1 Warszawska Drużyna Harcerska im. Romualda Traugutta Czarna Jedynka

 Zobacz też: 1 Nowosądecka Drużyna Wędrownicza „Czarna Jedynka” im. Stefana Czarnieckiego w Nowym Sączu

Szczep 1 Warszawskich Drużyn Harcerskich i Zuchowych „Czarna Jedynka” im. Romualda Traugutta

Organizacja harcerska	Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej
Rodzaj jednostki	Szczep
Jednostka nadrzędna	Okręg Mazowiecki ZHR (stan w 2022 roku)[1]
Jednostki podległe	1 Warszawska Drużyna Harcerzy, 1 Warszawska Drużyna Wędrowników „Czarni Bracia”, 1 Warszawska Drużyna Harcerek „Achaja”, Samodzielny Zastęp „Bastion” (stan w 2013 roku)[2][3]
Rok powstania pierwszych drużyn	1911
Komendant (przewodniczący)	phm. Maciej Górski HR (2013 rok)[4]
Adres siedziby	ul. Wiktorska 30/32, 02-587 Warszawa (lokalizacja w drugiej połowie XX wieku, w siedzibie VI Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Reytana)[5]
Położenie na mapie Warszawy Szczep 1 WDHiZ „Czarna Jedynka” im. Romualda Traugutta
Położenie na mapie Polski Szczep 1 WDHiZ „Czarna Jedynka” im. Romualda Traugutta
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Szczep 1 WDHiZ „Czarna Jedynka” im. Romualda Traugutta
52°12′00,5″N 21°00′53,8″E/52,200139 21,014944
Strona internetowa

1 Warszawska Drużyna Harcerska im. Romualda Traugutta „Czarna Jedynka” (później Szczep 1 Warszawskich Drużyn Harcerskich i Zuchowych „Czarna Jedynka” im. Romualda Traugutta^[1]) – jedna z najstarszych polskich drużyn harcerskich założona w 1911, od 1919 w Gimnazjum, a potem VI Liceum Ogólnokształcącym im. Tadeusza Reytana w Warszawie^[6]. Od 1918 jedna z drużyn Związku Harcerstwa Polskiego^[7], od 1989 w strukturach Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej^[6]. W 1957 roku przekształcona w szczep złożony z kilku drużyn^[8], od 1964 również żeńskich^[9].

W 1981 roku szczep wszedł w skład Unii Najstarszych Drużyn Harcerskich Rzeczypospolitej^[5].

Na przełomie 1910 i 1911 roku Stefan Pomarański założył w Gimnazjum Mariana Rychłowskiego w Warszawie^[a] konspiracyjną drużynę skautową, na której patrona wybrano Romualda Traugutta^[10]. Na znak żałoby po straceniu dyktatora powstania styczniowego harcerze 1 WDH nosili czarne chusty, stąd znani byli w Warszawie jako „Czarna Jedynka”^[6]. W latach 1911–1917 członkami drużyny byli m.in. Alojzy Pawełek^[7], Zygmunt Pomarański^[11], Wojciech Stpiczyński^[12], Ignacy Wądołkowski^[13], Aleksander Hauke-Nowak, Stanisław Sienkiewicz, Stanisław Gliński, Maksymilian Łebkowski^[14] i Henryk Niezabitowski^[15]. W 1913 roku kilku członków uczestniczyło w zlocie skautów w Birmingham^[16]. Część ówczesnych skautów „Czarnej Jedynki” walczyła później w Legionach Polskich i Legii Akademickiej, wstąpiła do Wojska Polskiego^[7][16].

W 1916 roku drużyna liczyła 6 plutonów, w 1917 roku 3 plutony po 3–4 zastępy w każdym, w styczniu 1918 jeden pluton, jesienią 1918 roku początkowo 5 plutonów, następnie 3 plutony (125 osób)^[14]. W listopadzie 1918 roku, w okresie odzyskania przez Polskę niepodległości, harcerze 1 WDH patrolowali z bronią w ręku wyznaczoną im warszawską dzielnicę Powiśle^[14][b]. Wakacje 1920 roku drużyna spędziła na obozie pod Łomżą, lecz w połowie lipca „rozleciała się”, ponieważ wszyscy harcerze wstąpili do wojska, by walczyć z bolszewikami w wojnie polsko-bolszewickiej^[17].

