Helsinki

Helsinki
Kelk imaji pri Helsinki.
Blazono
Lando:	Finlando
Regiono:	Uusimaa
Sub-regiono:	Helsinki
Informo:
Latitudo:	60°10'15" N
Longitudo:	24°56'15" E
Altitudo:	51 m
Surfaco:	(sika) 215,16 km²
Habitanti:	545 482 (2018)
Denseso di habitantaro:	3013 hab./km²
Horala zono:	UTC+2 (UTC+3 dum somero)
Urbestro:	Jan Vapaavuori
Mapo:
Oficala retosituo:
www.hel.fi

Helsinki (Suede: Helsingfors) esas la chef-urbo e la maxim populoza urbo di Finlando. Ol jacas en Sud-Finlando, an la norda litoro dil Gulfo di Finlando. Ol distas 80 km norde de Tallinn, Estonia, 400 km este de Stockholm, Suedia, e 300 km weste de Sankt-Peterburg, Rusia. Ol havas historiala ligili kun ta tri urbi.

La metropolala regiono di Helsinki inkluzas l'urbi Espoo, Vantaa, Kauniainen ed altra min grand urbeti. Ol esas la precipua centro politikala, edukala, financala, kulturala e por ciencala inquesto di Finlando. Cirkume 70% de la maxim grand entraprezi di Finlando havas sideyi en la regiono di Helsinki.^[1]

Helsinki havas universitato kun 11 fakultati e quar politeknoskoli. La universitato di Helsinki esas la maxim anciena en Finlando, ma originale ol esis fondata en 1640 en Turku. La universitato translojesis pos la brulo di Turku (1827) en Helsinki en 1828. Recente fondita esas l'Universitato Aalto (depos 2010), qua funcionas per privata establiso, e Metropolia (depos 2008), qua esas politeknoskolo di aplikita cienci en la maxim alta nivelo.

Helsinki kreesis kom komercal urbo da Gustaf la 1ma Vasa en 1550. Il intencis transformar ol en rivalo di Hansal urbo Reval (nuna Tallinn). Malgre to, l'urbo restis tre mikra til la komenco di la 19ma yarcento. La granda pesto di 1710 mortigis 2/3 dil habitantaro di Helsinki^[2].

En 1809 Rusa imperio vinkis Suedia en la Finlandana milito, ed anexis Finlando kom la Granda Dukio di Finlando. Pos ta anexo l'urbo komencis kreskar. En 1812 Helsinki esis imperita kom chef-urbo di Finlando. La Rusa caro volis ke nova chef-urbo di autonomala Finlando esus plu proxime Sankt-Peterburg kam anciena chef-urbo Turku. Pos granda fairo en Turku, L'Akademio translacesis de Turku a Helsinki en 1828, e recevis nomo Carala Universitato di Alexandr, nuna Universitato di Helsinki.

En 1852 la katedralo projetita da Carl Ludwig Engel kompleteskis. Pos la fino di la 19ma yarcento Finlandana linguo gradope divenis plu dominacanta en l'urbo.

Malgre la tumultoza historio di Finlando dum la 20ma yarcento l'urbo duris kreskar. Kande Finlando nedependanteskis, Helsinki duris esar chef-urbo. En januaro 1918, dum l'interna milito di Finlando, granda parto dil urbo e granda parti dil sud-esto di Finlando okupesis da Reda Armeo. Em aprilo, Germani e la Blanka Armeo, qui luktis kune, kaptis l'urbo.

Helsinki, kontraste kun Tampere, subisis poka domaji dum l'interna milito. Pos la vinko di Blanki, militala kaptiti enkarcerigesis en diversa parti di Finlando, exemple en la fortreso Suomenlinna. En 1931 l'edifico dil Parlamento di Finlando kompleteskis. En 1938 l'Olimpiala stadio kompleteskis ma l'Olimpiala Ludi qui eventabus en 1940 ne eventis, pro ke Sovietia atakis Finlando l'antea yaro (Vintro-milito) ed anke pro ke komencis la duesma mondomilito.

