Γενιά του '30

Γενιά του '30 ή Γενιά του 1930 ονομάστηκε η γενιά των Ελλήνων λογοτεχνών και καλλιτεχνών, οι οποίοι γεννημένοι στις αρχές του 20ού αιώνα, βρέθηκαν τη δεκαετία του 1930 στην απαρχή ή στο αποκορύφωμα της δημιουργικής πορείας τους. Πεζογράφοι, ποιητές και εικαστικοί καλλιτέχνες μοιράζονται μια επείγουσα μέριμνα: να δημιουργήσουν έναν ελληνικό μοντερνισμό, που θα υποστηρίζεται από μια ευρεία γνώση και εποπτεία των ευρωπαϊκών εξελίξεων καθώς και από μια νέα προσέγγιση της διαχρονικής τους παράδοσης^[1]. Οι δημιουργοί αυτής της περιόδου συνδέονται από κοινά χαρακτηριστικά στη θεματολογία και στους τρόπους έκφρασης, αλλά και από το γενικότερο κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο της εποχής. Η γενιά αυτή έδωσε πολύ σημαντικά έργα και σε αυτήν οφείλονται τα δύο βραβεία Νόμπελ λογοτεχνίας της Ελλάδας.

Στη λογοτεχνία, όπως και σε όλες τις τέχνες γενικότερα, η «γενιά» δεν ξεπερνά ορισμένα χρονικά όρια, όπως «η σχολή», και οι εκπρόσωποί της έχουν την ίδια πάνω-κάτω ηλικία, με διαφορά μεταξύ τους συνηθέστερα μικρότερη από μια πενταετία και οπωσδήποτε όχι μεγαλύτερη από δεκαετία. Γιατί εκείνο που συνδέει τους εκπροσώπους της, διαχωρίζοντάς τους από τους προηγούμενους και επόμενους, είναι η ιστορική στιγμή και η στιγμή που έρχονται να διαδραματίσουν τον ρόλο τους στα γράμματα, το τι συμβαίνει εκείνη την περίοδο στον ιστορικό χώρο και τι επικρατεί στον πνευματικό και λογοτεχνικό και ιδίως το γεγονός ότι μεγάλωσαν και ανδρώθηκαν ζώντας τα ίδια κοινά για όλους περιστατικά.^[2][3]

Ο όρος «Γενιά του '30» πρωτοχρησιμοποιήθηκε με κάπως αόριστο περιεχόμενο από τον Γιώργο Θεοτοκά και το περιβάλλον των διανοουμένων γύρω από το λογοτεχνικό περιοδικό της εποχής Τα Νέα Γράμματα. Το 1962 ο κριτικός της λογοτεχνίας Ανδρέας Καραντώνης — ο κριτικός της Γενιάς του '30 — χρησιμοποιεί τον όρο, καθιερώνοντάς τον, στο βιβλίο του Πεζογράφοι και πεζογραφήματα της Γενιάς του '30.

Η γενιά αυτή συγχρονίστηκε με τις νέες φόρμες που παρουσιάζονταν στη δυτική Ευρώπη, ο υπερρεαλισμός με τον ελεύθερο στίχο του στην ποίηση, το μυθιστόρημα στην πεζογραφία. Ο Λίνος Πολίτης θεωρεί ότι οι λογοτέχνες που παρουσιάστηκαν γύρω από τη χρονολογία αυτή ανανέωσαν δημιουργικά όχι μόνο την ποίηση αλλά και την πεζογραφία, «η οποία στα χρόνια 1920-1930 φυτοζωούσε σε μια καθυστερημένη επιβίωση της ηθογραφίας περιγράφοντας τη ζωή της μίζερης φτωχογειτονιάς».^[4]

Το οριστικό θάψιμο της Μεγάλης Ιδέας με τη μικρασιατική καταστροφή, τους ανάγκασε να επαναπροσδιορίσουν την ελληνικότητα. Ερχόμενοι σε επαφή με την Ευρώπη προσπάθησαν και πέτυχαν να συγκεράσουν με τρόπο ελληνικό τον μοντερνισμό με την παράδοση, τον κοσμοπολιτισμό με την εντοπιότητα και να εκφράσουν το συλλογικό ασυνείδητο της εποχής τους. Η Γενιά του '30 ανακάλυψε, θαύμασε και αγάπησε τον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό σε όλες τις εκδηλώσεις του, από την ντοπιολαλιά μέχρι τους ανώνυμους λαϊκούς ζωγράφους.

