Херцеговско востание (1596-1597)

Српско востание (1596–1597)
Дел од Долгата војна во Унгарија
Карта што ги прикажува револтираните племиња и клучните градови
Датум доцен период на 1596 година - по 10 април 1597 година[b] Место Источен дел од Херцеговински Санџак и делови од Црногорски Пашалак Исход отоманска победа; Бунтот потиснат од Отоманското Царство
Завојувани страни
Српски востаници Белопавлиќи Дробњаци Никшиќи Пивјани	Отоманско Царство
Команданти и водачи
Грдан организирани од Висарион и Јован Кантул	Дервиш-бег

Српското востание од 1596–1597 година ^[a] познато и како Херцеговско востание од 1596–1597 година — бунт организиран од српскиот патријарх Јован Кантул (с. 1592–1614) и предводен од Грдан, војводата на Никшиќ против Османлиите во Херцеговинскиот Санџак и Црногорскиот вилает, за време на Долгата турска војна (1593–1606). Востанието избувнало по неуспешното Банатско востание во 1594 година и палењето на моштите на Свети Сава на 27 април 1595 година; ги опфаќал племињата Белопавлиќи, Дробњаци, Никшиќи и Пивјани. Востаниците, поразени на полето Гацко (Гатачко Поле) во 1597 година, биле принудени да капитулираат поради недостаток на странска поддршка.

Во почетокот на 1594 година, Србите во Банат се кренале против Османлиите. ^[2] Бунтовниците, во карактер на света војна, носеле воени знамиња со иконата на Свети Сава.^[3] Воените знамиња биле осветени од патријархот Јован Кантул ^[4], а востанието било помогнато од српските православни митрополити Руфим Његуш од Цетиње и Висарион од Требиње (с. 1590–1602).^[5] Како одговор, османлискиот велики везир Коџа Синан-паша побарал од Дамаск да се донесе зеленото знаме на Мухамед за да се спротивстави на српското знаме и наредил саркофагот со моштите на Свети Сава да се извади од манастирот Милешева и да се пренесе во Белград преку воен конвој. Попатно, османлискиот конвој ги убил сите луѓе на патот како предупредување за бунтовниците. Османлиите јавно ги запалиле моштите на Свети Сава на клада на Врачарската Висорамнина на 27 април 1595 година и ја расфрлале пепелта.

Согорувањето на моштите на Сава ги испровоцирало Србите и го зацврстило српското ослободително движење. Од 1596 година, центар на антиотоманската активност во Херцеговина бил манастирот Тврдош во Требиње, каде што се наоѓал митрополитот Висарион. Голем дел од православните епископи апелирале до Австриското Надвојводство за помош за ослободување на нивните земји. Ускоците, нередовни војници во Хабсбуршка Хрватска, ја поддржувале Австрија, расфрлани низ целата област помеѓу Сењ и Рагуза (денешен Дубровник). Со смел напад на 8 април 1596 година, Ускоците дури успеале да ја окупираат Клиската тврдина, иако не можеле да ја задржат. Во еден момент, австриските власти размислувале да преземат воена акција во Босна, каде што во нивна служба бил малтешкиот витез со далматинско потекло Фрањо Бртучевиќ. Меѓутоа, тие немале сила да се борат со Османлиите во Босна. Претходно, австриските сили заминале во големи должини и сè уште едвај успевале да им се спротивстават на Османлиите во Унгарија.^[6]

  Во 1596 година, ослободителното движење се проширило во османлиска Црна Гора и во соседните племиња во Херцеговина, особено оние под влијание на митрополитот Висарион. Од свештениците, патријархот Јован најмногу зависел од Висарион, а од поглаварите најмногу од Грдан, војводата на Никшиќ. ^[7] Рагузански документ од почетокот на 1596 година тврди дека митрополитот и неколку херцеговачки поглавари се собрале во манастирот во Требиње каде што се заколнале „да се откажат и да даруваат 20.000 херои на светлината на [австриските] цареви“.^[8] Бунтовниците побарале помош од Австријците и побарале да им биде предадено австриско знаме за да им покаже на Османлиите дека имаат барем симболична австриска поддршка. Набргу потоа, на 8 април 1596 година, Клис бил освоен од Ускоците, предизвикувајќи бран на возбуда меѓу христијаните од Лика до Херцеговина. Кон крајот на 1596 година, по избувнувањето на Химарската буна, Србите започнале да се бунтуваат против Османлиите. Востанието на чело со Грдан избувнало во Бјелопавлиќи, а потоа се проширило во Дробњаци, Никшиќ, Пива и Гацко. Освен Брѓани, црногорските племиња не учествувале во востанието.^[9] Во тоа време, Дервиш-бег, санџак-бег на Црна Гора, им се заканил на Црногорците преку проверителот („надгледувачот“) на Котор.

Двајца српски монаси, Дамјан Љубибратиќ и Павле, биле испратени од патријархот Јован Кантул кај папата Климент VIII во 1597 година. ^[7] Патријархот Јован го уверил папата во неговата „лојалност и послушност“ кон Римската црква и побарал помош „да се ослободи српскиот народ од Османлиите“. ^[7] Монасите направиле изложба до папската курија за српската историја и, меѓу другото, побарале од папата да испрати војска во Херцег Нови, која ќе му помогне на војводата Грдан; племињата Зупци, Никшиќ, Пива, Бањани, Дробњаци и Гацко требало да се кренат на востание. Оттаму тие требало да одат во Оногошт (Никшиќ), каде што ќе се собереле сите поглавари на Црна Гора, Дукаѓин и блиските земји. Во случај на акција, тие би можеле да сметаат на 100.000 борци. Се зборувало дека откако Османлиите им го зеле Свети Сава на Србите „Господ веќе не им помага, христијаните ги убиваат од секоја страна“. Куријата потоа ги обвинила монасите дека „[се молат] на Бога за нашето зло“. Монасите побарале од папата, со поддршка на српските духовни и световни водачи, да испрати угледен христијанин да ги надгледува.