W następnych latach działalność drużyny była coraz lepiej zorganizowana i 1 WDH wysunęła się na czołowe miejsce w Warszawskiej Chorągwi ZHP^[14][18]. W czasie wakacji 1927 roku założyła stały 40-dniowy obóz pod namiotami i szałasami w Morgownikach nad Narwią koło Nowogrodu^[14]. W czasie obozu uporządkowano zaniedbane mogiły bratnie studentów ochotników poległych w walkach z bolszewikami, a następnie uroczyście złożono hołd bohaterom^[14]. Do 1 WDH należało około jednej trzeciej uczniów Państwowego Gimnazjum im. Tadeusza Reytana (dawnego Gimnazjum Mariana Rychłowskiego), a drużynowymi byli podharcmistrzowie wychowankowie szkoły, studenci wyższych uczelni^[18].

W 1927 roku powstała „Gromada Rekinów” jako zastęp starszoharcerski, a w 1928 roku Zrzeszenie Starszoharcerskie „Czarne Żubry”^[14]. Rozkazem Komendy Chorągwi Warszawskiej ZHP z dnia 16 lutego 1929 drużyna otrzymała nazwę „Czarnej Jedynki” i od tej chwili jej oficjalna nazwa brzmiała: Pierwsza Warszawska Drużyna Harcerska im. Romualda Traugutta „Czarna Jedynka”^[7]. W okresie dwudziestolecia międzywojennego członkami drużyny byli m.in. Czesław Foryś^[19], Tadeusz Koszarowski^[20], Julian Łukaszewicz^[14], Tadeusz Ptaszycki^[21] i Jan Rolewicz^[22].

• 1939–1945 – w czasie okupacji niemieckiej uczniowie konspiracyjnego Gimnazjum im. Tadeusza Reytana utworzyli tajną drużynę harcerską „Czarna Jedynka”, walczyli w Szarych Szeregach i batalionie „Zośka”^[7]. W konspiracji zbrojnej działali m.in. Andrzej Błędowski^[23], Juliusz Bogdan Deczkowski^[7], Jerzy Horczak^[24], Tytus Karlikowski, Zbigniew Rosner i Mirosław Szymanik^[7].
• 1945 – wznowienie jawnej pracy przez drużynę^[25], która uczestniczyła w odgruzowywaniu Warszawy^[26].
• 1949 – rozwiązanie drużyny przez harcerzy, ponieważ groziło jej wcielenie do Organizacji Harcerskiej Związku Młodzieży Polskiej^[25].
• 1957 – 27 lutego 1957 roku „Czarną Jedynkę” reaktywowano^[25]. Pierwszym drużynowym został nauczyciel geografii w Liceum im. Tadeusza Reytana, harcerz Stanisław Zawadzki „Zorro”^[8] (właściwie Stanisław Rogala-Zawadzki, 1926–1987, dawny żołnierz Wojskowego Korpusu Służby Bezpieczeństwa i batalionu KB „Sokół”, odznaczony Krzyżem Walecznych)^[27][28], a jego przybocznymi Andrzej Janowski „Soda" i Janusz Ankudowicz „Fernando”^[8]. Jesienią 1957 roku powstał szczep złożony z dwóch drużyn; na jego czele stanął Stanisław Zawadzki^[8], a Andrzej Janowski i Janusz Ankudowicz zostali drużynowymi^[29].
• 1957–1962 – harcerze „Czarnej Jedynki” uczestniczyli w akcji Warmia i Mazury^[29], współorganizowanej przez Andrzeja Janowskiego^[8]. Według Ładysława Nekandy-Trepki, maturzysty z 1959 roku: „To była inicjatywa starszoharcerskiej drużyny akademickiej. Chodziło o odbudowywanie strat, które poniosła Polska na skutek działania komunistów i SB, chodziło o przekonywanie autochtonów do polskości. Jeździliśmy tam, by pomagać w pracach polowych, ja sam jednego roku prowadziłem we wsi przedszkole, organizowaliśmy ogniska, chodziliśmy czwórkami do kościoła”^[25].
• 1962 – drużyna początkowo została rozwiązana, a następnie reaktywowana jesienią 1962 roku przez trzech maturzystów z 1960 roku, Marka Barańskiego, Lesława Dmowskiego i Jerzego Kijowskiego^[29]. Według relacji Marka Barańskiego: „Doszliśmy do wniosku, że zmienia się tak sytuacja w harcerstwie, że prowadzenie drużyny jest niemożliwe. Zmieniał się system, wprowadzano te metody Kuronia, walterowskie i nam się to tak nie podobało, że rozwiązaliśmy drużynę. A po roku doszedłem do wniosku, że można prowadzić drużynę. Z Jerzym Kijowskim odtworzyliśmy drużynę. (...) Wewnątrz drużyny czuliśmy się tak, jakby nie było komunizmu”^[25]. W „Czarnej Jedynce” w konspiracji przed władzami zachowano dawne stopnie harcerskie i surowe kryteria ich zdobywania^[29].
• ok. 1963 – stworzono krąg „Piklingi”, w którym działali Janusz Kijowski i Grzegorz Tsu^[29].
• 1968 – wyremontowano pełnomorski jacht „Zjawa”, po czym odbył się rejs po Adriatyku^[25] (w sierpniu 1970 roku, z udziałem drużyny żeglarskiej „Wiking”)^[29].