Στην ποίηση της δεκαετίας του 1930 βρίσκουμε τα πρώτα βήματα της αλλαγής που θα φέρει αυτή η γενιά στη λογοτεχνία. Από τη Γαλλία έρχεται το νέο κίνημα, ο υπερρεαλισμός, που θα γίνει το όχημα μέσω του οποίου θα εκφραστούν οι ποιητές που θα αποτελέσουν τη γενιά του 1930. Οι πιο αποφασιστικές κινήσεις στην πορεία της αλλαγής στην ποίηση ήταν:

• Το 1930 κυκλοφόρησε στο Παρίσι ο πρόδρομος της ελληνικής υπερρεαλιστικής ποίησης, η ποιητική συλλογή Στου γλυτωμού το χάζι του Θεόδωρου Ντόρρου.
• Το 1931, δημοσιεύεται στο περιοδικό Λόγος το δοκίμιο του Δημήτρη Μεντζέλου «Ο υπερρεαλισμός και οι τάσεις του», στο οποίο ο συγγραφέας εκθέτει συστηματικά την θεωρία του υπερρεαλισμού.

Την ίδια χρονιά ο Γιώργος Σεφέρης, εκδίδει την ποιητική του συλλογή Στροφή, η οποία αν και στο μεγαλύτερο μέρος αποτελεί κλασική ποίηση, έχει όμως και ποιήματα με υπερρεαλιστική διάθεση.

• Το 1933 δημοσιεύονται στο περιοδικό Κύκλος ποιήματα του Τόμας Στερνς Έλιοτ, που θα συμβάλει όσο κανείς στην ποίηση ιδιαίτερα του Σεφέρη.
• Το 1935 κυκλοφορεί η Υψικάμινος του Ανδρέα Εμπειρίκου η πρώτη ελληνική υπερρεαλιστική ποιητική συλλογή, καθώς και η συλλογή του Σεφέρη Μυθιστόρημα. Αυτά τα δυο γεγονότα, αλλά και άλλα παρόμοια (όπως η δημοσίευση των πρώτων ποιημάτων του Οδυσσέα Ελύτη, η δημοσίευση αποσπασμάτων από τον Οδυσσέα του Τζέιμς Τζόις σε μετάφραση Τάκη Παπατσώνη, αλλά και οι πρώτες μεταφράσεις του Έλιοτ από τον Σεφέρη) θα οδηγήσουν τον Ανδρέα Καραντώνη να θεωρήσει το 1935 χρονιά–σταθμό στην ποίηση: «ό,τι αργότερα θα αποτελέσει το σώμα της νέας ποίησης πρωτοεκδηλώνεται στο χρονικό όριο του 1935 […] ο χρόνος αυτός είναι ένας από τους πιο ιστορικούς της νεοελληνικής ποίησης, γιατί από 'κεί και πέρα κυρίως, άλλαξε τελειωτικά η μορφή του ποιητικού μας λόγου».

Ο Κωνσταντίνος Δημαράς, εστιάζοντας πολύ νωρίς στο βασικό χαρακτηριστικό τής νέας ποίησης που παρουσίαζε η γενιά τού '30 (η οποία δεν είχε αποκρυσταλλώσει ακόμη πλήρως τα στοιχεία της), το προσδιόρισε ως «καλλιέργεια του λυρισμού». Ο νέος αυτός λυρισμός είχε πλέον ως επίκεντρο τη λέξη, την οποία θεωρούσε αυτόνομα, αναζητώντας τους βέλτιστους φθογγολογικούς και ψυχολογικούς συνειρμούς που ανακαλεί. Αν και η λεξιθηρία, η ελλειπτική διατύπωση και ο υποβιβασμός τού ορθολογισμού υπήρχαν και σε προγενέστερα στάδια της ελληνικής λογοτεχνίας, σε αυτή τη γενιά θεωρούνται χαρακτηριστικά τής «καθαρής λογοτεχνίας».^[5]

