|
A
A (minoscolo a) a l'é a primma letia de l'alfabêto latin e de tutti i alfabêti derivæ da quest'urtimo. A l'é scimile a-a letia grêga antîga alfa, da-a quæ a l'é derivâ. A seu forma maioscola consciste di doî lâti inclinæ de 'n triangolo, atraversæ into mêzo da 'na bâra òrizontale. A verscion minoscola a se peu scrîve in dôe forme: a a doî livelli, e ɑ a un livello, che se ûza de sòlito inta scrîtûa fæta a man e inti font che ghe se bâzan, sorviatutto font pensæ pe-a letûa di figeu, e a se trêuva anche inta grafîa italica. Stöia
O ciù antîgo antenòu segûo da "A" o l'é l'aleph (scrîto ascì 'aleph), a primma letia de l'alfabêto fenîcio, che o l'aveiva sôlo consonante (pe sta raxon, st'alfabêto o l'é dîto ascì abjad, pe distingoelo da 'n alfabêto vêo). L'antenòu de l'aleph o porieiva êse stæto 'n pitogramma de 'na testa de beu inta scrîtûa protosinaitica, infloensòu da-i geroglifici egiçi, senplificòu inta forma de 'na testa triangolâre co dôe còrne. In gîo a-o 1600 a.C., a letia de l'alfabêto fenîcio aveiva 'na forma liniâre, ch'a l'é stæta uzâ comme bâze pe çertidun forme sucesîve. Se pensa ch'o seu nomme foîse somegiante a quello de l'aleph paleoebraico ò arabo.
Quande, inta Grêcia antîga, se iniçiâva a uzâ st'alfabêto, no servîva 'na letia pe rapresentâ l'òcluxîva glottâle (o son consonantico ch'a letia a raprezentâva inta lengoa fenîcia e âtre lengoe semitiche, e o primmo fonêma da prononçia fenîcia da letia), donca se uzâva 'na verscion modificâ do segno pe raprezentâ a vocâle /a/, e a l'êa ciamâ co-o nomme alfa. Inte ciù antîghe iscriçioin grêghe dòppo o medioêvo elenico, che remontano a-o VIII secolo a.C., a letia a l'êa scrîta de lâto, ma inte l'alfabêto grêgo di tenpi sucesîvi a l'êa somegiante a-a moderna letia maioscola, sciben che ghe son molte varianti locâli diversce (prezenpio, co-ina "ganba" ciù curta, ò co-a linia de mêzo a 'n angolo diverso. I etruschi aveivan portòu l'alfabêto grêgo inta penîzoa italiann-a, sensa cangiâ a letia, e o seu alfabêto o l'êa stæto adotòu da-i români pe scrîve a lengoa latinn-a. Varianti tipografiche A-o tenpo di români existeivan molte forme da letia "A". A prinçipâ a l'êa a verscion monumentâle, usâ pe l'iscriçioin in sciâ prîa. Gh'êa ascì 'na grafîa corscîva adêuviâ pe-i scrîti de tutti i giorni, che però a l'êa uzâ sorviatutto in sce materiâli pöco rexistenti, donca no ghe son molti ezenpi de sta grafîa a-a giornâ d'ancheu, rispetto a quella monumentâle. Existan però ezenpi de corscîvo maioscolo, corscîvo minoscolo, e corscîvo semiminoscolo, oltre a varianti a-a meitæ tra o stîle monumentâle e quello corscîvo, tra e quæ ghe son o semionciâle e l'onciâle. A-a fin de l'Inpêro Româno (V secolo d.C.) s'êan svilupæ 'nte l'Eoröpa òcidentâle diversce varianti de corscîvo minoscolo, tramêzo e quæ o minoscolo semicorscîvo italian, a scritûa merovingia françeize, a scritûa vizigòtica inta Spagna, e a scritûa insulâre da Gran Bretagna. In gîo a-o IX secolo, a scritûa carolinn-a (derivâ da 'na conbinaçion de forme precedenti e molto scimile a-e forme da giornâ d'ancheu) a l'êa a forma prinçipâ adêuviâ inscî libbri, primma de l'invençion da stampa. Inte l'Italia do XV secolo, in sciâ bâze da scritûa carolinn-a, s'êan formæ e dôe prinçipæ varianti ancheu conosciûe: l'italica e a româna. A forma italica, dîta ascì a corscîva, a s'êa svilupâ da 'na forma adêuviâ da scritôi medievâli irlandeizi e ingleizi, ch'a s'asomegiâva a-a letia grêga tau. Sta forma a se ûza 'nta ciù parte de caligrafîe moderne, e a l'é formâ da 'n çercio e da 'n træto verticâle. A forma româna, che a s'adêuvia 'nta ciù parte di materiâli stampæ, a l'é formâ da 'n çercio picin co-în arco sorvia ("a"). L’unn-a e l’âtra son derivæ da-a verscion maioscola. Inta caligrafîa grêga (comme o se peu vedde da-a verscion onciâle mostrâ chi) gh'êa l'abitudine de unî a ganba scinistra e a linia orizontâle 'nte 'n scingolo çercio, e molte vòtte a ganba destra a se traciâva verticalmente. Pöi, inte çertidun mòddi de scrîve, a decoraçion che a dâva iniçio a-a ganba destra l'êa diventâ 'n arco, dando coscì òrigine a-a forma "stampâ", mentre inte âtri a l'êa sconparîo, dando òrigine a-a forma corscîva. A forma italica a s'adêuvia pe comunicâ enfaxi, ò pe distingoe 'na parte de 'n testo da 'n'âtra (de sòlito scrîta in forma româna). Gh'é d'âtri câxi donde a a corscîva ("ɑ", dîta ascì alfa latinn-a) a se diferençia da-a "a" latinn-a (comme prezenpio 'nte l'alfabêto fonetico internaçionâle, ò IPA). Ûzo 'nti scistêmi de scrîtûaLigureInte parlæ liguri, a letia a raprezenta o son /a/. Âtre lengoeInta ciù parte de lengoe ch'adêuvian l'alfabêto latin, ⟨a⟩ raprezenta 'na vocâle averta no ariondâ, comme /a/, /ä/, ò /ɑ/. 'N eceçion a l'é raprezentâ da-o dialetto Saanich, donde ⟨A⟩ e ⟨Á⟩ indican 'na vocâle frontâ semiserâ no ariondâ /e/. Âtri scistêmiInta notaçion fonetica e fonemica:
Âtri ûziInte l'algebra, a letia a a s'adêuvia, insemme a âtre letie a l'iniçio de l'alfabêto, pe raprezentâ quantitæ conosciûe, mentre e letie a-a fin de l'alfabêto (x, y, z) s'adêuvian pe raprezentâ quantitæ sconosciûe. Inta giometrîa, e maioscole A, B, C ecc. s'adêuvian pe raprezentâ segmenti, linie, raggi ecc. 'Na A maioscola s'adêuvia ascì pe raprezentâ 'n angolo de 'n triangolo. Carateri corelæAlfabêto latin
Antenæ e segni scimili 'nte âtri alfabêtiVôxe corelæÂtri progètti
Colegamenti estèrni
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
