Արագած

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Արագած (այլ կիրառումներ)

Արագած
Տեսակ	լեռ
Երկիր	Հայաստան
Վարչատարածքային միավոր	Արագածոտնի մարզ և Շիրակի մարզ
Լեռնաշղթա	Հայկական լեռնաշխարհ
Մասն է	Կովկաս
Բարձրությունը ծովի մակարդակից	4090 մետր[1]
Հարաբերական բարձրություն	2143 մետր[2]
Նյութ	լավա
Վերջին ժայթքում	անհայտ
Սմիթսոնիան կոդ	214060

Արագած, հրաբխային քառագագաթ լեռ է, Հայկական լեռնաշխարհում՝ Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական հատվածում՝ Արագածոտնի և Շիրակի մարզերի սահմանագլխին։ Ամենաբարձր կետը հյուսիսային գագաթն է, որն ունի 4090 մետր բարձրություն^[3] և հանդիսանում է Հայաստանի Հանրապետության ամենաբարձր գագաթը։ Այն շրջապատից մեկուսացած, վահանաձև փռված լեռնազանգված է՝ մոտ 200 կմ շրջագծով։ Հովհարաձև տարածված լանջերի հետ միասին գրավում է մոտ 4000 կմ² տարածություն Արարատյան ու Շիրակի դաշտերի, Ախուրյան ու Քասախ գետերի միջև։ Երեք կողմից նրան հարևան են հյուսիսից՝ Շարայի, արևելքից՝ Արայի, հարավ-արևմուտքից՝ Մեծ Արտենի լեռները։ Եղել է պատմական Մեծ Հայքի Արագածոտն, Շիրակ և Նիգ գավառների սահմաններում^[4][5]։

Արագած անվան ծագումը կապում են Հայկի որդի Արամանյակի կամ էլ Արա աստծո անունների հետ (Արագած՝ Արայի գահ)^[փա՞ստ]:

Արագածը վաղ անցյալում եղել է աշխարհի խոշորագույն հրաբուխներից մեկը^[փա՞ստ]։ Ունի 400 մ խորությամբ և 3 կմ տրամագծով հսկա խառնարան, որի քայքայված պատերի մնացորդները կազմում են լեռան չորս կատարները։ Խառնարանը հարավարևելյան կողմից բաց է և կապվում է շրջապատին գետակների ու ջրվեժների միջոցով։ Կատարները դասավորված են կիսաշրջանաձև և կազմում են 270 աստիճանի աղեղ։ Ամենաբարձրը հյուսիսային կատարն է (4090.1 մետր)։ Արևմտյան գագաթն ունի 3995,3 մետր, արևելյանը՝ 3908,2 մ, իսկ հարավայինը՝ 3887,8 մ բարձրություն։ Խառնարանը ջրահավաք մեծ ավազան է։ Այստեղից է սկիզբ առնում Քասաղի վտակ Գեղարոտ գետը։

Արագածի հավերժական ձյունե ծածկույթը մոտ 6 կմ² է։ Լեռն ունի մի քանի փոքր սառցադաշտեր, որոնցից ամենամեծը (1,5 կմ մակերեսով) խառնարանում է։ Սառցադաշտերը սնվում է Քասաղի վտակ Գեղարոտը։

Եթե Արագածի ատամնաձև գագաթները ուղղաձիգ են (հատկապես հյուսիսային կատարը, որ բավական դժվարամատույց է վերելքի համար), ապա լանջերը մեղմ թեքություն ունեն, որոնք փռված են գագաթների շուրջը հսկայական տարածության վրա՝ տեղ-տեղ կազմելով ընդարձակ բարձրավանդակներ, սարավանդներ, հարթություններ (Ապարանի դաշտը, Կարմրաշենի, Շամիրամի սարահարթերը, Օհանավանի, Մարալիկի սարավանդները և այլն), մասնատված են ճառագայթաձև տարածվող խոր հովիտներով, կիրճերով, հեղեղատներով։ Լանջերին կան նաև հրաբխային ծագում ունեցող կոնաձև բարձրություններ (Փոքր Արտենի, Իրինդ, Կարմրաթառ, Դաշտաքար և այլն)։

Արագածի մերձակայքում ցրված են բազմաթիվ պարազիտային կոներ, որոնք անցյալում պարբերաբար արտավիժել են հրաբխային նյութեր։ Հրաբխային ժայթքումների հետևանքով Արագածի լանջերը հսկայական տարածության վրա (ընդհուպ մինչև ստորին փեշերը) ծածկված են լավաներով։ Լեռը հարուստ է հրաբխային ծագում ունեցող օգտակար հանածոներով (տուֆ, պեմզա, պեռլիտ և այլն)։ Արագածի գագաթներին մշտական ձյուն է նստած, իսկ փեշերին արտահայտվում են տարվա բոլոր եղանակները՝ իրենց նրբերանգներով։ Լեռնային շրջաններում կլիման փոփոխվում է ըստ բարձրության. մերձգագաթային գոտում զով է, իսկ գագաթին ցուրտ է նաև ամռանը։

Լեռնազանգվածը զբաղեցնում է 820 ք/կմ տարածք։ Այն հանգած հրաբուխ է, որի ժայթքման արդյունքում առաջացել են 4 գագաթները։ Արագած լեռն իրենից ներկայացնում է հսկայական հրաբխային զանգված, որը ունի ճյուղավորությունը որ մոտ 20-ից ավել 3000 մետրից բարձր լեռնագագաթներով (Քարակատար, Քարապար, Կաքավասար, Նիգասար, Թեժառույք և այլն) ինչպես նաև լճեր, ջրվեժներ, աղբյուրներ^[փա՞ստ]։ Արևելյան լանջին, Սարակապ գյուղի առևելյան կողմում գտնվում է Բերդի դոշ լեռը^[6]:

Արագածը հայտնի է իր սառնորակ աղբյուրներով, որոնք ձնհալի ջրերի ու սառցադաշտերի հետ սկիզբ են տալիս մի շարք գետերի ու գետակների (Գեղարոտ, Ամբերդ, Մանթաշ, Նարիշդ, Գետաձոր, Ծաղկահովիտ և այլն)։ Արագածի ընդերքի ջրերով է սնվում նաև Մեծամոր լիճը։ Գագաթին և լանջերին կան մի քանի տասնյակ գեղատեսիլ լճակներ (Քարի, Ամբերդի, Լեսինգի և այլն)։ Դրանցից ամենամեծը Քարի լիճն է, որն ունի քաղցրահամ ջուր և 3200 մ բարձրության վրա է։ Լճին առանձին հրապույր են տալիս շրջակա ալպյան մարգագետիները, բազմագույն ծաղիկները, լեռնային մաքուր օդը և Արագածի ձյունափայլ գագաթի մերձակցությունը։

Ճոխ բուսականությամբ ծածկված հիասքանչ գետահովիտներով ու ձորակներով հոսող գետերը տեղ-տեղ առաջացնում են ջրվեժներ ու սահանքներ։

Ավանդությունը պատմում է, թե հայոց լեռները մի ժամանակ հաղթանդամ ու հսկա եղբայրներ են եղել։ Ամեն օր առավոտ վաղ արթնանալով՝ նրանք սովորություն են ունեցել նախ կապել իրենց գոտիները և հետո միայն ողջունել իրար։ Ժամանակ է անցնում։ Եղբայրները ծերանում են, սկսում են ավելի ուշ վեր կենալ։ Մի օր էլ արթնանալով՝ նրանք հակառակ իրենց սովորության՝ մոռանում են նախ գոտիները կապել և բարևում են իրար։ Աստված տեսնելով այդ՝ բարկանում է, պատժում եղբայրներին։ Նրանք քարանում են ու դառնում լեռներ, գոտիները՝ կանաչ դաշտեր, իսկ քարացած եղբայրների արցունքները՝ անմահական աղբյուրներ։ Այդ հսկաներից մեծությամբ չորրորդը Արագածն է՝ Մեծ Մասիսից, Սեբելանից և Սիփանից հետո։

Արագածի մեղմաթեք լանջերը շատ ջրառատ են, բերրի, ծածկված ալպյան մարգագետիններով, արոտավայրերով։ Այս տեսակետից Արագածը Մասիսի հակոտնյան է։ Իզուր չի ժողովուրդը պատմում հետևյալ ավանդությունը։

Ժամանակով Մասիսն ու Արագածը շատ սիրով քույրեր են լինում։ Մի օր, ինչպես է պատահում, նրանք կռվում են։ Մեկն ասում է՝ «Ես եմ լավը, ավելի բարձրը», մյուսը թե՝ «Ես քեզանից և՛ ավելի բարձր եմ, և՛ ավելի գեղեցիկ»։ Վրա է հասնում Մարութա լեռը և փորձում է հաշտեցնել քույրերին։ Տեսնելով, որ անկարող է խաղաղություն վերահաստատել, թողնում, հեռանում է և անիծում նրանց։ Չարագուշակ էր նրա անեծքը. «Թող Մասիսն ու Արագածն այնպես բաժանվեն միմյանցից, որ էլ երբեք չհանդիպեն»։ Իր հերթին Մասիսն Արագածին անիծում է, որ երբեք վիշտը դուրս չգա նրա սրտից, և արցունքը չպակասի աչքերից։ Արագածն էլ Մասիսին է անիծում, որ վշտից չորանա, աշխարհի երեսին մարդ չբարձրանա նրա կատարը, վրան մատաղ չմորթվի։ Այդպես էլ լինում է։ Արագածի գագաթին արցունքից լիճ է գոյանում, փեշերից հազարավոր աղբյուրներ են բխում։ Իսկ Մասիսը ցամաքում է, չորանում, ոչ ոք չի բարձրանում նրա գագաթը, ոչ էլ մատաղ է մորթվում այնտեղ։

