Amoniako

Amoniako
Formula kimikoa	NH3
SMILES kanonikoa	2D eredua
MolView	3D eredua
Konposizioa	Nitrogeno eta hidrogeno
Azido konjokatua	amonio
Base konjokatua	amida ioi
Aurkitzailea	Joseph Priestley
Eponimoa	Zeus Ammon (en)
Mota	pnictogen hydride (en)
Ezaugarriak
Dentsitatea	0,7625 kg/m³ (0 ℃, gas)
Soinuaren abiadura	415 m/s (0 ℃, gas)
Azidotasuna (pKa)	9,21
Disolbagarritasuna	34 g/100 g (ur, 20 ℃)
Momentu dipolarra	1,471 D
Fusio-puntua	−77,74 ℃ ; −78 ℃
Irakite-puntua	−33,4 ℃ ; −33 ℃ (760 Torr); −33,33 ℃ (101,325 kPa)
Entropia molar estandarra	192,5 J/(mol K)
Fusio-entalpia	1,471 D
Formazio entalpia estandarra	−45,94 kJ/mol
Lurrun-presioa	8,5 atm (20 ℃)
Masa molekularra	17,026549096 Da
Erabilera
Rola	primary metabolite (en)
Arriskuak
NFPA 704	1 3 0
Lehergarritasunaren beheko muga	15 % (V/V)
Lehergarritasunaren goiko muga	28 % (V/V)
Gutxieneko dosi hilgarria	ikusi 5.000 ppm (gizaki, ugaztun, arnas hartze, 5 min); 1.500 mg/m³ (gizaki, arnas hartze, 30 min); 5.000 ppm (ugaztun, arnas hartze, 5 min); 3.317 ppm (laborategiko sagu, arnas hartze, 1 h); 132 mg/kg (gizaki);
Batezbesteko dosi hilgarria	ikusi 7 g/m³ (katu, untxi, arnas hartze, 1 h); 4.600 mg/m³ (laborategiko sagu, arnas hartze, 2 h); 4.500 ppm (laborategiko sagu, arnas hartze, 1 h); 4.230 ppm (laborategiko sagu, arnas hartze, 1 h); 21.430 ppm (laborategiko sagu, arnas hartze, 30 min); 7 g/m³ (untxi, arnas hartze, 1 h); 18.600 mg/m³ (laboratory rat (en) , arnas hartze, 5 min); 7.040 mg/m³ (laboratory rat (en) , arnas hartze, 30 min); 2.000 ppm (laboratory rat (en) , arnas hartze, 4 h); 17.401 ppm (laboratory rat (en) , arnas hartze, 15 min); 9.500 ppm (laboratory rat (en) , arnas hartze, 1 h); 40.300 ppm (laboratory rat (en) , arnas hartze, 10 min); 28.595 ppm (laboratory rat (en) , arnas hartze, 20 min); 20.300 ppm (laboratory rat (en) , arnas hartze, 40 min); 11.590 ppm (laboratory rat (en) , arnas hartze, 1 h); 7.338 ppm (laboratory rat (en) , arnas hartze, 1 h); 4.837 ppm (laborategiko sagu, arnas hartze, 1 h); 9.859 ppm (untxi, katu, arnas hartze, 1 h); 2.000 ppm (laboratory rat (en) , arnas hartze, 1 h);
Autoignizio tenperatura	651 ℃
Denboran ponderatutako esposizio muga	18 mg/m³ (10 h, baliorik ez); 35 mg/m³ (8 h, Ameriketako Estatu Batuak); 25 ppm (, Egipto, Australia, India, Japonia, Hego Korea, Mexiko, Zeelanda Berria, Norvegia, Peru, Suedia, Turkia, Erresuma Batua); 20 ppm (, Austria, Belgika, Danimarka, Finlandia, Alemania, Islandia); 14 mg/m³ (, Europako Batzordea, Hungaria, Herbehereak); 10 ppm (, Frantzia); 20 mg/m³ (, Polonia); 50 ppm (, Thailandia, Filipinak)
Denbora laburreko esposizio muga	27 mg/m³ (Polonia); 35 ppm (Australia, India, Hego Korea, Mexiko, Zeelanda Berria, Peru); 50 ppm (Belgika, Finlandia, Islandia, Suedia); 36 mg/m³ (Europako Batzordea, Hungaria); 20 ppm (Frantzia); 20 mg/m³ (Errusia)
IDLH	210 mg/m³ eta 300 ppm
Berokuntza globalerako gaitasuna	0
Eragin dezake	ammonia exposure (en)
Identifikatzaileak
InChlKey	QGZKDVFQNNGYKY-UHFFFAOYSA-N
CAS zenbakia	7664-41-7
ChemSpider	217
PubChem	222
Reaxys	3587154
Gmelin	16134
ChEBI	79
ChEMBL	CHEMBL1160819
NBE zenbakia	1005
RTECS zenbakia	BO0875000
ZVG	1100
DSSTox zenbakia	BO0875000
EC zenbakia	231-635-3
ECHA	100.028.760
CosIng	31839
MeSH	D000641
RxNorm	1299884
Human Metabolome Database	HMDB0000051
KNApSAcK	C00007267
UNII	5138Q19F1X
NDF-RT	N0000022607
KEGG	D02916 eta C00014
PDB Ligand	NH3
ASHRAE	717