Pod koniec lat 60. w ramach „Czarnej Jedynki” zaczęły działać Harcerska Rozgłośnia Muzyczna, współzałożona przez Przemysława Gintrowskiego (z rockowymi audycjami muzycznymi nadawanymi przez głośniki)^[30], Klub Motorowy (z własną „nyską” i motocyklami) oraz kluby krótkofalowców SP5KOH i SP5ZHM^[31]. W tym okresie drużyną kierowała grupa instruktorów: Marek Barański, Janusz Kijowski, Wojciech Onyszkiewicz (przyszły członek KOR-u), Piotr Naimski (przyszły członek KOR-u) i Antoni Macierewicz (przyszły członek KOR-u), którzy działalność harcerską łączyli z działalnością skierowaną przeciwko PZPR i uzależnieniu PRL od ZSRR^[32]. Środowisko „Czarnej Jedynki”, w przeciwieństwie do działającej równolegle grupy „komandosów”, szukało swych korzeni w tradycji podziemia niepodległościowego, cechował je zdecydowany antykomunizm oraz niechęć do rewizjonizmu i tradycji z nim związanej^[33].

W 1968 roku wymyślono nową koncepcję pracy, której autorami byli Janusz Kijowski, Antoni Macierewicz i Wojciech Onyszkiewicz, i stworzono tak zwaną „Gromadę Włóczęgów”^[25] (według Wojciecha Fałkowskiego współzałożycielem „Gromady” był także Andrzej Celiński)^[9]. „Gromada Włóczęgów” miała spełniać trzy funkcje: kręgu starszoharcerskiego przygotowującego instruktorów dla drużyny i wypracowującego koncepcje jej działania, klubu dyskusyjnego, środowiska skupiającego młodzież opuszczającą drużynę^[25]. „Gromada Włóczęgów” była wzorowana na podobnych kręgach harcerskich działających przed wojną, m.in. w 13 Wileńskiej Drużynie Harcerskiej^[34].

Spotkania „Gromady”, odbywające się poza terenem szkoły, rozpoczęły się w 1969 roku^[9][25]. Każdy członek „Gromady” mógł wprowadzić jeszcze jedną osobę, zapraszano też niektórych nauczycieli^[25]. Aktywnymi członkami „Gromady” byli w tym okresie Jerzy („Kij”) Kijowski (fizyk, starszy brat Janusza), Andrzej Celiński, socjolog, Michał Kulesza („Kuszelas”), prawnik, autor projektu reformy samorządowej, Piotr Naimski, biochemik, Wojciech Onyszkiewicz, historyk^[25]. Rolę moderującą odgrywał przez cały czas istnienia „Gromady” Andrzej Janowski^[25]. Tematyka spotkań obejmowała problemy społeczne i polityczne nurtujące młodzież i młodą inteligencję w końcu lat 60. oraz różne zagadnienia z dziedziny socjologii, psychologii czy literatury^[29]. Jedną z pierwszych akcji „Gromady” było oddawanie krwi dla robotników Wybrzeża po wydarzeniach Grudnia 1970^[32].