Охридскиот архиепископ Атанасиј, откако неговото движење во голема мера пропаднало во Албанија, заминал во Рим. Српското востание немало подобра среќа; Херцеговските племиња, Дробњаци, Никшиќ и Пива почнале да се борат, но биле поразени на полето Гацко (Гатачко Поле) од Дервиш-бег некаде во 1597 година. ^[b] Според венецијанецот Лазаро Соранзо (1599), Пипери, Кучи, Клименти, Белопавлиќи и други се обиделе да се ослободат од османлиската тиранија и откако го слушнале лажното тврдење ^[10] дека султанот Мехмед III ја загубил битката и својот живот во Опсада на Егер, „сите се кренаа под команда на војвода Грдан и имаше голем колеж на Турците кои беа на нивната земја. Додека се обидов да дознаам повеќе, слушнав спротивното, дека тие несреќно се повлекле во своите планини“;^[11] Црногорскиот историчар Глигор Станојевиќ, врз основа на извештајот на Соранзо, кој тој го опишал како „најинтересна и најконтрадикторна забелешка за движењето на племињата Брда и Херцеговина во ова време“, смета дека бунтот немал размери на народно востание. ^[7]

[Имаше] спонтани востанија или бунтови кои често избувнуваа предизвикани од некој настан и брзо изумираа. Вакви немири, востанија или бунтови се случувале порано и подоцна во сите делови на Балканот, а Турците многу брзо и ефикасно реагирале на нив. Ако тие бунтови не доведоа до ништо, тоа беа уште една капка омраза меѓу освојувачите и народот.^[12]

— Глигор Станоевиќ, Југословенските земји во венецијанско-турските војни XVI–XVIII век

Кога разговорите меѓу бунтовниците и папството не довеле до ништо и не пристигнала странска поддршка, востаниците биле принудени да капитулираат пред Османлиите.^{[13] [7]} Ахмед-паша Дугалиќ, бејлербеј („гувернер“) на Босна, го помилувал Грдан за неговите злосторства, ^[12] и не му ги одзел ни земјата во Никшиќ. ^[14]

Бунтовниците беа предизвикани пред да се реализира каква било вистинска акција. Австрија не можеше да се движи кон Буда, а камоли Босна или Србија; папската курија не избра да им помогне на бунтовниците; и Шпанија имаше свои проблеми. Дипломатите - различни авантуристи, иако добронамерни - беа аматери и погрешно и живописно ја насликаа сликата на двете страни. На некои им ветуваа повеќе отколку што можеа, а на други им ги претставија можностите како позрели отколку што беа. Беа направени многу лажни пријави. [Бунтовниците] наивно мислеа дека пораките и ветувањата што ги добија ќе им дадат поголем успех отколку што имаа. Единствената научена лекција беше да бидат повнимателни. Османлиите, окупирани во Унгарија, Хрватска и крајбрежјето, беа подготвени донекаде да ги остават сами на себе. Во тоа време, ниту еден од истакнатите водачи во областите на османлиските Срби не беше повреден.

— Владимир Чоровиќ, Пресврт во односот на Србите^[6]

По неуспехот на востанието, многу Херцеговци се преселиле во Заливот Котор и Далмација.^[15] Најраните позначајни српски преселби се случиле помеѓу 1597 и 1600 година.^[16] Грдан и патријархот Јован продолжиле да планираат бунт против Османлиите и во наредните години. Јован повторно стапил во контакт со папата во 1599 година, но повторно без успех. Српски, грчки, бугарски и албански монаси ги посетиле европските дворови за да побараат помош.^[17] Во првата деценија на 17 век биле забележани некои успешни црногорски битки против Османлиите под водство на митрополитот Руфим. Племето Дробњаци ги поразило Османлиите во Горња Буковица на 6 мај 1605 година. Сепак, Османлиите возвратиле истото лето и го фатиле војводата Иван Калуѓеровиќ, кој на крајот бил одведен во Плевља и погубен.^[18] Од собранието во манастирот Косиерево, на 18 февруари 1608 година, српските водачи го повикале шпанскиот и неаполскиот двор на конечна енергична акција. Преокупирана, Шпанија не можела многу да направи во Источна Европа. Сепак, шпанската флота навистина го нападнала Драч во 1606 година. Конечно, на 13 декември 1608 година, патријархот Јован Кантул организирал собир во манастирот Морача, на кој се собрале сите бунтовнички водачи на Црна Гора и Херцеговина. Соборот официјално преговарал со Емануел I за испраќање сили за ослободување на Балканот, во замена за „Круната на Македонија“, истовремено барајќи од папата Павле да и додели посебни привилегии на Српската православна црква. „Во нашите делови“, барале тие, „не сакаме ниту еден Језуит, ниту некој друг, кој има намера да го сврти христијанскиот народ кон римскиот закон“. Јован го уверил дека војска од 20.000, 25 пушки и оружје за уште 25.000 што треба да се пренесат на Балканот ќе го совладаат османлискиот султан. По долгогодишно планирање, ништо конкретно не резултирало, бидејќи за таква операција „потребна беше шпанска поморска и логистичка поддршка“. Востанието полека избледувало во текот на 1609 година кон крајот на 1610 година. Востанието од 1596–1597 година станало како модел за повеќекратни антиотомански востанија во Босна и Херцеговина во наредните векови.