|
Kataluna lingvo
La kataluna estas latinida lingvo parolata de preskaŭ 9 milionoj kaj duono da personoj tra la mondo. Ĝia lingva teritorio enhavas Katalunion, Valencilandon (escepte kelkaj regionoj), Balearojn, Andoron, orienton de Aragono (Aragona Strio), la urbon Algero (en la insulo Sardio), Nordan Katalunion kaj el Carxe (elp. el Karŝe), eta regiono de Murcio. La plej proksima al la kataluna lingvo laŭ parenceco estas la okcitana lingvo, kiu estas disvastiĝinta sude de Francio. Estas evidenta parenceco de tiu ĉi lingvo ankaŭ kun la lingvoj de Pirenea duoninsulo (la hispana kaj la portugala). DisvastiĝoLa katalunan lingvon komprenas proksimume 10 milionoj da homoj en Hispanio (Katalunio, Valencio), en Balearoj, sude de Francio, en Italio (Sardio) kaj en Andoro. La zono de disvastiĝeco de la kataluna lingvo nomiĝas Paїsos Catalans (Kataluna Landaro). Ĉirkaŭ 7,7 milionoj da parolantoj aktive uzas la lingvon, kaj 4,4 milionoj nomas la katalunan sia ĉefa lingvo de komunikiĝo. Oni distingas orientajn kaj okcidentajn katalunajn dialektojn. La orienton de Katalunio, la sudon de katalunlingva Francio, Balearojn kaj Sardion oni rilatigas al okcidentaj katalunaj dialektoj. La ĉefa kriterio de tia distingado estas elparolo de neakcentitaj o, e kaj a. En okcidentaj katalunaj dialektoj tiuj sonoj estas elparolataj same, kiel ili estas redonataj per skribo, dum en orientaj dialektoj o, e kaj a neakcentitaj estas elparolataj kiel la angla [ə], tiel nomata ŝvao. Katalunaj dialektoj kaj nomoj de la lingvoDum longa tempo oni diskutas, ĉu oni devas rigardi la valencian kiel memstaran lingvon aŭ kiel unu el la dialektoj. Kelkaj valenciaj organizaĵoj luktas por agnosko de la valencia dialekto kiel memstara lingvo, tamen plimulto kaj de sciencistoj, kaj de la parolantoj mem rigardas la valencian kaj la katalunan kiel unu lingvon. Jen iu kompromisa opinio: "Ekzistas unu lingvo, kiu en Katalunia nomiĝas la kataluna, kaj en Valencio – la valencia". Aliaj aŭtoroj opinias, ke la kataluna kaj la valencia lingvoj estas du malsamaj lingvoj, kiuj devenas de la okcitana lingvo. Sekve ekzistas kelke da variantoj por nomi la lingvon kaj ĝiajn partojn:
La historio de la evoluo de la kataluna lingvoLa unuaj dokumentoj oni rilatigas kun la 9-a jarcento. La lingvo estiĝis sur la bazo de la vulgara latino norde de Pirenea duoninsulo. Dum la malfrua Mezepoko la kataluna lingvo estis literatura kaj nacia lingvo de granda prestiĝo. Tiutempe, kiam en Katalunio ankoraŭ ĉirkaŭ la 15-a jarcento la lingvo de poezio estis la okcitana lingvo, por la kataluna lingvo (kiel por la unua romanida lingvo) estis malfermitaj tiaj kampoj de aplikado, kiel filozofio kaj scienco. Post edziĝo de Ferdinando la 2-a de Aragona rando kun Izabela la 1-a de Kastilio en 1469, la kataluna nobelaro komencis transiri al la kastilia lingvo, kio alkondukis al malvastigado de la kampo de aplikado de la kataluna lingvo kaj al la estiĝo de duglosa situacio, kiun ni povas spekti ankaŭ nuntempe. Tre negativan influon havis reprezalia lingva politiko de la Burbonoj en la 18-a jarcento, kies kialo estis tio, ke la katalunoj dum la Milito de hispana sukcedo batalis ĉe la flanko de Habsburgoj. La kataluna lingvo estis oficiale malpermesita en Katalunio ekde la enkonduko de la Dekreto de Nova Planta (1716) kaj en Valencilando (1707). En Norda Katalunio jam estis oficiala simila malpermeso ekde la jaro 1700. Dum la unua duono de la 19-a jarcento, kiam la kataluna lingvo estis definitive forigita el ĉiuj sferoj de uzado, komencas formiĝi la rezista movado, t.n. Renaixença (= renaskiĝo). Komence tiu movado ne eliradis ekster la limojn de literaturo, sed dum la 20-a jarcento ĝi akiris politikajn kaj naciajn trajtojn. La situacio por la kataluna lingvo estis pli favora, ol, ekzemple, tiu por la galega lingvo. Ja politika kaj socia elito (nobelaro, verkistoj) rifuzis la lingvon dum tempo de dekadenco (la 16–19-a jc.), sed simpla loĝantaro kaj pastraro restis fidelaj al la kataluna lingvo, kio konservis por ĝi certan socian prestiĝon. Dum la 20a jarcento, en la Hispana Ŝtato, ĝi estis malpermesita dum la diktaturoj de Primo de Rivera (1923–1930) kaj Franko (1939–1975). Inter la du regadoj iĝis eblaj la unuaj politikaj sukcesoj, tiel dum la 1930-aj jaroj la kataluna eĉ akiris statuson de la dua oficiala lingvo en