Brygada Zagłębiowska GL PPS

Brygada Zagłębiowska – działająca na terenie Zagłębia Dąbrowskiego największa jednostka Gwardii Ludowej PPS podczas II wojny światowej. W 1943 scalona z Armią Krajową.

Zagłębie Dąbrowskie razem z Górnym Śląskiem było jednym z obszarów największej działalności podziemnej Polskiej Partii Socjalistycznej (w zachodniej Małopolsce i na Śląsku nie przyjęła się obowiązująca od października 1939 do maja 1944 konspiracyjna nazwa „Ruch Mas Pracujących Polski – Wolność Równość Niepodległość”^[1]). Ściśle współpracujące ze sobą Okręgi GL PPS Zagłębie, Śląsk i Cieszyn w sumie liczyły razem ok. 11 tys. ludzi^[2], najsilniejsze zgrupowanie istniało w Zagłębiu i wynosiło 6008-6610 bojowników^[3]).

Formowanie w Zagłębiu struktur GL PPS rozpoczęło się od Sosnowca, siedziby kierownictwa Okręgu PPS-WRN i opierało się na systemie trójkowym: najniższą komórką organizacyjną była złożona z trzech osób sekcja, trzy sekcje tworzyły drużynę, trzy drużyny pluton a trzy plutony kompanie^[1]. Wzrost stanu osobowego zagłębiowskiej konspiracji socjalistycznej spowodował formowanie większych jednostek, batalionów a następnie pułków. W latach 1941–1942 na terenie Zagłębia utworzone zostały cztery pułki: sosnowiecki, będziński, zawierciański i olkuskim, które złączono ze sobą w Brygadę Zagłębiowską GL PPS, na której czele stało dowództwo Okręgu Zagłębie.

Miejsko-przemysłowy rejon Zagłębia Dąbrowskiego i wschodniej części Górnego Śląska utrudniał działalność konspiracyjną GL PPS, przez to (oraz ze względu na środowiskowy charakter) brygada skupiała się przede wszystkim na działalności sabotażowo-dywersyjnej i wywiadowczej jak większość jednostek GL PPS w kraju^[4]. Największe utrudnienie stanowiło zaanektowanie w październiku 1939 Zagłębia przez III Rzeszę (z wyjątkiem wschodniej części ziemi olkuskiej z Kluczami i Wolbromiem) a co za tym idzie inny charakter polityki hitlerowskiej. Latem 1943, ze względu na działania niemieckiego aparatu bezpieczeństwa i policji, kierownictwo Okręgu Zagłębie zdecydowało się sformować na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, ze zdekonspirowanych zagłębiowskich i górnośląskich konspiratorów, oddział partyzancki przy 4 Pułku Olkuskim, któremu nadano kryptonim „Surowiec”. Początkowo operował on wyłącznie na zaanektowanej przez III Rzeszę części ziemi olkuskiej, z czasem przesunięto go do części okupowanej oraz na ziemię zawierciańską.

Chociaż już w 1941 kierownictwo polityczne PPS-WRN podjęło decyzję o podporządkowaniu swojego zbrojnego ramienia na zasadzie autonomii Związkowi Walki Zbrojnej akcja scaleniowa GL WRN (PPS) w terenie rozciągnęła się w czasie. W Zagłębiu Dąbrowskim oraz na Śląsku Górnym i Cieszyńskim doszło do niej dopiero latem 1943. Włączenie w skład Okręgu Śląsk Armii Krajowej trzech okręgów GL PPS okazało się cennym wzmocnieniem biorąc pod uwagę, min. wcześniejsze prawie całkowite rozbicie Obwodu Sosnowiec. W Inspektoracie Sosnowiec GL PPS stanowiła ok. 70% tamtejszych sił AK^[5]. W wyniku akcji scaleniowej Brygada Zagłębiowska GL PPS stała się jednocześnie jednostką AK a OP „Surowiec” został w lutym 1944 podporządkowany odtwarzanej na potrzeby akcji „Burza” 23 Dywizji Piechoty.

Około 800 konspiratorów z Okręgu Zagłębie spotkały różne formy represji ze strony okupanta, a blisko 180 bojowników GL PPS poniosło śmierć^[5]. Brygada Zagłębiowska swoją działalność zakończyła w styczniu 1945, wraz z wyzwoleniem regionu.

