Ոճ (գեղարվեստական)

Ոճ (հունարեն՝ στόλος - փայտիկ՝ գրելու համար նախատեսված մետաղյա կամ ոսկրե սրածայր ձողիկ՝ գրենական պիտույք՝ գրիչ) - արվեստի ստեղծագործությունը կամ ստեղծագործությունների միագումարումը բնորոշող կերպարային համակարգի գեղարվեստական արտահայտչականության միջոցների, պատկերման հնարքների կայուն ընդհանրությունը։

Արվեստի փիլիսոփայության և արվեստաբանության կարևոր կատեգորիաներից մեկը ոճն է։ Այն կանոնիկ ձևերի յուրատիպ փոխակերպումն է և բավականին կայուն է արվեստի պատմության որոշակի շրջանի կամ կոնկրետ ուղղության, հոսանքի, դպրոցի կամ միայն մեկ նկարչի համար։ Բազմակողմանի, բայց ամբողջական համակարգ է, գեղարվեստական մտածողության, կերպարների արտահայտման միջոց, գեղարվեստաարտահայտչական մեթոդների կիրառում, կառուցողական-ձևաբանական հատկությունների ամբողջականություն և այլն։ Այսպիսով մի համակարգ է, որը ոգեշնչվում է ժամանակի ոգով, փոփոխությունների է ենթարկվում որոշակի խմբակային (նկարիչների խումբ, նկարչական դպրոց, ուղղություն) կամ անհատական էսթետիկական գիտակցությամբ։ Այսպես, արվեստաբանության մեջ խոսվում է բյուզանդական, գոթական, բարոկկո և այլ ոճերի մասին՝ ի նկատի ունենալով գեղարվեստական արտահայտման ձևերի բավականին լավ նկատելի ընդհանրությունները, որոնք ստեղծվել են տվյալ ոճային և պատմական իրականության մեջ։

Ոճ եզրը կիրառվում է բնորոշելիս հետևյալը՝

• Գրողի, նկարչի, քանդակագործի, երաժշտի և այլոց ստեղծագործության գեղարվեստական առանձնահատկությունները կամ գործունեության առանձին փուլերը նշելու համար։
  • Օրինակ՝

1. Միքելանջելոյի ոճ
2. Տիցիանի ոճ
3. Վան Գոգի ոճ

• Որևէ դարաշրջանի ՝ ուրույն հատկանիշեր ունեցող տիպական գեղարվեստական ուղղությունները կամ միտումները բնորոշելիս։
  • Օրինակ՝

1. Խիստ ոճ (հին հունական դասական կերպարվեստում)
2. Մեղմ ոճ (գոթական ոճի կերպարվեստում)

• Որևէ ժողովրդի ճարտարապետությանն ու կերպարվեստին երկար ժամանակ հատուկ կայուն առանձնահատկությունները, որոնք հետագայում ընդօրինակվել են։
  • Օրինակ՝

1. Եգիպտական ոճ
2. Չինական ոճ

• Արվեստի պատմական փուլերը, որոնք տարբեր արվեստների գործերում առանձնանաում են կերպարապլաստիկական համակարգի միասնությամբ։ Պատմական ոճերը ունեն և ժամանակագրական, և տարածքային սահմաններ։
  • Օրինակ՝