Segun la pakto Ribbentrop-Molotov signatita sekrete en agosto 1939, Finlando jacis sub Sovietiana influo-sfero. Pro to, Sovietiani atakis l'urbo ye la 30ma di novembro 1939 e komencis la Vintro-milito. Helsinki bombardesis plurafoye dum la milito. Pos desfavoroza paco-pakto qua finis la Vintro-milito, Finlando decidis luktar kune Germania kontre Sovietia. La reakto Sovietiana esis multopla bombardi kontre Helsinki dum la periodo 1941 til 1944. La maxim intensa serio di bombardi eventis dum tri noktal ataki en februaro 1944.

En 1952 la Somerala Olimpiala Ludi fine eventis en l'urbo. En 1975 eventis la konfero pri sekureso di Europa en la Halo Finlandia (Finlandia-talo) kun la partopreno di 35 chefi di stato.

La habitantaro di Helsinki kreskis rapide dum la yari 1970a e lua unesma lineo di urbala fervoyo inauguresis ye la 2ma di agosto 1982.^[3] La metropolala regiono di Helsinki havis un de la maxim rapida kreski de Europana Uniono dum la yari 1990a. La yaro 2000 l'urbo esis un ek la "kulturala chef-urbi di Europa", ed en 2012 ol esis la Mondala Chef-urbo pri (industriala) Desegno.

Surnomizita "la filiino dil Baltiko" Helsinki jacas sur l'extremajo di peninsulo, plu 315 insuli. La denseso di habitantaro en kelka regioni dil urbo esas alta, e povas atingar plu kam 16.000 habitanti per km² en la quartero Kallio. Granda parto dil urbo fore de la historiala centro konsistas ek suburbi konstruktita pos la duesma mondomilito, separita l'una di l'altra per parceli di foresto. En l'insulo Korkeasaari jacas la maxim granda zoo di Finlando.

Lua metropolala regiono konsitas ek la municipi Helsinki, Espoo, Vantaa e Kauniainen^[4], e judikesas kom l'unika metropolala regiono di Finlando^[5]. Ol havas 1.1 milion habitanti, plu kam 4 foyi la habitantaro di Tampere. La metropolala regiono okupas 770 km² e lua denseso di habitantaro esas 1.418 per km². Ol koncentras multa employi: cirkume 750 000 personi laboras ibe^[6].

Lua klimato esas humida kontinentala (Dfb, segun la klimata klasifikuro da Köppen). Pro l'influo di Baltiko, la temperaturi esas plu alta kam lua nordala lokizo povus sugestar. En januaro e februaro lua mezvalora temperaturo esas −5 °C, e temperaturi infre -20 °C eventas dum poka dii dil yaro. La mezvalora temperaturi de junio til agosto (somero) varias de 19 til 22 °C.

La precipua insuli di Helsinki esas Seurasaari, Lauttasaari (3,75 km²), Korkeasaari, Suomenlinna (ube jacas fortreso qua judikesas kom Patrimonio di la Homaro), e la militistala insulo Santahamina (4,28 km²).

Panoramo di Eteläsatama (suda portuo), en Helsinki.

La precipua ekonomial agadi di Helsinki esas la servadi, qui gradope remplasas l'industrio. Cirkume 1/3 de la totala nacionala produkturo di Finlando produktesas en la metropolala regiono di Helsinki, e la sideyo di 83 de la 100 maxim granda entraprezeyi di Finlando jacas ibe.

La Borso di Helsinki inauguresis en 1912, e nun apartenas a la grupo Sueda ONX, qua anke kontrolas la borso di Stockholm.

Panoramo vidita de la placo Rautatientori. Centre, la ferovoyala staciono.