Amoniakoa (NH₃) nitrogenozko atomo batez eta hidrogenozko hiru atomoz osatutako konposatu kimikoa da. Ur-disoluzio batean, base baten lana egin dezake ioi amonioa (NH₄⁺) sortzeko.

Jatorria

Amoniakoa naturan kantitate nabarmenetan aurkitzen den konposatu kimiko bat da, animalia eta landare jatorriko substantzia nitrogenatuetatik sortzen dena. Amoniakoa eta amonio-gatzak kantitate txikian aurkitzen dira euri-uretan^[1].

Marten, Jupiterren, Saturnon, Uranon, Neptunon eta Plutonen ere aurkitzen da^[2].

Ekoizpena

Industria kimikoko produktu garrantzitsuenetako bat da. 2018an amoniakoaren ekoizpen industrial globala 175 milioi tonakoa izan zen^[3], eta 2021ean 236 milioi tonakoa^[4]. 2018ko datuen arabera, munduko amoniakoaren %28,5 Txinan ekoizten da, %10,3 Errusian, %9,1 AEBetan eta %6,7 Indian^[3]. Gaur egun ekoizten den amoniakoaren %90 nekazaritzarako ongarriak sortzeko erabiltzen da. Horrez gain, hondakinen tratamendurako, zelulosaren eta paperaren industriarako, garbiketa produktuak sortzeko eta lehergaiak egiteko erabilgarria da^[5].

Amoniakoaren ekoizpen masiboan Haber-Bosch prozesua erabiltzen da^[5]^[6]:

N2 + 3 H2 → 2 NH3, ΔH° = −91.8 kJ/mol

Toxikotasuna

Amoniakoa oso toxikoa da uretako animalientzat, eta horregatik ingurumenarentzat arriskutsu gisa sailkatuta dago^[7]. Ez da hain toxikoa ugaztun gehienentzat^[8] eta landareentzat^[9]. Tabakoaren kearen osagaietako bat da^[10].

Amoniako disoluzioen Europar Batasuneko sailkapena
Pisuaren araberako kontzentrazioa	Molartasuna	Masa/bolumena	Giza osasunerako eta ingurumenerako arriskuak
% 5-10	2,87-5,62 mol/L	48,9-95,7 g/L	H314: Larruazaleko erredura larriak eta begietako kalteak eragiten ditu
% 10-25	5,62-13,29 mol/L	95,7–226,3 g/L	H314: Larruazaleko erredura larriak eta begietako kalteak eragiten ditu. H335: Arnas narritadura eragin dezake. H400: Oso toxikoa uretako bizidunentzat.
> %25	>13,29 mol/L	>226,3 g/L	H314: Larruazaleko erredura larriak eta begietako kalteak eragiten ditu. H335: Arnas narritadura eragin dezake. H400: Oso toxikoa uretako bizidunentzat. H411: Toxikoa uretako bizidunentzat, efektu iraunkorrak ditu.

Amoniakoaren eginkizuna sistema biologikoetan

Amonio ioiak animalien metabolismoaren hondakin toxikoak dira. Arrainetan eta uretako ornogabeetan, zuzenean uretara kanporatzen da. Ugaztunetan, marrazoetan eta anfibioetan, urea bihurtzen da, modu eraginkorragoan gorde daitekeena. Hegaztietan, narrastietan eta lurreko barraskiloetan, azido uriko bihurtzen da, solidoa dena eta, beraz, ur-galera minimoarekin kanpora daitekeena^[11].