Σημαντικότεροι εκπρόσωποι και εκφραστές αυτής της γενιάς θεωρούνται οι ποιητές Γιώργος Σεφέρης, Οδυσσέας Ελύτης, Ανδρέας Εμπειρίκος, Νικήτας Ράντος, Γιώργος Σαραντάρης, Δημήτρης Αντωνίου, Αναστάσιος Δρίβας, Θεόδωρος Ντόρρος, Νίκος Εγγονόπουλος, Γιάννης Ρίτσος, Νικηφόρος Βρεττάκος, Νίκος Καββαδίας και Νίκος Γκάτσος. Επίσης σημαντικοί συνθέτες που μελοποίησαν αυτά τα ποιήματα είναι οι Μίκης Θεοδωράκης και Μάνος Χατζιδάκις, γεννημενοι εκείνη τη περίοδο.

Όσον αφορά την πεζογραφία, οι λογοτέχνες άρχισαν να εγκαταλείπουν τις παραδοσιακές φόρμες της νουβέλας και του διηγήματος, για να μπορέσουν μέσα από τη φόρμα του μυθιστορήματος να ανιχνεύσουν ψυχολογικές καταστάσεις συνθετότερες, να περιγράψουν σοβαρότερα κοινωνικά και ανθρώπινα προβλήματα. Ταυτόχρονα έκαναν τομή στο ύφος και στη γλώσσα, υιοθετώντας την απλή δημοτική, και πολλές φορές την ντοπιολαλιά.

Το 1933 μπορεί να θεωρηθεί η χρονιά–σταθμός στην νεοελληνική πεζογραφία για το μυθιστόρημα. Αυτή τη χρονιά εμφανίστηκαν σημαντικά μυθιστορήματα, ίσως τα σημαντικότερα, της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ο Γιώργος Θεοτοκάς αναφέρεται σε αυτήν τη χρονιά σαν τη χρονιά της απότομης και πολύμορφης ανάπτυξης του μυθιστορήματος. Αυτόν τον χρόνο κυκλοφόρησαν Οι δεσμώτες του Άγγελου Τερζάκη, ο Συνταγματάρχης Λιάπκιν του Μ. Καραγάτση, η Αργώ του Γιώργου Θεοτοκά, Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια του Στράτη Μυριβήλη, και άλλα.

Ο Ανδρέας Καραντώνης και πάλι, σε άρθρο του στο περιοδικό Νέα Γράμματα το 1935 επισημαίνει ότι «η λογοτεχνική μορφή που δυνατώτερ' από κάθε άλλη κεντρίζει σήμερα προς την πρωτότυπη εργασία τις μυστικές λαχτάρες των νέων είναι το μυθιστόρημα. Τέτοιος είναι ο εκδοτικός οργασμός από την πληθωρική συγγραφή μυθιστορημάτων ώστε έχει κανείς την εντύπωση πως για πρώτη φορά στην Ελλάδα πάει να γίνει από αχρησιμοποίητο σχήμα, σώμα με βάρος, με αφή και με δυναμική ενέργεια».^[6] Ο Καραντώνης διακρίνει ήδη τη φιγούρα του νέου πεζογράφου, που ασχολούμενος με το μυθιστόρημα προσπαθεί να γνωρίσει τον άνθρωπο της πατρίδας του. Από τον άνθρωπο να περάσει στην κοινωνική του θέση, από την κοινωνία στη φύση και στην ιστορία του τόπου του.