En 1999 Helsinki havis 327 automobili per singla 1000 habitanti.^[7] Ta nombro esis infre la de Bruxel (483 per 1000 habitanti) o Stockholm (401 per 1000 habitanti) dum la sama epoko. Tri chosei (Kehä I o Ring I, Kehä II o Ring II, e Kehä III o Ring III, anke konocita kom "Nacionala choseo 50") cirkondas Helsinki e lua metropolala regiono ed interligas altra chosei, exemple Autochoseo 1 (Valtatie 1) qua ligas Helsinki a Turku, ed Autochoseo 3 (Valtatie 3) qua ligas Helsinki a Vaasa, an la frontiero kun Suedia.

La Centrala Staciono Ferovoyala di Helsinki esas la termino di la sistemo ferovoyala di Finlando. Du importanta linei ligas Helsinki a la nordo (Tampere, Oulu, Rovaniemi) ed a la westo di la lando (Turku). La diala departi maxim frequa esas la treno qua ligas Helsinki a Tamperi (25 diala departi). Ank existas internaciona treni qui ligas Helsinki a Sankt-Peterburg (Allegro) ed a Moskva.

L'aeroportuo di Helsinki distas 17 km norde de la centro dil urbo, an la vicina urbo Vantaa. L'urbo anke ligesas per paromi a Gdynia en Polonia, Travemünde e Rostock en Germania, ed anke a Tallinn, Mariehamn, Stockholm e Sankt-Peterburg.

Pri publika transporto, la linei di metroo, tramveturi, autobusi e paromi, e la sistemo di bicikli por lokacar administresas dal publika kompanio Helsingin seudun liikenne. Lua sistemo di metroo havas 2 linei kun entote 35 km e 25 stacioni. L'unesma lineo inauguresis en 1982. Ye la 18ma di novembro 2017 inauguresis extenso til Espoo.^[8] Lua sistemo di suburbala treni havas entote 99,2 km e 15 linei, e ligas Helsinki e lua metropolala regiono. Lua quanto di diala departi esas simila a del metroo.

Ank existas 11 linei di tramveturi kun entote 96 km parkurata da 132 vehili, e sistemo di autobusi, qua ligas la quarteri del urbo ed anke Helsinki a la vicina urbi. La sistemo di publika transporto ank inkluzas du linei di paromi qui ligas Helsinki al insulo Suomenlinna ed a la zoo di Korkeasaari.

La sistemo di bicikli por lokacar kreesis en 2016 kun 50 stacioni e 500 bicikli. En 2017 ol aumentesis per 100 nova stacioni e 1000 nova bicikli.^[9][10]

• La fortreso di Suomenlinna (Suede: Sveaborg) jacas proxim la portuo di Helsinki. Ol komencis konstruktesar dal Suedi en 1748,^[11] por protektar Suedia de la Rusa imperio. Entote la fortreso okupas 210 ha e havas 6 km di muri por protektar ol.^[12] En 1973 la fortreso transformesis en muzeo.^[12]
• La Petra Kirko (Temppeliaukio Kirkko), qua exkavesis en la roko, e lua muri esas l'originala roko, dum ke lua tekto konstruktesis ek ligno. Pro lua bon akustiko freque eventas muzikala koncerti ibe.^[13]
• La monumento homaje a la kompozisto Jean Sibelius: inaugurita en 1967 dek yari pos la morto di Sibelius -, ol jacas en la samnoma parko e konstruktesis per plu kam 600 metala tubi.

