|
Հայաստանի ղեկավարներն արցախյան հակամարտությունում Ավելի քան մեկդարյա արմատներ ունեցող արցախյան հակամարտությունը սրվել է 1980-ականների վերջին՝ Խորհրդային Միության փլուզման շրջանում և Ադրբեջանում ու Հայաստանում ազգային շարժումների կտրուկ աճի ֆոնին։ 1991 թվականի սեպտեմբերին հակամարտությունը վերածվեց լայնամասշտաբ պատերազմի, որը շարունակվեց մինչև 1994 թվականի մայիս՝ հանգելով հրադադարի, սակայն առանց խնդրի վերջնական լուծման։ Այնուհետև հակամարտությունը մնաց տարածաշրջանային անկայունության հիմնական աղբյուր, պարբերաբար բռնկվող ռազմական գործողություններով և անհաջող բանակցություններով։ Հայաստանի ղեկավարներն իրենց քաղաքական դիրքորոշումներով և գործողություններով էական ազդեցություն են թողել հակամարտության վրա։ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը եղել է արցախյան շարժման ակունքներում, նախագահել է արցախյան առաջին պատերազմի ընթացքում, կողմ է արտահայտվել փուլային կարգավորմանը՝ առաջնային համարելով խաղաղությունը։ Ռոբերտ Քոչարյանը կենտրոնացել է Արցախի պաշտպանունակության և ինքնորոշման իրավունքի վրա, իսկ Սերժ Սարգսյանը շարունակել է Հայաստանի պաշտպանական համակարգի ամրապնդումը՝ միաժամանակ ձգտելով դիվանագիտական լուծման։ Երկրորդ և երրորդ նախագահները սկզբնական փուլում գործել են նաև Արցախում՝ զբաղեցնելով տարբեր ռազմաքաղաքական պաշտոններ։ Նիկոլ Փաշինյանը փոխել է բանակցությունների ձևաչափը[1] և Հայաստանի դիրքորոշումը[2], ինչը խթանել է հակամարտության սրմանը։ Այս գործընթացում Հայաստանի ղեկավարների գործողությունները ոչ միայն ձևավորել են հակամարտության ընթացքը, այլև ազդել դրա լուծման հեռանկարների վրա։ Լևոն Տեր-Պետրոսյան ԴիրքորոշումՀայաստանի Հանրապետության առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը 1988 թվականի մարտին միացել է Արցախյան շարժման հայաստանյան կոմիտե համարվող «Ղարաբաղ կոմիտեին», որի նպատակն էր ԽՍՀՄ կենտրոնական իշխանությունների ուշադրությունը բևեռել Արցախը Հայաստանին վերամիավորելու հայ ժողովրդի պահանջի և այն սահմանադրորեն բավարարելու վրա[3]։ Չնայած «Ղարաբաղ կոմիտեն» չի ունեցել ղեկավար մարմին, սակայն պատմաբան, Հայաստանի խորհրդարանի նախկին պատգամավոր Ալեքսան Հակոբյանի փոխանցմամբ, քննարկումների ժամանակ չգրված ձևով ավելի բարձր ձայնի կարգավիճակ ունեին Վազգեն Մանուկյանը, Աշոտ Մանուչարյանը և Լևոն Տեր-Պետրոսյանը։ Ակադեմիկոս Ռաֆայել Ղազարյանը հայտնում է, որ Կոմիտեի նիստերը նախ վարում էին հերթով, սակայն քանի որ միայն Լևոն Տեր-Պետրոսյանին էր հաջողվում զսպել մասնակիցների «գերակտիվությունը» (բնականաբար՝ իր հեղինակության շնորհիվ), ուստի, ավելի ուշ, Կոմիտեի նիստերը հիմնականում նա էր վարում[4]։ 1988 թվականին հանրահավաքների ժամանակ Լևոնը Տեր-Պետրոսյանը խոսում էր Ղարաբաղի հայերին օգնություն հասնելու անհրաժեշտության, Հայաստանից Ղարաբաղ կամավորական խմբեր ուղարկելու