1. Գոթական ոճ
2. Կլասիցիզմ
3. Բարոկկո

Ոճ հասկացությունը կիրառվում է ոչ միայն արվեստում, այլև մարդու խոսելաձևի, վարքի, հագնվելաձևի, կենսագործունեության այլ բնագավառներում ևս՝ ի նկատի ունենալով նախ և առաջ տվյալ բնագավառին բնորոշ արտահայտչաձևերի բոլոր էլեմենտների յուրահատուկ նմանությունն ու ընդհանրությունը։ 19-20-րդ դարերում ոճի կատեգորիան բազմիցս ուսումնասիրվել է պատմաբանների և արվեստի տեսաբանների, փիլիսոփաների, էսթետների կողմից։ Գ. Վյոլֆլինի, Ա. Ռիգլի և այլ արվեստաբանական դպրոցներ “ոճ” հասկացության տակ հասկանում էին արվեստի գործի որակական հատկանիշները՝ հարթայնություն, գեղանկարչականություն, գծայնություն, պարզություն, բաց կամ փակ ձև և այլն։ Օ. Շպենգլերը "Եվրոպայի մայրամուտը" աշխատության մեջ մեծ ուշադրություն է դարձնում ոճերին՝ որպես մշակույթի գլխավոր և բնորոշ հատկանիշներից մեկին, որը հատկանշական է որևէ կոնկրետ ժամանակաշրջանում։ Նրա համար ոճը "ձևի մետաֆիզիկական զգացումն է", որը որոշվում է այս կամ այն շրջանի հոգևոր միջավայրով։ Հենց ոճն է կերտում անհատներ, ուղղություններ և դարաշրջաններ արվեստում։ Այսինքն Շպենգլերը գտնում էր, որ ոճն է կերտում նկարչի որոշակի տեսակ։ Խոսքը ոչ միայն արվեստում որոշակի ոճի մասին է, այլև կրոնական, մտածելակերպի, կենսակերպի ոճերի մասին։ Ինչպես և բնությունը, ոճը ևս անվերջ ծաղկում ապրող մարդու նոր ապրումներն է, նրա alter ego–ն և հայելային արտացոլանքը շրջակա աշխարհում։ Այդտեղից էլ որևէ մշակույթի մասին խոսելիս և նրա պատմական նկարագիրը ներկայացնելիս կարող է գոյություն ունենալ միայն մեկ ոճ՝ տվյալ մշակույթի ոճը։ Ընդ որում Շպենգլերը համաձայն չէ արվեստաբանության մեջ հայտնի "մեծ ոճերի" հասկացության հետ։ Նա, օրինակ, գտնում է, որ գոթիկան և բարոկկոն տարբեր ոճեր չեն, այլ միևնույն ձևի հին և նոր տեսակները՝ Արևմտյան ոճի հասունացող և արդեն հասունացած ձևերը։

Ոճի ընկալման տարբեր և միևնույն ժամանակ որոշակի ընդհանրական կարծիքները բազմաթիվ են. դրա համար դժվար է միանշանակ սահմանում և որոշակի բացատրություն գտնելը։ Տարբեր դարաշրջաններում արվեստի տարբեր ուղղությունները ուսումնասիրելիս փորձագետները տարբերակել են Հին Եգիպտական, Բյուզանդիայի, ռոմանական, գոթական, կլասիցիստական, բարոկկո, ռոկոկկո, մոդեռն ոճերը։ Բացի դարաշրջանների այս գլոբալ ոճերից տարբերակում են նաև կոնկրետ գեղարվեստական դպրոցների ոճերը, օր. Վերածննդի դարաշրջանում՝ սիենական, վենետիկյան, ֆլորենտական և այլ դպրոցներ։ Ինչպես նաև տարբերակվում են կոնկրետ գեղանկարիչների ոճերը՝ Վան Գոգ, Գոգեն, Ռուբենս և այլն։

Այս ժամանակաշրջաններում արվեստի նոր ձևերը և տեսակները ձևավորվում էին արդեն տիրապետող արվեստի հիմքի վրա։ Պարզ է, որ այս ոճերը ձևավորվել են պատմականորեն, անգիտակցաբար. ոչ ոք երբևիցե իր առջև նպատակ չի դրել հորինել մի նոր ոճ՝ իր նոր հատկանիշներով։ Այդ ամենը ձևավորվել է ժամանակի ընթացքում, դանդաղ և զարգացման, նոր մտածելակերպի, ապրելակերպի ի հայտ գալու հետևանքով։ Ոճի վրա բացի նոր մտածելակերպից, կոնկրետ դարաշրջանի պահանջմունքներից կարող են ազդել նաև նյութը, որից պատրաստել են արվեստի գործը, մշակման տեխնիկան ստեղծագործելու ընթացքում։ Այսպիսով՝ ոճը գեղարվեստական մտածողության որոշակի համակարգ է, ընդհանուր առմամբ՝ այն տվյալ դարաշրջանի "էսթետիկական ձեռագիրն է", որը բնորոշ է եղել այդ ժամանակաշրջանում (ուղղություն, դպրոց, անհատ)։ Այս ամենով հանդերձ, ոճը ամբողջապես հստակ և "մաքուր" չի կարող լինել։ Այդ է պատճառը, որ միևնույն ժամանակաշրջանի միևնույն գեղանկարչական ուղղության տարբեր ստեղծագործություններ ունեն տարբեր և յուրատիպ էլեմենտներ, որով էլ առանձնանում են ընդհանուր ոճ ասվածից՝ միևնույն ժամանակ պահպանելով որոշակի ընդհանրական օրենքներ։ Երբեմն նաև կարող ենք տեսնել տարբեր ոճերի միավորում, օր.` գոթական ճարտարապետության մեջ ռոմանական տարրերի կիրառում, որն է՛լ ավելի է ընդգծում գոթական ոճի արտահայտիչ ինքնատիպությունը։

1. Бычков В.В. “Эстетика:Искусство” М. 2007
2. Шпенглер О. “Закат Европы. Очерки морфологии мировой истории”, Т. 1, М. 1993