• La Katedralo Luterana di Helsinki projetesis dal arkitekto Carl Ludwig Engel e konstruktesis de 1830 til 1852. Ol jacas en la quartero Kruununhaka, centre di Helsinki. Ultre la katedralo, Carl Ludvig Engel projetis la tota Placo di la Senato, avan la katedralo. Avan l'edifico jacas statuo di Rusa caro Alexandr la 2ma.^[13] Altra importanta edifici qui cirkondas la Placo di la Senato esas la Nacionala Biblioteko di Finlando, la Palaco di la guvernerio, e la precipua edifico di l'Universitato di Helsinki.^[14]
• Proxim la Placo di la Senato jacas l'Olda Merkato di Helsinki, qua nun-tempe vizitesas precipue da la turisti. L'edifico inauguresis en 1889.^[15] En la placo, avan la merkato, existas staciono di paromi qui ligas Helsinki a Suomenlinna. En la baraki di la ferioplaco avan la merkato vendesas nutrivi, note de salmono, e manjar ibe esas plu chipa kam manjar en la restorerii dil urbo.
• La merkato Hakaniemi havas cirkume 70 butiki en 2 etaji. L'edifico projetesis da Karl Hård af Segerstad ed inauguresis en 1914. En l'unesma etajo esas la butiki qui vendas nutrivi, dum ke en la duesma etajo esas la butiki qui vendas suveniri e mestieri.^[16]

• La Muzeo pri Arto Ateneum (Ateneumin taidemuseo)^[17] en la centro di Helsinki inauguresis en 1887. Ol havas cirkume 650 internaciona maestroverki. En 1903 ol divenis l'unesma muzeo en la tota mondo qua recevis verko da Vincent van Gogh.
• La Muzeo Kiasma, pri nuntempal arto. Inaugurita en mayo 1998,^[18] ol kontenas cirkume 8 000 verki,^[19] inter pikturi e skulturi.
• La Muzeo Mannerheim jacas en la domo ube la militisto e prezidanto Carl Gustaf Emil Mannerheim rezidis de 1924 til 1951, quankam lu ne esis proprietero di ol. La muzeo havas moblaro de l'epoko di Mannerheim, e pluse medalii, honorotituli, lua libri e fotografuri de lua ancestri. En 1957, sis yari pos lua morto, la Fonduro Mannerheim kompris l'imoblo e transformis ol en muzeo.

• La Nacionala Muzeo di Finlando (Finlandane: Kansallismuseo). L'edifico, konstruktita en 1910 dal arkitekti Herman Gesellius, Armas Lindgren ed Eliel Saarinen, prizentas la Historio di Finlando de la Petr-epoko til nun, tra objekti. Ol nun dividesas en tri parti: "La rejolando" montras l'evoluciono di Finlandana socio de la mez-epoko til la komenco di la 20ma yarcento, inkluzite l'epoki di Sueda e Rusa dominacado; "la lando e lua populo" prizentas populala e folklorala kulturo dum la 18ma e 19ma yarcenti, la vivo en la ruro e l'industrialiigo; e "l'interagema expozuro" posibligas blinda personi tushar objekti. La muzeo riformulizas la seciono pri la prehistorio di Finlando, qua montros arkeologiala restaji e kompleteskos en 2017. La muzeo montras moneto-peci, medalii, juveli ed armi, inter altra objekti.
• La Katedralo di Uspenski (Finlandane: Uspenskin katedraali) esas Estal Ortodoxa katedralo projetesis dal Rusa arkitekto Alexei Gornostayev (1808-1862) e konstruktesis pos lua morto, de 1862 til 1868, dum la regno di Alexandr la 2ma di Rusia. Ol havas diversa valoroza ikoni e judikesas kom la maxim granda Ortodoxa katedralo de l'Ocidento.^[20]
• En l'insulo Seurasaari existas la "Muzeo en libera aero di Seurasaari", qua konsistas ek edifici (domi, kabani, ventomuelilo) de multa regioni di Finlando, qui konstruktesis precipue per ligno, desmuntesis e pose rikonstruktesis ibe. Ultre l'edifici, l'insulo havas varietato di sovaja vivo, note uceli, ma anke skureli e lepori. En Seurasaari ank existas un ek la du plaji di Helsinki ube praktikesas nudismo.

• Urbo Helsinki, en idiomi Finlandana, Angla e Sueda.