կարևորության մասին[5] և ցույցերն առաջնորդում էր «Արցախ, միացում» կարգախոսով։ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հրապարակից հայտարարում էր՝ «Ղարաբաղը մերն է և մերը կլինի»։ 1991 թվականին Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ընտրվել է Հայաստանի նախագահ և պաշտոնավարել է արցախյան առաջին պատերազմի ողջ ընթացքում։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 12-ին, Ալմաթիում ԱՊՀ հռչակագրի ընդունումից անմիջապես հետո, Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հայտնեց, որ Արցախի հարցում Հայաստանի դիրքորոշումը հիմնված է միայն միջազգային իրավունքի վրա, մասնավորապես ազգերի ինքնորոշման սկզբունքի։ Նրա խոսքով, Հայաստանը նպատակ ուներ լուծել խնդիրը խաղաղ և իրավական ճանապարհով՝ ընդգծելով, որ ցանկացած այլ մոտեցում կարող է հանգեցնել անհետևանք արդյունքների[6]։ 1991-1994 թվականներին Լևոն Տեր-Պետրոսյանի նախագահության ընթացքում Հայաստանի կողմից Արցախին տրամադրվեց լայնամասշտաբ ռազմական և տնտեսական աջակցություն, ինչը վճռորոշ էր պատերազմում հայկական կողմի հաջողության համար[7]։ Այս տարիներին Տեր-Պետրոսյանը շարունակաբար ընդգծում էր միջազգային իրավունքի կարևորությունը և ջանում էր հակամարտությունը տեղափոխել դիվանագիտական դաշտ՝ միաժամանակ ապահովելով Արցախի պաշտպանունակությունը։ Նրա ռազմավարությունը կենտրոնացած էր թե՛ հակամարտության հաղթանակի, թե՛ հետագա խաղաղ կարգավորման համար հիմքերի ստեղծման վրա[8]։ 1996 թվականի օգոստոսին նա հայտարարել է.
1997 թվականի սեպտեմբերին Լևոն Տեր-Պետրոսյանը շեշտել է, որ խաղաղության հասնելը պետք է լինի Հայաստանի քաղաքականության առանցքային ուղղություններից մեկը։ Նա ընդգծել է, որ երկրի ռազմական հզորությունը և բանակի ուժեղացումը պետք է դիտարկվեն ոչ թե պատերազմի համար, այլ որպես խաղաղության պահպանման կարևոր գործոն։ Տեր-Պետրոսյանի համար խաղաղության ձգտումն ուղիղ կապ ուներ երկրի պաշտպանության կարողությունների ամրապնդման հետ[11]։ Նա ընդգծում էր, որ հակամարտությունը լուծելու համար կարևոր է խուսափել չափազանց զգացմունքային և ռազմատենչ մոտեցումներից՝ նշելով, որ խնդիրը պետք է լուծվի ռացիոնալ և իրատեսական եղանակով։ Տեր-Պետրոսյանը շեշտում է, որ ցանկացած լուծում պետք է հիմնված լինի փոխզիջման վրա՝ հաշվի առնելով թե՛ հայկական, թե՛ ադրբեջանական կողմերի շահերը, ինչը հնարավորություն կտա երկարաժամկետ խաղաղության հաստատմանը[12]։ Այս դիրքորոշումը արտացոլում է նրա որդեգրած բանակցային ռազմավարության հիմնական սկզբունքները, որոնք նպատակ ունեին խուսափել նոր պատերազմից և կենտրոնանալ խաղաղ կարգավորման վրա։ Բանակցություններ և նախաձեռնություններ1997 թվականին Մինսկի խմբի համանախագահները ներկայացրին հակամարտության կարգավորման փուլային տարբերակ, որը նախատեսում էր սկզբնական փուլում որոշ տարածքների փոխանցում Ադրբեջանին, անվտանգության երաշխիքների