Aleksander Osipowicz

Aleksander Osipowicz, właśc. Kazimierz Aleksander Józef Osipowicz (ur. ok. 1822/23 w Suwałkach, zm. 1 stycznia 1893 w Suwałkach) – krajoznawca, etnograf, nauczyciel, „kronikarz” Suwalszczyzny.

Ród Osipowiczów związany był z Suwalszczyzną od XVIII w. Andrzej - pradziad Aleksandra, osiedlił się w Zuśnie (wieś w okolicach Filipowa), zaś dziad Wincenty przeniósł się do Suwałk, gdzie w okresie Księstwa Warszawskiego pełnił funkcję burmistrza^[1]. Ojciec - Tadeusz był urzędnikiem Komisji Wojewódzkiej.

Osipowicze pierwotnie posiadali w Suwałkach dom i działkę przy Starym Rynku (obecnie ul. T. Kościuszki 66) oraz łąkę i ogród za Hańczą^[2]. Tak jak większość mieszkańców zajmowali się uprawą roli. Z powodu długów Wincentego połowa domu została oddana w wieloletnią dzierżawę. Dopiero zabiegi Tadeusza poprawiły sytuację materialną rodziny. Spłacono zobowiązania Wincentego, uporządkowano dom i wzniesiono nowe budynki na posiadanej działce.

Prawdopodobnie ok. roku 1822 lub 1823 Tadeuszowi i jego żonie - Annie z Wojtkiewiczów, urodził się syn – Kazimierz Aleksander Józef. Po śmierci Tadeusza (między rokiem 1830 a 1832) opiekę nad nieletnim Aleksandrem przejęła matka i kuzyn – Jan Słuchocki.

W 1836 r. chłopiec rozpoczyna naukę w Szkole Obwodowej w Suwałkach (którą kończy w 1839 r.) później w tutejszym gimnazjum a wreszcie podejmuje studia w Petersburgu (prawdopodobnie na wydziale prawa). Koszty kształcenia syna (szczególnie w pierwszym okresie) pokrywa Anna z majątku pozostałego po mężu. Pomocą służą również ojczym – Karol Brodnicki, podleśny w Bartnej Górze oraz Bonawentura Wojtkiewicz – wuj pracujący jako urzędnik Rządu Gubernialnego.

W 1844 r. młody Osipowicz debiutuje na łamach „Niezabudki”^[3] wydawanej w Petersburgu przez Jana Barszczewskiego. Opublikowane wiersze - Dumania o życiu człowieka, Dumka nie spotkały się, jak pisze Iwona Dawidowicz, z zainteresowaniem i uznaniem. Fakt ten zapewne zaważył na decyzji o rezygnacji z poetyckich prób twórczych^[4].

Po ukończeniu studiów Osipowicz powrócił do Suwałk, gdzie wkrótce (9 lipca 1849 r.) ożenił się z Małgorzatą Borzysławską^[5]. Zajął się też nauczaniem rysunku i kartografii w pensji żeńskiej, w której guwernantką była jego żona. Zezwolenie na nauczanie tych przedmiotów otrzymał 8 marca 1849 r. Po rozwiązaniu pensji objął posadę nauczyciela wspomnianych przedmiotów w suwalskim gimnazjum, gdzie pracował dwa i pół roku. W roku szkolnym 1859/60 prowadził niższą szkołę męską (na jej prowadzenie otrzymał w lipcu 1859 r. zezwolenie Warszawskiego Okręgu Naukowego). Następnie pracował jako nauczyciel rysunku i kartografii w sześcioklasowej Rządowej Wyższej Szkole Żeńskiej. Szkołę zlikwidowano w 1861 r.
W tym czasie rodzina Aleksandra i Małgorzaty wynajmowała piętro domu Mateusza Butkiewicza przy ul. Stary Rynek 226 (obecnie ulica ks. Kazimierza Hamerszmita a wcześniej Karola Brzostowskiego).