Na czele Brygady Zagłębiowskiej GL PPS-AK stał jednoczesny komendant Okręgu Zagłębie GL PPS, kolejno byli nim:

• kpt./mjr inż. Cezary Uthke ps. „Cezary” (do grudnia 1943) – od lata 1943 jednocześnie szef Wydziału Wojskowego i zastępcą dowódcy Okręgu Śląsk AK
• ppor./por. Lucjan Tajchman ps. „Wirt” (od grudnia 1943) – jednocześnie komendant Inspektoratu Sosnowiec AK

Pułk w połowie 1944 liczył 763 ludzi a w sierpniu 1944 860^[6].

Dowódca:

• por. Mieczysław Biłek ps. „Michał”
• Józef Musiał ps. „Wicek”

I batalion (Środula, Konstantynów, Sielec):

• Dowódcy: Alfons Solarz ps. „Bogusław” (aresztowany w 1942 roku), Władysław Plesiński ps. „Wiktor”
• 1 kompania: Stefan Kowalczewski ps. „Janusz”, Mierzejewski ps. „Szczupły”
• 2 kompania: Stanisław Strojniak ps. „Dzidka”
• 3 Kompania: Bolesław Górniak ps. „Witek”

II batalion „Budda” (Pogoń, Śródmieście, Stary Sosnowiec, Milowice):

• Dowódcy: Józef Musiał ps. „Wicek” (do sierpnia 1943), Stanisław Piasecki ps. „Szczygieł”
• 1 kompania: Jan Bański ps. „Czarny Julek”
• 2 kompania: Antoni Lis ps. „Kuba”
• 3 kompania: Eugeniusz Gierczakowski ps. „Żbik”

III batalion (Dańdówka, Niwka, Modrzejów):

• Dowódcy: Bolesław Saniak ps. „Mirek”, Stefan Kućma ps. „Gustaw”
• 1 kompania: Stefan Wesołowski ps. „Jędrek”
• 2 kompania: Jan Wrzochal ps. „Jarosz”
• 3 kompania: Jan Smoliński ps. „Agaton”

W połowie 1944 jego stan osobowy sięgnął ok. 2100 ludzi.

Dowódca:

• kpt. Czesława Konopkę-Kunickiego ps. „Kaszub”
• Franciszka Mielecha ps. „Semen”

Trzy bataliony: będziński, dąbrowski i kazimierski^[7].

Dowódcy:

• por. Józef Mazurek ps. „Kostek”
• Piotr Wierzbicki ps. „Jemioła”

Dwa bataliony: zawierciański i myszkowski^[7].

Dowódca:

• por. Kazimierz Kluczewski ps. „Pijok”

Dwa bataliony: olkuski i kluczewski.

 Osobny artykuł: Surowiec (oddział).

• płyta upamiętniająca śmierć pięciu konspiratorów GL PPS-AK 1 lutego 1944 (Sosnowiec, ul. Floriańska)^[8]
• tablica upamiętniająca śmierć czterech partyzantów „Surowca” przebywający na kwaterze 14 marca 1944 (Sosnowiec, ul. Przechodnia 5)^[9]
• tablica upamiętniająca śmierć szer. Edwarda Janasa ps. „Kali” (Będzin, mur przy głównej bramie do zespołu pałacowo-parkowego)^[10]

• Gwardia Ludowa WRN
• Surowiec (oddział)
• Inspektorat Sosnowiec Armii Krajowej

• Piotr Matusak, Polski ruch oporu 1939-1945, Katowice 1987.