ապահովում և հետագայում Արցախի կարգավիճակի որոշում[13][14]։ Տեր-Պետրոսյանն աջակցեց այս առաջարկին՝ համարելով այն իրատեսական լուծում[15]։ Ադրբեջանը մերժեց այս առաջարկը՝ պնդելով, որ այն չի երաշխավորում Արցախի ամբողջական վերամիավորումը Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության շրջանակում։ Բացի այդ, Բաքուն անհանգստություն ուներ, որ փուլային մոտեցման դեպքում հայկական կողմը կարող է հետագայում հրաժարվել վերջնական կարգավիճակի շուրջ զիջումներից։ 1997 թվականին Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հրապարակեց «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն․ լրջանալու պահը» հոդվածը, որտեղ ներկայացրեց իր խորքային տեսլականը Արցախի հակամարտության կարգավորման վերաբերյալ։ Հոդվածում նա շեշտադրում էր, որ երկարատև հակամարտությունը ոչ միայն խոչընդոտում է Հայաստանի զարգացմանը, այլև սպառնում է երկրի ապագային։ Տեր-Պետրոսյանը պնդում էր, որ Հայաստանը պետք է ընդունի միջազգային հանրության առաջարկած փուլային լուծումը՝ որպես միակ իրատեսական տարբերակ, որը կկանխի ռազմական էսկալացիան և կստեղծի խաղաղության պայմաններ։ Այս դիրքորոշումը վկայում էր նրա ռազմավարական նախապատվությունների մասին՝ հիմնված խաղաղության և երկկողմ փոխզիջման անհրաժեշտության վրա[16]։ Քննադատություն և հրաժարականՏեր-Պետրոսյանի աջակցությունը Մինսկի խմբի առաջարկներին և նրա խաղաղասիրական դիրքորոշումը հանդիպեցին ընդդիմության և որոշ քաղաքական ուժերի դիմադրությանը, որոնք նախընտրում էին ավելի կոշտ դիրքորոշում։ Այս ներքաղաքական լարվածությունը հանգեցրեց 1998 թվականի փետրվարի 4-ին նրա հրաժարականին[17][18]։ Ռոբերտ Քոչարյան ԴիրքորոշումՌոբերտ Քոչարյանը արցախյան հակամարտության սկզբնական փուլերից անմիջականորեն ներգրավված էր իրադարձությունների կենտրոնում՝ սկսելով իր գործունեությունը որպես Արցախի ազգային-ազատագրական պայքարի առաջնորդ։ 1988 թվականին Արցախում սկսված շարժման ընթացքում նա հանդես եկավ որպես Ղարաբաղի ինքնավար մարզի քաղաքական ու ռազմական ղեկավարության առանցքային դեմքերից մեկը՝ ակտիվորեն մասնակցելով արցախահայերի ինքնորոշման պայքարին[19]։ Նա հայտարարեց «Միացում» շարժման ստեղծման մասին, որի նախագահ ընտրվեց ինքը, իսկ տեղակալ՝ Սերժ Սարգսյանը։ 1991 թվականի հունիսի 1-ին Օղակ գործողության ժամանակ ձերբակալվում է այդ ժամանակ ԼՂՀ ինքնապաշտպանության ջոկատների հրամանատարի տեղակալ, Ստեփանակերտի 2-րդ կամավորական ջոկատի ղեկավար Սամվել Բաբայանը։ Ռոբերտ Քոչարյանի վարած բանակցությունների արդյունքում հաջողվում է ազատել Բաքվի բանտում պահվող 10 հայ գերիներին, այդ թվում Սամվել Բաբայանին, որոնք փոխանակում են Ստեփանակերտում գերի պահվող Ադրբեջանի գլխավոր դատախազի տեղակալ Շուքյուր Աբբասովի հետ։ 1991 թվականի օգոստոսի վերջին Ռոբերտ Քոչարյանը Կարեն Բաբուրյանի հետ կազմում է Արցախի հանրապետության անկախության հռչակագիրը[20], իսկ սեպտեմբերի 2-ին հռչակվում է անկախ Արցախի հանրապետությունը[21]։ 1991 թվականի սեպտեմբերի 23-ին Ժելեզնովոդսկում տեղի են ունեցել ռուսական միջնորդությամբ առաջին հայ-ադրբեջանական բանակցությունները, որտեղ Արցախը ներկայացնում էին Ռոբերտ Քոչարյանն ու Լեոնարդ Պետրոսյանը, Հայաստանը՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի, իսկ Ադրբեջանը՝ Այազ Մութալիբովի գլխավորած պատվիրակությունները։ 1992 թվականին Քոչարյանը նշանակվում է Արցախի հանրապետության պետական պաշտպանության կոմիտեի նախագահ՝ ստանձնելով ինչպես ռազմական, այնպես էլ քաղաքական ղեկավարությունը[22]։ Նրա ղեկավարության ներքո Ղարաբաղի զինված ուժերը հաջողությամբ դիմադրեցին Ադրբեջանի բանակի գործողություններին՝ ապահովելով ռազմաճակատում հաղթանակներ։ 1993 թվականին Քոչարյանը ղեկավարեց Արցախի բանակի գործողությունները, որոնց արդյունքում ստեղծվեց անվտանգության գոտի՝ Քարվաճառի, Աղդամի և հարակից շրջանների վերահսկմամբ։ 1994 թվականին Քոչարյանը ընտրվեց Արցախի նախագահի պաշտոնում, որի ընթացքում նա կենտրոնացավ տնտեսության վերականգնման, ենթակառուցվածքների կառուցման և բանակի ամրապնդման վրա[23]։ Նրա նախաձեռնությամբ կառուցվեցին Արցախը Հայաստանին կապող ճանապարհներ, ներառյալ Գորիս-Ստեփանակերտ և Հյուսիս-հարավ մայրուղիները։ Քոչարյանը կարևոր դիվանագիտական դեր խաղաց՝ ապահովելով կապեր Սփյուռքի և միջազգային կառույցների հետ, ինչը նպաստեց Արցախի զարգացման ծրագրերին։ Բանակցություններ և արտաքին քաղաքականություն1997 թվականին Ռոբերտ Քոչարյանը նշանակվեց Հայաստանի վարչապետ[24], որտեղ հանդես եկավ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի առաջարկած փուլային լուծման ծրագրի դեմ՝ պաշտպանելով Արցախի անվտանգության և ինքնորոշման առաջնահերթությունը։ 1998 թվականին նա, Վազգեն Սարգսյանի և Սերժ Սարգսյանի հետ միասին, դեմ արտահայտվեց հակամարտության վերաբերյալ զիջումներին, ինչը հանգեցրեց Տեր-Պետրոսյանի հրաժարականին։ 2001 թվականին Քոչարյանը մասնակցեց Քի Ուեսթում տեղի ունեցած բարձր մակարդակի բանակցություններին[25], որոնք կազմակերպվել էին ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հովանու ներքո։ Չնայած բանակցությունների ընթացքում քննարկվեցին փոխզիջումային տարբերակներ, դրանք ձախողվեցին կողմերի տարաձայնությունների պատճառով։ ԵԱՀԿ-ի կողմից ներկայացված փուլային լուծման հաջորդ ծրագիրը, որը հայտնի է մադրիդյան սկզբունքներ անունով, նույնպես քննարկվեց Քոչարյանի նախագահության վերջին տարիներին՝ 2007 թվական։ Մադրիդյան սկզբունքների կարևոր դրույթն այն էր, որ ամրագրվում էր Արցախի վերջնական իրավական կարգավիճակի հետագա սահմանում իրավականորեն պարտադիր կամարտահայտման միջոցով։ Ընդ որում, կարգավիճակի ընտրությունը չէր կարող ունենալ որևէ սահմանափակում[26][27]։ Կամարտահայտումը կազմակերպվելու էր 1988 թվականի Լեռնային Ղարաբաղի էթնիկ համամասնությունով.