Katalunio. Sed tiu sukceso nelonge daŭris. Venko de Franko en Civita milito (1936–1939) alkondukis al malpermeso de uzado de la kataluna lingvo – ĝis la altirado al la kriminala respondeco. La kataluna lingvo restadis en tiu stato ĝis la fino de la diktaturo de Franko en 1975. Demokratiigo de Hispanio alkondukis al granda aŭtonomiĝado de apartaj provincoj. En 1979 la kataluna lingvo reakiris oficialan statuson. Ĉarto en Norda KatalunioEn Norda Katalunio, la Ĝenerala Konsilantaro de Orientaj Pireneoj la 10-an de decembro 2007 proklamis la katalunan departementa lingvo apud la franca per Ĉarto favora al la kataluna[2]- Tiu Ĉarto fiksas jenajn celojn :
Kiel unua sekvo de tiu Ĉarto nun troveblas stratŝildoj dulingvaj en la departemento. Nombro da parolantoj en la mondo kaj kapablo
Fontoj: Katalunio: Dades del cens de l'any 2004, Institut d'Estadística de Katalunio, Generalitat de Katalunio[1]. Dades sociolingüístiques de l'IEC, any 2003[2] Arkivigite je 2007-09-29 per la retarkivo Wayback Machine.Valencilando: Dades del cens de l'any 2004, Institut Valencià d'Estadística, Generalitat Valenciana[3] Arkivigite je 2008-02-14 per la retarkivo Wayback Machine. Dades sociolingüístiques de l'IEC, any 2004[4] Arkivigite je 2007-09-29 per la retarkivo Wayback Machine.Balearaj insuloj: Dades del cens de l'any 2002, Institut Balear d'Estadística, Govern de les Balearaj insuloj[5] Arkivigite je 2008-01-01 per la retarkivo Wayback Machine.Dades sociolingüístiques de l'IEC, any 2002[6] Arkivigite je 2007-09-29 per la retarkivo Wayback Machine. Nordkatalunio : Estadística sobre els usos lingüístics a la Nordkatalunio 2004 (EULCN 04), dades corresponents al 1999, Generalitat de Katalunio[7]. Andoro: Dades dels cens, Servei d'Estudis, Ministeri de Finances, Govern d'Andoro[8] Arkivigite je 2008-11-18 per la retarkivo Wayback Machine. Dades lingüístiques de l'IEC, any 1999[9] Arkivigite je 2007-09-29 per la retarkivo Wayback Machine.Franja de Ponent: Dades de població, Centre de Recerca i Documentació Pau Vila[10] Arkivigite je 2008-05-09 per la retarkivo Wayback Machine. Dades sociolingüístiques de l'Euromosaic[11]. Algero: Estadística sobre els usos lingüístics a l 'Algero 2004 (EULA 04)[12]. Dades de població, Ministeri d'Economia i Finances italià. Resta del Món: Estimació 1999 de la Federació d'Entitats Catalanes a l'exterior. Socia uzo de la kataluna
(% de la loĝantaro de 15 kaj pli da jaroj). Fontoj: Video kaj notico kiu klarigas la uzon de la kataluna eltirita el studo de la Generalitat.[13][14] Laŭ datumoj de UNESKO kataluna nun estas la 22-a plej tradukita lingvo al aliaj lingvoj en la mondo. [3]. Laŭ studo de Jordi Mas, el Softcatalà, la kataluna estas la 23-a plej uzata lingvo en Interreto.[4] Lingvaj trajtojFonetikaj informojEn akcentita pozicio povas troviĝi sep vokaloj: i, e vasta, e malvasta, a, y, o vasta kaj o malvasta. En neakcentita pozicio la vokalara sistemo varias depende de dialekto. En la centra dialekto ĝi enhavas i, u, ə, en okcidentaj dialektoj – a, e, o, u, i. SilabojĈefaj tipoj de silaboj: V, VK, VKK, KV, KVK, KVKK, KKVK, KVV. La konsisto kaj la karaktero de morfologiaj kategoriojSubstantivoj havas kategorion de genro: vira/ina. La genro de adjektivoj akordiĝas kun la genro de substantivoj helpe de finaĵoj. SkriboKiel grafikan bazon de la kataluna lingvo oni uzas latinan alfabeton kun aldonado de vico da specialaj literoj. Sekvanta periodigado estis ellaborita nur por la literatura skriba lingvo. En ĝi oni distingas la fruan periodon – ekde la 9-a ĝis la 15-a jc.; la mezan – ekde la 16-a ĝis la 19-a jc., kaj la modernan – ekde la 19-a jc. ĝis nuntempo. Esperantaj vortoj el kataluna originoKelkaj ekzemploj
LiteraturoLa Kataluna Verkista Asocio aŭ Asocio de Verkistoj en la Kataluna Lingvo (katalune Associació d'Escriptors en Llengua Catalana, akronime AELC) estas profesia organizaĵo, kiu estis kreita en 1977, kaj kiu kunigas verkistojn en la kataluna lingvo. Ĝia ĉefa celo estas reprezenti kaj defendi la interesojn de verkistoj en la kataluna lingvo en profesiaj kampoj kaj antaŭ publikaj kulturaj instancoj kaj aliaj institucioj. MuzikoAŭdeblis kanto en la kataluna (Pols Estel·lar) dum la Eurovision minorities languages 2022[5][6]. Notoj kaj referencoj
Vidu ankaŭ
Eksteraj ligiloj
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
