قرآن قدس

قرآن قدس نسخه‌ای است از ترجمهٔ فارسی قرآن که گفته می‌شود کهن‌ترین ترجمهٔ قرآن به فارسی است. این قرآن در سال ۱۳۴۵ ش در موزهٔ آستان قدس شناسایی شد و نظر کارشناسان را جلب کرد و معلوم شد یک ترجمهٔ بسیار ارزشمند تاریخی است. قرآن قدس در سال ۱۳۵۵ در یک جلد چاپ شد و در سال ۱۳۶۴ علی رواقی آن را در دو جلد بزرگ منتشر کرد. اندکی از آغاز این ترجمه — از ابتدای قرآن تا آیهٔ ۲۱۳ سورهٔ بقره — و اندکی از انتهای آن — تعدادی از سوره‌های کوچک قرآن — در دست نیست.

اهمیت قرآن قدس در این است که مشخص شد قدیمی‌ترین ترجمهٔ فارسی از قرآن است که تاکنون باقی مانده‌است. خط آن کوفی است اما با جوهرِ رنگی اِعراب‌گذاری شده‌است. اعراب‌گذاری روی خط کوفی (حیره‌ای) خود بر اهمیت این اثر می‌افزاید اما از همه مهم‌تر اینکه در ترجمهٔ فارسی آن واژگان بسیار زیادی از زبان پهلوی وجود دارد و حتی بدیهی‌ترین واژگان عربی مانند «کافر» و «مؤمن» نیز به صورت «کژاندیشان» و «باورداران» ترجمه شده‌است که نشان می‌دهد در زمان ترجمهٔ این قرآن، مردم هنوز با بدیهی‌ترین واژگان عربی آشنا نبوده‌اند. دوم اینکه در این قرآن کلماتی مانند بهشت و بد به صورت گهشت و گد نوشته شده که نشان می‌دهد که در فارسی میانه حرف «گ» نه تنها در آخر کلمات (مانند خانگ = خانه) بلکه در ابتدای کلمات نیز حذف یا تبدیل شده‌است. این نسخه نیز همانند نسخه‌های اولین قرآن‌ها نشان می‌دهد که قرآن‌های اولیه دارای شمارهٔ آیه و سوره نبوده‌اند.

به گفتهٔ علی رواقی، مصحح این اثر:«ترجمهٔ قرآن قدس، نمونه‌ای روشن از یک ترجمهٔ بسیار دقیق و آگاهانه از قرآن است. و از نظر تاریخ زبان و اتمولوژی نیز از ارزش‌های ویژه و کم‌مانندی بهره‌ور است.» ۷۵ صفحهٔ اول کتاب به توضیحات علی رواقی در مورد واژگان و زبان‌شناسی اختصاص دارد. زبان ترجمهٔ این قرآن کهن به سیستانی می‌باشد. در پایین صفحه‌های کتاب برابری واژگان ترجمهٔ کهن و فارسی نو آورده شده‌است. باید توجه کرد که در این نسخه و همهٔ نسخه‌های قدیمی نقطه نداشتن بعضی واژگان مانند: «نپدیرفتن» (نپذیرفتن)، «حشنود» (خشنود) و... یا نگارش متفاوت مانند «جهن» (جهان)، «بگه» (بگو)، «ورتاشید» (ورپاشید) و «تارسید» (ترسید) نشانهٔ غلط نگارشی است و نه اینکه در آن دوره بدان گونه سخن می‌گفته‌اند.^[۱]

احتمال داده شده که ترجمهٔ قرآن قدس میان ۲۵۰ تا ۳۵۰ هـ.ق صورت گرفته باشد.

بنا به قرائن و نشان‌های زبانشناختی، زمان کتابت آن بین سال‌های ۲۵۰ تا ۳۵۰ هجری قمری است. البته ژیلبر لازار بر این نظر است که کاربرد صورت ادات فعلی «می» و حرف اضافه «در» به جای «همی» و «اندر» در این متن به رغم دیگر نشانه‌های کهنگی، دلالت بر این دارد که این متن از قرن پنجم قدیمی‌تر نیست و ترجیحاً به نیمهٔ دوم این قرن تعلق دارد.^[۲]

قرآن قدس یکی از قرآن‌هایی است که در فرهنگنامه قرآنی: فرهنگ برابرهای فارسی قرآن بر اساس ۱۴۲ نسخه خطی کهن محفوظ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی فهرست‌نویسی شده است. این فرهنگ دربردارنده بیش از ۱۹۰ هزار برابرنهاده برای واژگانی از ۱۵۶۱ ریشه عربی در قرآن است. نسخه شماره ۱ در این فرهنگنامه همان قرآن قدس است. امروزه محتوای فرهنگنامه قرآنی به صورت برخط و به تفکیک ریشه‌های عربی قابل دسترسی است. برای نمونه قرآن قدس از ۲۳ حالت صرفی ریشه س-ل-م در قرآن بیش از ۲۰ مورد را به مشتقات «نرم شدن» برگردانده است. مثلا این قرآن، واژه عربی «مسلمان» را به واژه فارسی نرم‌شدآر برگردانده است.^[۳]