Չնայած դրանք դիտարկվում էին որպես արդյունավետ մոտեցում, հայկական կողմը պահպանեց զգուշավորություն՝ ընդգծելով անվտանգության երաշխիքների և ինքնորոշման առաջնահերթությունը։ 2000-2004 թվականներին ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ռուսաստանցի համանախագահ և Ռուսաստանի արտաքին հետախուզական ծառայության նախկին ղեկավար, գեներալ Վյաչեսլավ Տրուբնիկովը արցախյան բանակացություններից բացահայտում է արել՝ հայտնելով, որ Քի Ուեսթում Հեյդար Ալիևը պատրաստ է եղել հարցի կարգավորման համար տարածքային զիջումներ կատարել[28]։ 2004-2008 թվականներին Քոչարյանը փորձեց պահպանել հակամարտության առկախված կարգավիճակը՝ կենտրոնանալով Արցախի անվտանգության և Հայաստանի պաշտպանական կարողությունների ամրապնդման վրա։ Այս ժամանակաշրջանում նա խորացրեց Հայաստանի և Ռուսաստանի ռազմավարական համագործակցությունը, ինչը մեծապես նպաստեց Արցախի պաշտպանական կայունությանը։ Քննադատություն և արձագանքՌոբերտ Քոչարյանի քաղաքականությունը լայն արձագանք է ստացել թե՛ Ադրբեջանում, թե՛ միջազգային հանրությունում։ Ադրբեջանում նրա խիստ դիրքորոշումը և Արցախի անկախության հարցում անհամաձայնությունը ընկալվում էին որպես տարածաշրջանում խաղաղության գործընթացի հիմնական խոչընդոտ։ Քոչարյանի վարած քաղաքականությունը չթուլացրեց Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև առկա լարվածությունը և էական առաջընթաց չարձանագրեց բանակցային գործընթացում։ Սերժ Սարգսյան Դիրքորոշում և գործունեություն ԱրցախումՍերժ Սարգսյանը, լինելով Արցախի Հանրապետության Պաշտպանության բանակի հիմնադիրներից, կարևոր դեր է խաղացել Արցախի անվտանգության և պաշտպանության ամրապնդման գործում։ 1989 թվականին նա նշանակվել է ԼՂ ինքնապաշտպանության ուժերի կոմիտեի ղեկավար՝ հիմք դնելով Պաշտպանության բանակի ստեղծմանը։ Սարգսյանը համարում էր, որ Արցախի ռազմական կարողությունը խաղաղության հասնելու կարևորագույն գործոնն է, և այս դիրքորոշումն ուղղորդեց նրա քաղաքական գործունեությունը հետագա տարիներին։ 1990-ականներին Սարգսյանը տեղափոխվեց Հայաստան և ստանձնեց պաշտպանության, ազգային անվտանգության և ներքին գործերի ոլորտների ղեկավարումը[29]։ Նրա նախաձեռնությամբ ամրապնդվեց Հայաստանի և Արցախի պաշտպանական համակարգերի կապը։ Բանակցային գործընթաց և դիրքորոշումՍարգսյանը մասնակցել է Մինսկի խմբի շրջանակներում ընթացող բանակցություններին՝ շեշտադրելով Արցախի ինքնորոշման իրավունքի և անվտանգության երաշխիքների կարևորությունը։ Նա պնդում էր, որ հակամարտության խաղաղ կարգավորումը հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ այն ընդունելի լինի բոլոր կողմերի համար։ Սարգսյանը նաև ընդգծում էր, որ ռազմական ուժի հավասարակշռությունը և դիվանագիտական ջանքերը պետք է զուգակցվեն Արցախի ապագա կարգավիճակի հարցում։ 2011 թվականի հունիսին Կազան քաղաքում Ռուսաստանի նախագահ Դմիտրի Մեդվեդևը Հայաստանին և Ադրբեջանին ներկայացրեց մի փաստաթուղթ, որը հետագայում հայտնի դարձավ «Կազանի փաստաթուղթ» անունով։ Այն կրկին մերժվել է Ադրբեջանի կողմից։ Կազանի փաստաթղթի համաձայն.