W swoim najlepszym okresie „Gromada” liczyła ok. 150 osób i była jedynym z nielicznych w owym czasie miejsc swobodnej wymiany myśli^[25]. Najaktywniejsi członkowie z lat 1969–1976 to Marek Barański (historyk), Ludwik Dorn (socjolog), Urszula Doroszewska (socjolog, od 2008 ambasador RP w Gruzji), Wojciech Fałkowski (historyk, w latach 1975–1977 nauczyciel u Reytana, szkolny opiekun harcerstwa^[9]), Dariusz Kupiecki (informatyk, redaktor „Robotnika”), Krzysztof Łączyński (filolog)^[25]. Tematy niektórych spotkań: Co robić nad Wisłą? (Jan Strzelecki), System oświaty w Polsce i jego nowa reforma (Anna Radziwiłł i Ireneusz Gugulski), Inteligencja między nijakością a pragmatyzmem (Tadeusz Mazowiecki), Współczesny neokonserwatyzm (Marcin Król), Formy aktywności młodzieży (Aleksander Kamiński)^[25], a także Młoda poezja polska (Jacek Bierezin i Witold Sułkowski)^[9], Psychoterapia i jej znaczenie społeczne (Jacek Jakubowski), Ruch walterowski w ZHP (Seweryn Blumsztajn)^[25]. Według wspomnień Marka Barańskiego i Janusza Kijowskiego na przełomie lat 60. i 70. XX wieku „parasol ochronny” nad działalnością „Czarnej Jedynki” roztaczał Stanisław Wojciechowski, dyrektor Liceum im. Tadeusza Reytana w latach 1953–1974, były oficer AK^[25]. Harcerzy wspierał również nauczyciel polonista Ireneusz Gugulski^[35].

Działalność „Gromady Włóczęgów” została zawieszona przez władze w grudniu 1971 roku, gdy na spotkanie w Zalesiu Dolnym koło Warszawy wkroczyła Służba Bezpieczeństwa^[9], jednak reaktywowano ją w 1972 roku^[6]. W latach 1972–1976 komendantką kręgu instruktorskiego „Gromada Włóczęgów” była Halina Wiśniewska^[36], okazująca pomoc harcerzom „Czarnej Jedynki”^[9]. W tym okresie szczep składał się z trzech drużyn męskich i trzech drużyn żeńskich, w każdej po około 22–25 harcerzy, łącznie prawie 150 osób^[9][c]. Od 1975 roku „Gromada Włóczęgów” działała jako klub dyskusyjny^[37], a jej spotkania były organizowane przez Wojciecha Onyszkiewicza i Wojciecha Fałkowskiego^[9].

Po stłumieniu protestów robotników w Czerwcu 1976 środowisko „Czarnej Jedynki” podjęło akcję pomocy dla rodzin aresztowanych^[25]. Pomoc w Ursusie organizowali Marcin Gugulski, Dariusz Kupiecki i Wojciech Onyszkiewicz^[29]. Na procesy do Radomia jeździli Andrzej Celiński, Antoni Macierewicz i Ludwik Dorn^[29]. Akcja bardzo szybko się rozszerzała, obejmując nowe środowiska^[9]. Instruktorzy „Czarnej Jedynki” dążyli do zinstytucjonalizowania pomocy niesionej prześladowanym^[25]. 11 września 1976 roku Macierewicz, Naimski i Onyszkiewicz opracowali wstępną wersję dokumentu powołującego Komitet Obrony Robotników^[32]. W 1976 roku „Gromada Włóczęgów” została rozwiązana za zaangażowanie instruktorów w pomoc osobom prześladowanym za protesty robotnicze^[36]. Nastąpiło to po wkroczeniu Służby Bezpieczeństwa w grudniu 1976 roku na spotkanie dyskusyjne na temat reformy oświaty odbywające się na warszawskim Żoliborzu^[9]. Było to ostatnie spotkanie „Gromady”^[9][d].