• p
• d
• e

Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa

Komenda Główna	Biuro Finansów i Kontroli Biuro Informacji i Propagandy Biuro Inspekcji Kedyw Oddział I Oddział II Oddział III Oddział IV Oddział V Wojskowa Służba Kobiet Szefostwo Biur Wojskowych Szefostwo Komunikacji Wojskowych
Obszary	Białostocki Lwowski Warszawski Zachodni Południowy
Okręgi	Białystok Kraków Lublin Lwów Łódź Nowogródek Polesie Pomorze Poznań Radom-Kielce Stanisławów Śląsk Tarnopol Warszawa Wilno Wołyń
Korpusy	Kielecki Warszawski
Dywizje piechoty	2 DP 3 DP 5 DP 6 DP 7 DP 8 DP 9 DP 10 DP 11 DP 12 DP 21 DP 22 DP 24 DP 25 DP 26 DP 27 DP 28 DP 29 DP 30 DP 106 DP
Brygady	1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 12 13 23 24 36 Gozdawa Kielecka KBKZ Zagłębiowska
Pułki piechoty	1 pspodh. 2 pp Leg. 3 pp Leg. 4 pp Leg. 5 pspodh. 6 psp 7 pp Leg. 8 pp Leg. 9 pp Leg. 10 pp 12 pp 13 pp 15 pp 15 pp 16 pp 17 pp 18 pp 19 pp 21 pp 22 pp 23 pp 24 pp 26 pp 27 pp 28 pp 30 pp 31 pp 32 pp 33 pp 34 pp 35 pp 36 pp 38 pp 39 pp 40 pp 41 pp 42 pp 43 pp 45 pp 48 pp 49 pp 50 pp 51 pp 52 pp 53 pp 72 pp 74 pp 77 pp 78 pp 82 pp 84 pp 112 pp 116 pp 120 pp
Pułki kawalerii	1 pszw 7 puł 8 pal 8 puł 8 psk 10 pal 10 kpa 14 puł 19 puł 21 puł 23 puł 27 puł
Akcje i operacje	Akcja Antyk Akcja „Burza” Akcja Getto Akcja Góral Akcja w Lidzie Akcja N Akcja Nieszpory Akcja Pensjonat Akcja w Pińsku Akcja pod Arsenałem Akcja Taśma Akcja w Końskich Akcja w Celestynowie Akcja Wilanów Akcja Wieniec Akcja Wiśnicz Operacja Hermann Operacja Memel Operacja „Ostra Brama” Powstanie iwienieckie Powstanie warszawskie Powstanie zamojskie Rozbicie więzienia w Kielcach Rozbicie więzienia w Pułtusku
Dywersja i sabotaż	Akcja Bielany Akcja Bollwerk Akcja na tartak w Piaskach Królewskich Akcja Nieszpory Akcja Nowy Rok Akcja Wieniec Mały sabotaż Wysadzenie pociągu w Choszczówce (1943) Wysadzenie pociągu w Piasecznie (1943) Zatopienie statku Tannenberg Zamach bombowy na dworcu kolejowym Friedrichstraße w Berlinie Zamach bombowy na kolej S-Bahn w Berlinie
Zamachy	Akcja Braun Akcja Bürkl Akcja „C” Akcja Durrfeld Akcja Europejska Akcja Główki Akcja Komitet Ukraiński Akcja Koppe Akcja Kośba Akcja Kretschmann Akcja Krüger Akcja „Kutschera” Akcja Leitgeber Akcja Milke Akcja Panienka Akcja Rodewald Akcja Stamm Akcja Topiel Akcja Za Kotarą Likwidacja Heinricha Krafta Likwidacja Hugo Dietza Likwidacja Nadwywiadu Rządu Londyńskiego Zamach na Hansa Franka Zamachy na Curta Hoffmanna Zamach na Maksa Petersa
Bitwy i potyczki	Bitwa o Skalbmierz Bitwa o Surkonty Bitwa w Lasach Janowskich i Puszczy Solskiej Bitwa na Porytowym Wzgórzu Bitwa pod Jaksicami (1944) Bitwa pod Kałużówką Bitwa pod Lasowcami Bitwa pod Murowaną Oszmianką Bitwa pod Mikuliszkami Bitwa pod Graużyszkami Bitwa pod Skorzowem Bitwa pod Wojdą Bój pod Pęcicami Potyczka pod Skroniowem Starcie pod Sucharami Starcie w Kamieniu Stołpeckim Wypad na Marianów Walki o Kowel i Włodzimierz Wołyński (1944) Wypad na Truskaw
Wywiad	Most I Most II Most III Operacja Synteza
Organizacje	AKO Cichociemni Polskie Państwo Podziemne Szare Szeregi ŚZŻ AK Grupy Szturmowe Republika Pińczowska Rzeczpospolita Iwonicka Rzeczpospolita Turgielska
Odznaczenia	Krzyż Armii Krajowej Odznaka „Krzyż Powstania Warszawskiego” Warszawski Krzyż Powstańczy