Ինչպես մադրիդյան սկզբունքներում, այնպես էլ Կազանի փաստաթղթում, քվեարկության ժամանակ ապագա կարգավիճակի հարցի կամ հարցերի ձևակերպման սահմանափակում չէր լինելու և կարող էր թույլ տալ յուրաքանչյուր կարգավիճակի հնարավորություն[31]։ 2016 թվականի Ապրիլյան պատերազմԱպրիլյան պատերազմը, որը տեղի ունեցավ 2016 թվականի ապրիլի 2-ից 5-ը, կարևոր փորձություն էր հայկական զինված ուժերի համար։ Սերժ Սարգսյանի ղեկավարությամբ բանակը կանխեց ադրբեջանական զորքերի առաջխաղացումը՝ չնայած որոշ տարածքային կորուստներին (մոտ 800 հա տարածք, ներառյալ 2 բարձունք)[32]։ Սարգսյանը միջազգային հանրությանը կոչ արեց ուշադրություն դարձնել Ադրբեջանի ագրեսիվ գործողություններին և Արցախի բնակչության իրավունքների պաշտպանությանը։ Պատերազմի ավարտից հետո Սարգսյանը շեշտեց, որ Ապրիլյան պատերազմը կրկին ապացուցեց, որ Արցախի անվտանգության ապահովումը և տարածաշրջանում ռազմական հավասարակշռությունը երկարատև խաղաղության հիմքերն են[33]։ Նույն թվականի հոկտեմբերին Իլհամ Ալիևը հայտնեց, որ փակ դռների հետևում իրեն ստիպում են ճանաչել Արցախի անկախությունը[34]։ Իր նախագահությունից հետո Սերժ Սարգսյանը 2022 թվականի փետրվարին հայտարարեց, որ «Արցախը երբեք չի լինելու Ադրբեջանի կազմում»[35]։ Այս հայտարարությունը արտացոլում էր նրա դիրքորոշումը Արցախի կարգավիճակի հարցում, ինչպես նաև Արցախի ինքնորոշման իրավունքի պաշտպանության առաջնահերթությունը նրա քաղաքականության մեջ։ Նիկոլ Փաշինյան.jpg) ԴիրքորոշումՆիկոլ Փաշինյանը, մինչ 2018 թվականին վարչապետ դառնալը, ուղղակիորեն մասնակցություն չի ունեցել Արցախյան հակամարտության կառավարմանը, սակայն իր հրապարակային հայտարարություններով հաճախ անդրադարձել է հարցին։ Նա բազմիցս շեշտել է, որ հակամարտության լուծումը պահանջում է իրականության հիման վրա կառուցված մոտեցում։ 2001 թվականին «Հայկական ժամանակի» իր հոդվածներից մեկում նա նշել էր, որ «լավ դիվանագիտությունը չի կարող այնպես անել, որ չվերադարձնենք տարածքները», ընդգծելով հակամարտության լուծման դիվանագիտական մոտեցումների իրատեսականությունը։
Այս տեսակետը վկայում է, որ Փաշինյանը ճանաչում էր բանակցային գործընթացի անհրաժեշտությունը, սակայն շեշտադրում էր միջազգային իրողության հետ հաշվի նստելը որպես առաջնահերթություն։ 2018 թվականին ՀՀ վարչապետի պաշտոնը ստանձնելուց հետո Նիկոլ Փաշինյանը հանդես եկավ բանակցային գործընթացի նոր մոտեցումներով, որոնք կտրուկ տարբերվում էին նախորդ ղեկավարների դիրքորոշումներից։ Նա հայտարարեց, որ չի շարունակելու Սերժ Սարգսյանի կողմից բանակցված կետերից, այլ սկսելու է «իր սեփական կետից»[36]։ Փաշինյանը նաև շեշտեց, որ ինքը ոչինչ չի