Erreferentziak

↑ (Ingelesez) Chisholm, Hugh. (1911). «Ammonia» in: Encyclopædia Britannica. 1 Cambridge University Press, 861-863 or..
↑ (Ingelesez) Murdin, P. (2001). Encyclopedia of Astronomy & Astrophysics. CRC Press, 702 or. ISBN 9781000523034..
↑ ^a ^b (Ingelesez) Mineral Commodity Summaries 2020. USGS, 117 or. doi:/10.3133/mcs2020. ISBN 978-1-4113-4362-7..
↑ (Ingelesez) Fernández, Lucía. (2022). «Production capacity of ammonia worldwide from 2018 to 2021, with a forecast for 2026 and 2030» Statista.
↑ ^a ^b Iztueta Olano, Maddi. (2022). «Amoniakoa, ahobiko arma» Berria.
↑ (Ingelesez) Atkins, P.W.; Overton, T.L.; Rourke, J.P.; Weller, M.T.; Armstrong, F.A. (2010). Shriver and Atkins Inorganic Chemistry. New York: W. H. Freeman and Company, 383 or. ISBN 978-1-42-921820-7..
↑ (Ingelesez) «Ecological Effects of Ammonia» Department of Agriculture.
↑ (Ingelesez) Withers, Philip C.; Cooper, Christine E.; Maloney, Shane K.; Bozinovic, Francisco; Cruz Neto, Ariovaldo P.. (2016). Ecological and Environmental Physiology of Mammals. OUP Oxford, 258 or. ISBN 9780191092671..
↑ (Ingelesez) Lewis, Robert Alan. (1998). Lewis' Dictionary of Toxicology. CRC-Press, 73 or. ISBN 9781566702232..
↑ (Ingelesez) Talhout, Reinskje; Schulz, Thomas; Florek, Ewa; Benthem, Jan van; Wester, Piet; Opperhuizen, Antoon. (2011). Hazardous Compounds in Tobacco Smoke. , 613-628 or. doi:10.3390/ijerph8020613..
↑ (Ingelesez) Campbell, Neil A.; Reece, Jane B. (2002). Biology. San Francisco: Pearson Education, 937-938 or. ISBN 978-0-8053-6624-2..

Kanpo estekak

Datuak: Q4087
Multimedia: Ammonia / Q4087

Artikulu hau kimikari buruzko zirriborroa da. Wikipedia lagun dezakezu edukia osatuz.

[1] (Ingelesez) Chisholm, Hugh. (1911). «Ammonia» in: Encyclopædia Britannica. 1 Cambridge University Press, 861-863 or..

[2] (Ingelesez) Murdin, P. (2001). Encyclopedia of Astronomy & Astrophysics. CRC Press, 702 or. ISBN 9781000523034..

[:0-3] (Ingelesez) Mineral Commodity Summaries 2020. USGS, 117 or. doi:/10.3133/mcs2020. ISBN 978-1-4113-4362-7..

[4] (Ingelesez) Fernández, Lucía. (2022). «Production capacity of ammonia worldwide from 2018 to 2021, with a forecast for 2026 and 2030» Statista.

[:1-5] Iztueta Olano, Maddi. (2022). «Amoniakoa, ahobiko arma» Berria.

[6] (Ingelesez) Atkins, P.W.; Overton, T.L.; Rourke, J.P.; Weller, M.T.; Armstrong, F.A. (2010). Shriver and Atkins Inorganic Chemistry. New York: W. H. Freeman and Company, 383 or. ISBN 978-1-42-921820-7..

[7] (Ingelesez) «Ecological Effects of Ammonia» Department of Agriculture.

[8] (Ingelesez) Withers, Philip C.; Cooper, Christine E.; Maloney, Shane K.; Bozinovic, Francisco; Cruz Neto, Ariovaldo P.. (2016). Ecological and Environmental Physiology of Mammals. OUP Oxford, 258 or. ISBN 9780191092671..

[9] (Ingelesez) Lewis, Robert Alan. (1998). Lewis' Dictionary of Toxicology. CRC-Press, 73 or. ISBN 9781566702232..

[10] (Ingelesez) Talhout, Reinskje; Schulz, Thomas; Florek, Ewa; Benthem, Jan van; Wester, Piet; Opperhuizen, Antoon. (2011). Hazardous Compounds in Tobacco Smoke. , 613-628 or. doi:10.3390/ijerph8020613..

[11] (Ingelesez) Campbell, Neil A.; Reece, Jane B. (2002). Biology. San Francisco: Pearson Education, 937-938 or. ISBN 978-0-8053-6624-2..

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]