Στυλοβάτες της γενιάς αυτής θεωρούνται οι Φώτης Κόντογλου, Θράσος Καστανάκης, Στράτης Μυριβήλης, Ηλίας Βενέζης, Κοσμάς Πολίτης, Γιώργος Θεοτοκάς, Μ. Καραγάτσης, Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης, Άγγελος Τερζάκης, και ο νεαρότερος όλων, Παντελής Πρεβελάκης.

Μετά τον Α ́ Παγκόσμιο Πόλεμο, την Οκτωβριανή Επανάσταση και τη Μικρασιατική Καταστροφή, δημιουργήθηκαν μεγάλα πολιτικά, ηθικά, κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα που δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις τέχνες και τον εικαστικό κόσμο. Οι καλλιτέχνες παρακολουθούσαν τις καλλιτεχνικές αναζητήσεις στον διεθνή χώρο και επικοινωνούσαν μεταξύ τους μέσω των καλλιτεχνικών περιοδικών: ο «20ός Αιώνας» (1933) που εξέδιδε ο Μιχάλης Τόμπρος, το «Τρίτο Μάτι» (1935) από μία ομάδα φίλων που δίνουν το στίγμα της εποχής (Σ. Δούκας, Δ. Πικιώνης, Ν. Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Σπ. Παπαλουκάς, Σ. Καραντινός, Τ. Παπατσώνης, Μ. Τόμπρος και Ά. Θεοδωρόπουλος) και η εφημερίδα «Τέχνη» (1938).

Μέσα σε αυτό το κλίμα κορυφώνεται το επιτακτικό αίτημα για επιστροφή στις ρίζες και οι καλλιτέχνες επανεκτιμούν και αντλούν διδάγματα από την Αρχαιότητα, το Βυζάντιο, αλλά και από περιφρονημένες έως τότε εκφράσεις, όπως τη λαϊκή τέχνη, τη ζωγραφική του Θεόφιλου ή του Παναγιώτη Ζωγράφου του Μακρυγιάννη. Ο Φώτης Κόντογλου, επί παραδείγματι, μελετά και αναβιώνει την παράδοση του Βυζαντίου, ενώ ο Σπύρος Παπαλουκάς δημιουργεί έναν ελληνικό υπαιθρισμό με σχηματοποιήσεις και χρώματα που μαρτυρούν τη βυζαντινή του μαθητεία^[7].

Το αίτημα της επιστροφής στην παράδοση, το αίτημα της «ελληνικότητας», ήταν επιτακτικό για τους ζωγράφους της εποχής εκείνης. Η ελληνικότητα στη ζωγραφική ήταν ένα ανοιχτό αίτημα ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, που εκφράστηκε όμως μέσα από την τοπιογραφία, η οποία ζητούσε απλά να αναπαριστήσει τον ελληνικό χώρο και το ελληνικό φως. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή, οι καλλιτέχνες της Γενιάς του '30 αναζήτησαν την ελληνικότητα σε περισσότερο εσωτερικούς δρόμους. Θέλησαν οι περισσότεροι — του Κόντογλου εξαιρουμένου — να εκφράσουν την πραγματικότητα της εποχής τους συνδυάζοντας (όπως έκαναν και οι πεζογράφοι και οι ποιητές) την ελληνική παράδοση με μοντερνιστικά ρεύματα όπως ο φωβισμός, ο κυβισμός, ο υπερρεαλισμός και ο εξπρεσιονισμός. Τον προηγούμενο υπαιθρισμό διαδέχθηκε ο ανθρωποκεντρισμός. Αυτό σημαίνει ότι η νόηση κυριάρχησε της αίσθησης, με συνέπεια η ζωγραφική να γίνει περισσότερο πνευματική και λιγότερο αναπαραστατική.^[8]

