg und -forschig und git es Jaarbuech[6] use. Sit 1985 vertäilt si all zwäi Jaar de Johann-Andreas-Schmeller-Prys für guete dialäktoloogische Läischtigen.[7] Au de Landchräis Tirschenreuth git e Schmeller-Uuszäichnig use, nämli d Johann-Andreas-Schmeller-Medaille. E paar Publikazioone vom Schmeller
Literatuur über de Schmeller
Weblink Commons: Johann Andreas Schmeller – Sammlig vo Multimediadateie
Fuessnoote
Normdate: GND: 118608533 | LCCN: n83020215 | SUDOC/IdRef: 029503604 | SELIBR: 199110 | VIAF: 88892462
|