Działalność pedagogiczną Osipowicz łączył z urzędniczą pracując m.in. jako pisarz, adiunkt prawny w Sekcji Skarbowej Augustowskiego Rządu Gubernialnego, młodszy rachmistrz w Wydziale Administracyjnym, pomocnik naczelnika Kancelarii Gubernatora Cywilnego, tłumacz Rządu Gubernialnego.

W połowie 1869 r. przeniósł się do Warszawy, gdzie zamieszkał przy ul. Świętojerskiej 1776 a. Pracował w Warszawskim Rządzie Gubernialnym. W 1879 r. powrócił do Suwałk, pełnił różne funkcje w rządzie gubernialnym (m.in. tłumacz, sekretarz). W 1883 otrzymał rangę radcy dworu. W 1886 r. przeszedł na emeryturę. Zmarł 1 stycznia 1893 r. po długiej i ciężkiej chorobie^[6]. Pochowany został na suwalskim cmentarzu.

Zainteresowania pozazawodowe Aleksandra Osipowicza skupiały się na historii i teraźniejszości ziemi rodzinnej. Szczególnie pasjonowały go etnografia i język regionu, historia i archeologia. Współpracował z Oskarem Kolbergiem. Efektem zainteresowań i prowadzonych badań językoznawczych i ludoznawczych były prace wydawane na łamach ówczesnych czasopism. Swoje teksty publikował m.in. w: Gazecie Polskiej, Gazecie Rolniczej, Bibliotece Rolniczej, Tygodniku Ilustrowanym, Opiekunie Domowym.

Jego działalność etnograficzna nie został w pełni doceniona. Ganiono go za bardziej literacki niż naukowy charakter publikacji^[7]. W Studiach i materiałach do dziejów Suwalszczyzny Andrzej Wędzki stwierdza, iż wartość artykułów Osipowicza polega głównie na zarejestrowaniu informacji o obiektach dziś już nieistniejących^[8].

Najważniejszą i najobszerniejszą, jak się wydaje, pracą Osipowicza był Słowniczek gwary Augustowskiej, który niestety nie doczekał się wydania drukiem. Praca prawdopodobnie obejmowała trzy tomy, z których pierwszy liczył nie mniej niż 388 (stron?, kart?), tom drugi miał ich co najmniej 420, trzeci zaś przynajmniej 363^[9].

Ze Słowniczka korzystał Jan Karłowicz opracowując Słownik gwar polskich. We wstępie do I tomu tegoż Słownika czytamy: należy się tu odemnie [J. Karłowicza] serdeczne podziękowanie osobom, które raczyły mi dostarczyć większych lub mniejszych przyczynków słownikowych, oraz ustnych i listownych objaśnień. Niech więc będzie złożona za to cześć świętej pamięci Andrzeja Cinciały,(…) Aleksandra Osipowicza(…)^[10].

Tadeusz Budrewicz odnotowuje, iż Osipowicz bardziej niż etnografem (…) był społecznikiem. W „Gazecie Polskiej” zdawał relacje z życia społecznego i kulturalnego Suwałk, oceniał występy i zapraszał na nie różne objazdowe instytucje kulturalne (np. teatr Ratajewicza), informował o mało znanych, lokalnych artystach, podsumowywał stan czytelnictwa prasy w Suwałkach i w Łomży i jak mógł propagował rozwój oświaty na wsi^[11].

W jednym z listów do Kraszewskiego Osipowicz wyznał: Z potrzeby pisania pisałem, a w chęciach jak najlepszych, tym gorzej dla mnie jeżeli nie tak jak należy^[11]. Rękopisy prac autora Wycieczek w okolice Suwałk zostały przekazane czasopismu „Wisła”.

• Było trzech braci, dwóch rozumnych a jeden głupi^[12]
• Dzika róża
• O doli Antkowej na świecie
• Pan Herbacjusz
• Wycieczki w okolice Suwałk : gawędy, obrazki i podania, oprac. T. Budrewicz, A. Matusiewicz, Suwałki 1994.