Ο Γιάννης Τσαρούχης αλλά και ο Διαμαντής Διαμαντόπουλος με το δικό του ύφος, παντρεύουν το δίδαγμα του Ματίς με τη χρωματική απλοποίηση της λαϊκής τέχνης, ενώ ο Τσαρούχης, στα ώριμα πλέον έργα του, ανανεώνει την αναγεννησιακή παράδοση μέσα από τις αυθεντικές πηγές της: την ελληνιστική τέχνη και το Φαγιούμ. Παρόμοια βήματα ακολουθεί και ο Γεράσιμος Στέρης με τα ποιητικά ακρογιάλια με τις αφαιρετικές μορφές του με υπομνήσεις στην ελληνική μυθολογία. Ο Γιάννης Μόραλης, ο νεότερος εκπρόσωπος της Γενιάς του '30, εμπνέεται στα πρώιμα πορτραίτα του από τα νεκρικά προσωπεία του Φαγιούμ και από την ελληνιστική ζωγραφική της Πομπηίας, ενώ τα επιτύμβια και επιθαλάμια του, τόσο στη σύνθεσή τους, όσο και το αίσθημα του πένθους που αποπνέουν, φέρουν επιρροές από τις αρχαίες επιτύμβιες στήλες. Ο Νίκος Νικολάου με τη σειρά του, αντλεί έμπνευση από την αρχαία αγγειογραφία για να δημιουργήσει τις χωνευμένες, έντονες μορφές του που μοιάζουν με αφαιρετικά ιδεογράμματα. Ο Νίκος Χατζηκυριάκος Γκίκας από την άλλη, θεωρείται ο πιο «Ευρωπαίος» από τους καλλιτέχνες της περιώνυμης γενιάς, πιθανόν γιατί βρέθηκε στο Παρίσι από πολύ νωρίς, σπούδασε εκεί και ήρθε σε επαφή, από κοντά, με όλα τα ρεύματα του Μεσοπολέμου. Έτσι, θα εκφράσει τον δικό του ελληνότροπο μοντερνισμό με ένα μετακυβιστικό ιδίωμα που βρίθει χρώμα, φως και ρυθμό, κουβαλά επιρροές από την αρχιτεκτονική του Αιγαίου και εμψυχώνεται από τα μελτέμια του. Ο Τσαρούχης αναφέρει για την τεχνοτροπία της Γενιάς του '30:

«Βασίζεται στο χρώμα και στους αρμονικούς συνδυασμούς του και στην αναδημιουργία της φόρμας και μοιραία στο βιασμό της προοπτικής».

Ενώ ο Αλέκος Λεβίδης σημειώνει για τον Τσαρούχη:

«[...]Το σχέδιο του δεν είναι «φυσιοκρατικό», δεν αποσκοπεί στη ρεαλιστική απεικόνιση, αλλά είναι ένα περίγραμμα που οριοθετεί επιφάνειες, οι οποίες παριστάνουν με περισσότερη ή λιγότερη πειστικότητα ανθρώπινες μορφές [...]. Στο σχεδιασμό αυτών των πινάκων αποφεύγει συστηματικά κάθε προοπτική ιεράρχηση του χώρου, και ο Τσαρούχης καταλήγει «μοιραία», όπως και ο Ματίς, στον βιασμό της προοπτικής».

Σε αυτό το ρεύμα της «ελληνικότητας» εξαίρεση αποτελούν οι ευάριθμοι εξπρεσιονιστές, που συμπίπτουν χρονικά με τους ζωγράφους της Γενιάς του '30: στην ολιγάριθμη αυτή ομάδα μπορούμε να εντάξουμε τον ώριμο Θεόφραστο Τριανταφυλλίδη, τον Μίμη Βιτσώρη και κυρίως τον αυθεντικότερο Έλληνα εξπρεσιονιστή, Γιώργο Μπουζιάνη^[9].

Σημαντικότεροι εκπρόσωποι της γενιάς αυτής στις εικαστικές τέχνες είναι οι Κωνσταντίνος Παρθένης, Σπύρος Παπαλουκάς, Φώτης Κόντογλου, Γιάννης Τσαρούχης, Νίκος Εγγονόπουλος, Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Νίκος Νικολάου, Διαμαντής Διαμαντόπουλος, Γιώργος Γουναρόπουλος, Σπύρος Βασιλείου και Γεράσιμος Στέρης.