Po 1976 roku w „Czarnej Jedynce” działali m.in. Adam Bajerski, Krzysztof Bardski, Michał Cichy, Jerzy Haszczyński, Piotr Marciniak, Paweł Milcarek, Maciej Radziwiłł, Tomasz Sianecki i Paweł Strzelecki^[6]. W 1981 roku, w okresie tzw. karnawału Solidarności, krąg instruktorski „Piklingi” organizował dyskusje na tematy związane z harcerstwem, życiem politycznym, filmem (np. o filmie Jak żyć w reżyserii Marcela Łozińskiego)^[38][e]. W 1989 roku, w okresie transformacji systemowej w Polsce, „Czarna Jedynka” wystąpiła ze Związku Harcerstwa Polskiego^[6] i weszła w skład struktur Okręgu Mazowieckiego Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej^[1]. Na początku XXI wieku działała w warszawskich dzielnicach Wilanów^[39] i Ursynów^[3]. W 2008 roku w Wilanowie powstała 1 Warszawska Drużyna Harcerzy^[39], a w 2012 roku 1 Warszawska Drużyna Harcerek^[40] (pierwotnie utworzona w połowie lat 60. XX wieku przy VI Liceum Ogólnokształcącym im. Tadeusza Reytana w dzielnicy Mokotów)^[29]. Członkami 1 Warszawskiej Drużyny Harcerzy mogli zostać chłopcy od IV klasy szkoły podstawowej do II klasy gimnazjum (harcerze młodsi)^[39].

W 2011 roku jedna z drużyn szczepu, 1 Warszawska Drużyna Wędrowników „Czarni Bracia”, utworzona w 2010 roku (harcerze starsi od 16 roku życia, wędrownicy)^[2][41], działała w VI Liceum Ogólnokształcącym im. Tadeusza Reytana^[6]. W 2011 roku w parku im. Romualda Traugutta w Warszawie odbyły się uroczystości z okazji stulecia istnienia „Czarnej Jedynki”^[6] (w tym samym miejscu odbyły się również uroczystości z okazji 60-lecia istnienia drużyny w 1971 roku)^[29]. W 2013 roku 1 Warszawska Drużyna Harcerzy liczyła ponad 20 harcerzy, skupionych w czterech zastępach^[39]. W 2013 roku zajęła IV miejsce w Turnieju Drużyn Puszczańskich o tytuł najlepszej drużyny w Polsce^[42]. W 2016 roku szczep uczestniczył w obozie wędrownym z Gołdapi do Wilna^[43]. W 2023 roku został odnotowany na liście drużyn należących do Unii Najstarszych Drużyn Harcerskich Rzeczypospolitej jako nieistniejący^[5].

 Z tym tematem związana jest kategoria: Harcerze 1. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej im. Romualda Traugutta „Czarna Jedynka”.

Instruktorami i wychowankami „Czarnej Jedynki” byli znaczący przedstawiciele świata polityki i pracy państwowej, nauki, kultury, mediów i sportu, lekarze, nauczyciele i przedsiębiorcy, oficerowie i kapłani, działacze samorządowi i społeczni^[6][14].

• Stefan Pomarański – założyciel i komendant drużyny od przełomu 1910 i 1911^[10] do wiosny 1913^[14]
• Alojzy Pawełek – zastępowy (1911), plutonowy (1912), drużynowy^[44]
• Stanisław Gliński – komendant w 1915^[14]
• Henryk Niezabitowski – komendant w 1916^[15]
• Czesław Foryś – komendant w latach 1923–1925^[14]
• Tadeusz Ptaszycki – komendant w latach 1927–1929 i 1931–1933^[21]
• Andrzej Janowski – komendant od ok. 1958 roku w końca 1959 roku^[8][45]
• Marek Barański – komendant na początku lat 60. XX wieku^[25]
• Jerzy Kijowski – komendant w latach 1963–1968^[46][34]
• Michał Kulesza – komendant na przełomie lat 60. i 70. XX wieku^[34]
• Janusz Kijowski – komendant na przełomie lat 60. i 70. XX wieku^[47]
• Jacek Kossut – komendant na przełomie lat 60. i 70. XX wieku^[34]
• Piotr Naimski – komendant w latach 1971–1972^[48]
• Wojciech Onyszkiewicz – komendant w latach 1972–1973^[37]