• Budrewicz, Nieznane zapomniane… Z rękopisów ludoznawczych Aleksandra Osipowicza, „Krajobrazy” 1984, nr 16
• Budrewicz T., Pisarz znad Czarnej Hańczy, „Krajobrazy” 1983, nr 2.
• Dawidowicz I., Aleksander Osipowicz – etnograf i językoznawca, „Białostocczyzna” 1999, nr 2.
• Engel M., Nie tylko archeologia : interdyscyplinarne badania zespołu osadniczego w Szurpiłach na Suwalszczyźnie, „Pruthenia”: pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim 2012, T. 7.
• Filipowicz Z., Osipowicz Aleksander – popularyzator regionu, [w:] Suwalszczyzna : panorama turystyczna, Z. Filipowicz, Warszawa 1980.
• Karłowicz J., Słownik gwar polskich. T. 1., Kraków 1900.
• Liceum Ogólnokształcące im. Marii Konopnickiej. Zjazd Absolwentów (2016; Suwałki), I Liceum Ogólnokształcące im. Marii Konopnickiej w Suwałkach w latach 1944-2016, pod red. A. Kozłowskiej, A. Matusiewicza, Suwałki 2016. ISBN 978-83-945118-0-7
• Maciejewski S., Od Aleksandra Osipowicza do Karola Hoffmana, [w:] Szlachetni pasjonaci, S. Maciejewski, Olsztyn 1978.
• Maciejewski S., Romans z Suwalszczyzną, Suwałki 2008 ISBN 978-83-87415-47-1
• Massalski A., Słownik biograficzny : nauczyciele szkół średnich rządowych męskich w Królestwie Polskim 1833-1862, Warszawa 2007. ISBN 978-83-7399-315-0
• Matusiewicz A., Aleksander Osipowicz (ok. 1822-1893), [w:] Wycieczki w okolice Suwałk : gawędy, obrazki i podania, A. Osipowicz; oprac. T. Budrewicz, A. Matusiewicz, Suwałki 1994. ISBN 83-901223-0-8
• Matusiewicz A., Kronikarz – korespondent : Aleksander Osipowicz, [w:] Biografie Suwalskie, red. M. Pawłowska, Suwałki 1993.
• Na akt uroczysty szkoły obwodowej w Suwałkach mający się odbyć w dniu 29. Lipca roku 1837 w sali szkolnej..., Suwałki 1837.
• Nowowiejski B., Wojczulis J., Polonizmy leksykalne w języku litewskiej prasy społeczno-kulturalnej końca XIX wieku, „Białostockie Archiwum Językowe” 2006, nr 6.
• Nowowiejski B., Wojtkiewicz I., O „Słowniczku gwary Augustowskiej” Aleksandra Osipowicza, [w:] Słowa jak mosty nad wiekami, red. U. Sokólska, P. Wróblewski, Białystok 2003. ISBN 83-89031-59-0
• Nowowiejski B., Wojtkiewicz I., Zapożyczenia leksykalne w języku polskiej prasy XIX w. na przykładzie „suwalskich” korespondencji Aleksandra Osipowicza z „Gazety Polskiej”, „Białostockie Archiwum Językowe” 2002, nr 2.
• Wędzki A., Kultura i nauka na Suwalszczyźnie, [w:] Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny, red. J. Antoniewicz, Białystok 1965.
• Wojtkiewicz I., Ekspresywnie o człowieku w „Słowniczku gwary augustowskiej” Aleksandra Osipowicza, „Białostockie Archiwum Językowe” 2002, nr 2.
• Wojtkiewicz I., Semantyczno-kulturowy obraz świata w dziewiętnastowiecznym „Słowniczku gwary augustowskiej” Aleksandra Osipowicza, „Białostockie Archiwum Językowe” 2005, nr 2.

• Aleksander Osipowicz[dostęp: 30.06.2016]