• Ανώνυμος (χ.χ.). «Η Γενιά του '30» (PDF). fryktories.gr. Ανακτήθηκε στις 6 Αυγούστου 2020. 
• Δημαράς, Κ.Θ. (1963). Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (3η έκδοση). Αθήνα: Ίκαρος. 
• Δημητρακόπουλος, Φώτης (1990). Η πρωτοποριακή κίνηση του '30 και το μυθιστόρημα. Αθήνα: Καστανιώτης. 
• Μοίρα, Πολίνα (5 Ιανουαρίου 2012). «Η γενιά του '30». fotodendro.blogspot.com. Ανακτήθηκε στις 6 Αυγούστου 2020. 
• Μπαλούτογλου, Νάνσυ (α) (16 Ιουλίου 2009). «Η γέννηση της νεότερης ελληνικής ζωγραφικής - μέρος α΄». artmag.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Απριλίου 2021. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2020. 
• Μπαλούτογλου, Νάνσυ (β) (29 Ιουλίου 2009). «Η γέννηση της νεότερης ελληνικής ζωγραφικής - μέρος β΄». artmag.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Απριλίου 2021. Ανακτήθηκε στις 5 Αυγούστου 2020. 
• Πολίτου-Μαρμαρινού, Ελένη (1982). «Η πρώτη μεταπολεμική ποιητική γενιά και η σχέση της με τη "Γενιά του 30"». Παρουσία 1: 23-30. 
• Στεργιόπουλος, Κ. (6 Οκτωβρίου 1989). «Λογοτεχνία και χρονολογίες». Το Βήμα (Αθήνα). 
• Στεργιόπουλος, Κ. (2004). «Γενιά και Σχολή». Περιδιαβάζοντας: Από τα σχήματα στα πρόσωπα. Τόμος Στ΄. Αθήνα: Κέδρος. σελ. 132. 

• Παυλόπουλος, Δημήτρης, επιμ. (1994). Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας: η Γενιά του '30. Αθήνα: Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον. ISBN 9789607621009. 
• Κριαράς, Εμμανουήλ (Ιανουάριος 1964). «Η φιλολογική γενιά του 30. Στον τομέα των νεοελληνικών γραμμάτων». Εποχές 9: 11-16. 
• Τζιόβας, Δημήτρης (2012). Ο μύθος της Γενιάς του Τριάντα: νεοτερικότητα, ελληνικότητα και πολιτισμική ιδεολογία. Αθήνα: Πόλις. ISBN 9789604353132. 
• Tonnet, Henri (2010). Ιστορία του ελληνικού μυθιστορήματος. Μτφρ. Καραμάνου, Μαρίνα. Αθήνα: Πατάκης. ISBN 9789603789949. 
• Vitti, Mario (1977). Η Γενιά του Τριάντα: Ιδεολογία και μορφή. Αθήνα: Ερμής. ISBN 9789603200178. 
• Vitti, Mario (1978). Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Αθήνα: Οδυσσέας. ISBN 9789602106044. 
• Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, Λαμπρινή Καρακούρτη-Ορφανοπούλου, Η Ανθρώπινη Μορφή στην Ελληνική Ζωγραφική του 20ου αιώνα, εκδ. Ίδρυμα Β. & Μ. Θεοχαράκη, Αθήνα, 2020.

• «Η Γενιά του '30. Παράδοση και Μοντερνισμός». Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδας. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 27 Μαρτίου 2014. Ανακτήθηκε στις 7 Αυγούστου 2020. 
• Χατζηβασιλείου, Βαγγέλης (2002-06-21). «Η μεγάλη του Μεσοπολέμου γενιά». Ελευθεροτυπία: Βιβλιοθήκη. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-01-18. https://web.archive.org/web/20120118010518/http://archive.enet.gr/online/online_issues?pid=51&dt=21%2F06%2F2002. Ανακτήθηκε στις 2009-03-30. 
• Γενιά του '30 Εκπομπές από το αρχείο της ΕΡΤ αφιερωμένες σε εκπροσώπους της Γενιάς του '30.

• Νεοελληνική λογοτεχνία