2019 թվականի սեպտեմբերի 14-ին Լեհաստանի քաղաքացիներ, Վարշավա քաղաքում բնակվող 31-ամյա Մաուգոժատա Լուժինցկայի և 33-ամյա Պյոտր Բարլոգայի հետ Արագած լեռան վերելքի ժամանակ մոտ 3500 մետր բարձրության վրա դժբախտ դեպք է տեղի ունեցել։ Ըստ Մաուգոժատայի պատմածի՝ վերելքի ընթացքում իր ընկեր Պյոտրը քայլելիս է եղել առջևից, երբ դեմ դիմաց հանդիպել են արջի։ Ե՛ւ արջը, և՛ Պյոտրը շփոթվել են, արջը հարձակվել է, որի հետևանքով երկուսով գլորվել են ժայռից։ Ընկնելուց հետո արջը փախել է, իսկ Պյոտրը, ժայռերին դիպչելու հետևանքով մահացել։ Ժամը 14։26-ին ստացված ահազանգից անմիջապես հետո դեպքի վայր են մեկնել Հայաստանի արտակարգ իրավիճակների ծառայության աշխատակիցները։ Ժամը 16:35-ին փրկարարներն տուժած քաղաքացիներին հայտնաբերել են: Ժամը 17:15-ին բժիշկներն արձանագրել են Պյոտր Բարլոգայի մահը, նրա մարմինը մոտեցրել ուղղաթիռին, իսկ Մաուգոժատա Լուժինցկային ավտոմեքենայով տեղափոխել Աշտարակ քաղաքի բժշկական կենտրոն^[7][8]:

2025 թվականի մարտի 11-ին Արագած լեռան հյուսիսային գագաթին տեղի ունեցած ձնահոսքի տակ են մնացել Իսպանիայի քաղաքացիներից կազմված 9 հոգանոց արշավախումբը։ Նույն օրը ժամը 15:26-ին Արագածոտնի մարզային փրկարարական վարչության ճգնաժամային կառավարման կենտրոնը դեպքի մասին ահազանգ է ստացել։ Որոնողափրկարարական աշխատանքներին մասնակցել են հինգ տասնյակից ավելի փրկարարներ, 2 ուղղաթիռ։ Տարբեր աստիճանի վնասվածքներով 8 անձ ուղղաթիռներով տեղափոխվել են Արագած գյուղ, որտեղից հոսպիտալացվել բժշկական կենտրոններ^[9][10]։ 1 անձի որոնողական աշխատանքները մթությամբ պայմանավորված շարունակվել մարտի 12-ին։ Առավոտյան ժամը 10։15-ին փրկարարները հայտնաբերել են 9-րդ լեռնագնացի մարմինը^[9]։

Լեռան շրջակայքի քաղաքներից են Աշտարակը՝ հարավ-արևելքում, Ապարանը՝ հյուսիս-արևելքում, Արթիկը՝ հյուսիս-արևմուտքում և Թալինը՝ հարավ-արևմուտքում։ Արագած լեռան ստորոտում է գտնվում նաև Մաստարա գյուղը, որը ունի մոտ 2500 բնակչություն։ Լեռան մյուս կողմերում կան այլ քաղաքներ և գյուղեր։

Արագածի համայնապատկերը

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արագած» հոդվածին։

Թեմատիկ կայքեր GeoNames · Wikimapia Բառարաններ և հանրագիտարաններ Արմենիապեդիա · Բրիտանիկա · Բրոքհաուսի և Եփրոնի · Մեծ կատալոնական · Մեծ նորվեգական · Մեծ սովետական (1 հրտ.) Չափորոշչային վերահսկողություն NKC: xx0116241

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 677)։

դ ք խ Հայկական դիցաբանություն Սրբազան վայրեր Արագած • Արարատ • Նեմրութ • Պորտաքար • Քարահունջ Հավատալիքներ և ծեսեր Տոներ (Բարեկենդան • Նավասարդ • Վարդավառ) Բագին • Մատաղ • Սոսյաց անտառ Գլխավոր աստվածներ Անահիտ • Անգեղ • Ամանոր • Աստղիկ • Արա Գեղեցիկ • Արամազդ • Արեգ • Բարշամին • Գիսանե • Դեմետր • Լուսինե• Ծովինար • Հայկ • Միհր • Նանե • Սպանդարամետ • Տիր • Վահագն • Վանատուր • Այլ աստվածներ, աստվածություններ և ոգիներ Աժդահակ • Ալ • Արալեզ • Բախտ • Գիշերամայրեր • Գրող • Դև • Ժուկ ու ժամանակ • Նար • Նուրին • Տորք Անգեղ • Վիշապ • Քաջքեր Հերոսներ և նահապետեր Ամասիա • Արա Գեղեցիկ • Արամանյակ • Արամայիս • Զարմայր • Գեղամ • Հայկ Նահապետ • Հարմա Տաճարներ Աշճիշատ • Արամազդի դպիրի դիվանը • Արմավիր • Բագառիճ • Բագարան • Գառնի • Երիզա • Թորդան • Կուառս • Յոթնփորակյան բագինք