Materiały wspomnieniowe o „Czarnej Jedynce” są przechowywane w zbiorach Muzeum Harcerstwa w Warszawie („Zespół wspomnień i historii lokalnych”, sygn. MHAR/ZHL/178 oraz MHAR/ZHL/389)^[49]. „Czarna Jedynka” stała się również tematem książek o charakterze wspomnieniowym:

• Andrzej Janowski, Harcerstwo wpisane w życiorys, Niezależne Wydawnictwo Harcerskie, Warszawa 2015, ISBN 978-83-940568-3-4
• Justyna Błażejowska, Harcerską drogą do niepodległości. Od „Czarnej Jedynki” do Komitetu Obrony Robotników. Nieznana historia KOR-u i KSS „KOR” (zbiór wspomnień), Wydawnictwo Arcana, Kraków 2016, ISBN 978-83-65350-12-1
• Marek Barański, Wspomnienia 1943–1989, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2020, ISBN 978-83-8196-136-3

• Marcin Gugulski: „Czarna Jedynka”, 1 Warszawska Drużyny Harcerzy im. Romualda Traugutta, dziś obchodzi stulecie swego istnienia. wpolityce.pl, 9 października 2011. [dostęp 2024-04-26].
• Wojciech Fałkowski. „Czarna Jedynka”. Niezależna drużyna harcerska w PRL. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”. Nr 8–9 (67–68), sierpień–wrzesień 2006, s. 121–126, 2006. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej. ISSN 1641-9561. [dostęp 2024-04-28]. 
• Ewa Modrzejewska: „Czarna Jedynka i Gromada”, w: „Reytan 1953–1989. Szkoła niepokornych”. Warszawa: Uniwersytet Warszawski, Wydział Filozofii i Socjologii, Instytut Socjologii [praca magisterska napisana pod kierunkiem dr. Jakuba Karpińskiego], 2002, s. 43–52. [dostęp 2022-07-02].
• Mieczysław Hahn: Historia 1 Warszawskiej Drużyny Harcerskiej im. Romualda Traugutta „Czarnej Jedynki” 1911–1938 [maszynopis z 4.02.1975]. archiwumharcerskie.pl. [dostęp 2024-04-19].
• Jan Świątecki. Szkoła Mariana Rychłowskiego 1905–1919. „Stolica. Warszawski Tygodnik Ilustrowany”. R. XXXIX, Nr 39 (1905), s. 11, 23, 23 września 1984. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Prasowe „RSW Prasa-Książka-Ruch”. ISSN 0039-1689. [dostęp 2024-04-26]. 
• Jan Świątecki: Liceum im. Tadeusza Rejtana w okresie powojennym. Powrót do gniazda na Rakowieckiej 23. „Poszukiwania. Biuletyn Informacyjny”, Nr 6 (15), wyd. Ośrodek Wspierania Rozwoju Zawodowego Nauczycieli, Kuratorium Oświaty, Warszawa, 1994. [dostęp 2024-05-02].

• Fotografia harcerzy „Czarnej Jedynki” na obozie między 1917 a 1920 r.
• Album fotograficzny z wyjazdu „Czarnej Jedynki” do Rumunii i Turcji w 1938 r.
• Relacja z obchodów stulecia „Czarnej Jedynki” w parku im. Romualda Traugutta w Warszawie w 2011 r. w serwisie YouTube
• Fotografia grupy dawnych harcerzy „Czarnej Jedynki” na spotkaniu z okazji 55. rocznicy reaktywacji drużyny w 1957 r. (2012 r.). czarnajedynka.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-21)].