բանակցելու Արցախի հարցով՝ պնդելով, որ Արցախի անունից պետք է բանակցի միայն Արցախի ներկայացուցիչը[37][38]՝ դուրս գալով ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ընդունված ձևաչափից։ 2019 թվականին արած «Արցախը Հայաստան է և վերջ» հայտարարությունը[39] բանակցային գործընթացում նոր լարվածություն ստեղծեց՝ առաջացնելով միջազգային հանրության և Ադրբեջանի կոշտ արձագանքը։ 44-օրյա պատերազմ և դրա հետևանքներ2020 թվականի պատերազմի ընթացքում Փաշինյանը հանդես էր գալիս համախմբման կոչերով[40]։ Նոյեմբերի 9-ին ստորագրված եռակողմ հայտարարությամբ Հայաստանը դուրս բերեց զորքերը Արցախից, իսկ տարածաշրջանը հանձնվեց ռուս խաղաղապահների վերահսկողությանը։ Պատերազմից հետո Փաշինյանը հայտարարեց, որ կենտրոնացած է խաղաղության ապահովման վրա։ Սակայն, 2022 թվականին Պրահայում նա հայտարարեց, որ Հայաստանը ճանաչում է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը, ներառյալ Արցախը (իր ձևակերպմամբ՝ Ղարաբաղը)՝ որպես նրա մաս[41]։ Այդպիսով նա դարձավ Հայաստանի առաջին ղեկավարը, որն Արցախը պաշտոնապես ճանաչեց Ադրբեջանի մաս։ Դրան հետևեցին Բերձորի միջանցքի շրջափակումը, Ադրբեջանի ռազմական ներխուժումը Արցախ և Արցախի Հանրապետության 120,000 հայերի էթնիկ զտումները։ Փաշինյանը դարձավ Հայաստանի միակ ղեկավարը, որն Արցախը ճանաչեց որպես Ադրբեջանի մաս։ Այդ մասին Եվրոպական խորհրդարանում հայտնել է նաև ԵՄ դիվանագիտության ղեկավար Ժոզեպ Բորելը[42][43][44]։ Արցախի հայաթափումից հետո Փաշինյանը հայտարարեց, որ նախկին բոլոր բանակցությունները միտված էին Արցախը Ադրբեջանի կազմում թողնելուն[45]։ Այս դիրքորոշումը և իր կառավարման տարիների կորուստները լայնորեն քննադատվեցին, որպես անհաջող ռազմավարության արդյունք։ Նիկոլ Փաշինյանը, իր պաշտոնավարման ընթացքում, փոփոխություններ կատարեց պաշտոնական խոսույթում՝ բացառելով «Արցախ» և «Արցախի Հանրապետություն» տերմինների օգտագործումը՝ փոխարենը կիրառելով «Ղարաբաղ» անվանումը։ Այս փոփոխությունը համահունչ էր ադրբեջանական կողմի պահանջներին։ Վարչապետի մամուլի խոսնակն անգամ ներողություն խնդրեց, երբ մամուլի ասուլիսի ընթացքում պատահմամբ արտաբերեց «Արցախ» բառը՝ դրանով ընդգծելով նոր մոտեցման առկայությունը խոսույթում[46][47][48]։ Քննադատություն և արձագանքՓաշինյանի ղեկավարման տարիները նշանավորվեցին ոչ միայն ռազմական կորուստներով, այլև բանակցային գործընթացի լուրջ փոփոխություններով, որոնք էապես ազդեցին Արցախի և Հայաստանի ապագայի վրա՝ պատմության ընթացքում Արցախն առաջին անգամ ամբողջությամբ հայաթափվեց, իսկ Հայաստանը հայտնվեց լրջագույն աշխարհաքաղաքական մարտահրավերների առաջ։ Տես նաևԾանոթագրություններ
|
