|
Cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Kożanach
 Cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego – prawosławna cerkiew parafialna w Kożanach. Należy do dekanatu Białystok diecezji białostocko-gdańskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. HistoriaPierwsza cerkiew w KożanachNajstarsza wzmianka źródłowa dotycząca cerkwi w Kożanach znajduje się w dokumencie fundacyjnym wystawionym przez Macieja Lewickiego, cześnika podlaskiego, w 1621. W dokumencie tym duchowny służący w tejże świątyni został uposażony w 3/4 włóki gruntu wolnych od opłat. W tekście wskazano również, że już przodkowie Macieja Lewickiego nadawali grunta duchownym z Kożan, co sugeruje istnieje prawosławnej cerkwi już wcześniej. Świątynia znana w XVII w. nosiła wezwanie Narodzenia Matki Bożej, które w Kożanach nadal jest szczególnie uroczyście obchodzone[1]. Według innego źródła pierwsza cerkiew powstała w Kożanach dopiero w 1621 (a zatem po wydaniu dokumentu Macieja Lewickiego) i nosiła wezwanie św. Jerzego[2]. Początkowo prawosławna, cerkiew przeszła na unię. W XVIII w. unicka parafia w Kożanach była jedną z dziewiętnastu placówek duszpasterskich w dekanacie podlaskim unickiej metropolii kijowsko-wileńskiej. Po przyłączeniu części Podlasia do Prus znalazła się w granicach erygowanej w 1797 diecezji supraskiej, gdzie nadal wchodziła w skład dekanatu białostockiego. Następnie włączono ją do diecezji brzeskiej[3]. Z I połowy XVII w. pochodzi Kożańska Ikona Matki Bożej, która najpóźniej w wieku XVIII stała się przedmiotem szczególnego kultu. W 1761 przy parafii utworzono bractwo Miłosierdzia Matki Bożej, zaś w protokole wizytacji kanonicznej z 1773 wskazano, iż wizerunek znajdował się w ołtarzu bocznym, otoczony wotami dziękczynnymi[4]. W XVIII w. świątynia unicka w Kożanach i jej wyposażenie było silnie zlatynizowane. Proces ten dotyczył zresztą wszystkich obiektów sakralnych tego wyznania na Białostocczyźnie. W czasie wizytacji w cerkwi w końcu XVIII w. i na początku XIX w. stwierdzono, iż używano w niej szat liturgicznych łacińskich[5], dzwonków ołtarzowych[6], polskojęzycznego Ewangeliarza (nie było natomiast na wyposażeniu świątyni ksiąg liturgicznych cerkiewnosłowiańskich[7]). W 1773 w cerkwi nie było już pełnego ikonostasu, zachowano jedynie jego fragmenty – częściowo pozłacane carskie wrota oraz ikony apostołów, ewangelistów i proroków[8]. W świątyni znajdował się również obraz św. Franciszka, którego kult wprowadzono do Kościoła unickiego po synodzie zamojskim[9]. Na początku lat 30. XIX w. w cerkwi znajdowały się cztery ołtarze boczne[10]. W 1835 cerkiew w Kożanach straciła status parafialnej z powodu ubóstwa, niewielkiej liczby parafian i bardzo złego stanu technicznego budynku sakralnego. Wiernym nakazano uczęszczanie do cerkwi w Surażu lub w Rybołach[11]. Budowlę sakralną zamknięto[12]. W związku z tym nie objęto jej akcją usuwania łacińskich elementów z wyposażenia świątyń, jaką prowadził konsystorz unickiej metropolii kijowskiej pod kierunkiem biskupa Józefa Siemaszki, przygotowując konwersję całych parafii na prawosławie[13]. W latach 70. XIX w. nieużytkowana cerkiew została rozebrana, a pozyskany materiał wykorzystano dla wzniesienia cerkwi cmentarnej w Rybołach[4]. Parafia w Rybołach przejęła również dzwony ze świątyni kożańskiej, ikonę Matki Bożej oraz szczególnie czczoną ikonę św. Jerzego[4]. Wszystkie dawne unickie placówki duszpasterskie na Podlasiu były już wówczas świątyniami prawosławnymi, na mocy postanowień synodu połockiego z 1839. Cerkiew z 1883Nowa parafialna cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego została zbudowana po długich staraniach miejscowej ludności. Wznoszenie nowego obiektu sakralnego trwało trzy lata, do 1886. Mimo ponownego otwarcia cerkwi w Kożanach nie zwrócono do niej elementów wyposażenia przekazanych parafii rybołowskiej. Dopiero w 1896 władze eparchii wileńskiej i litewskiej poleciły przekazać do nowej świątyni Kożańską Ikonę Matki Bożej, natomiast ikonę św. Jerzego i dzwony nakazały pozostawić w cerkwi w Rybołach[4]. Mimo unickiego pochodzenia wizerunku w prawosławnej cerkwi nadal był on otaczany szczególnym kultem. Nadal funkcjonowało bractwo maryjne. Na początku XX wieku ikonę wystawiono po prawej stronie ikonostasu, w ozdobnym kiocie wykonanym dla niej w tym samym stuleciu. W czasie bieżeństwa wizerunek został wywieziony ze świątyni przez rodzinę Andrejuków, a po I wojnie światowej – ponownie przekazany parafii kożańskiej[14]. I wojnę światową cerkiew przetrwała nieuszkodzona, nie zostało zniszczone także wyposażenie świątyni i dzwony, toteż w 1919 opisano świątynię jako nadającą się do użytkowania[15]. Bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości przez Polskę władze polskie zamierzały odebrać budynek parafii prawosławnej, zamiar ten jednak ostatecznie zarzucono[16]. W 1921 ponownie pomalowano dach cerkwi. Świątynia powtórnie utraciła status parafialnej i stała się filią cerkwi w Rybołach[16]. W 1924 decyzję tę zmieniono, ponownie zaliczając parafię w Kożanach do etatowych prawosławnych placówek duszpasterskich[17]. W 2. dekadzie XXI w. świątynia przeszła gruntowny remont. Po zakończeniu prac, cerkiew została 21 września 2019 r. poświęcona przez arcybiskupa białostockiego i gdańskiego Jakuba[18]. ArchitekturaJest to budowla drewniana, trójdzielna, o konstrukcji zrębowej, wzniesiona na planie krzyża greckiego (na ramionach – kruchta, dwie zakrystie i prezbiterium; w centralnej części – jedna nawa). Nad kruchtą ośmioboczna wieża-dzwonnica, zwieńczona ostrosłupowym hełmem, o konstrukcji szkieletowej[2]. Świątynia kryta jest dachem dwu- i czterospadowym z latarnią na planie ośmioboku, zakończoną cebulastą kopułką[2]. Na terenie cerkiewnym znajdują się zabytkowe krzyże oraz pomnik ofiar 80 prawosławnych mieszkańców gminy Juchnowiec Kościelny, którzy zginęli lub zaginęli w czasie II wojny światowej, odsłonięty z okazji 70. rocznicy wybuchu konfliktu, w 2009[2]. We wnętrzu cerkwi znajduje się ikonostas powstały w pracowni Jegora Mołokina w Wilnie. Autor ten napisał jedenaście wizerunków znajdujących się w ikonostasie, wśród których wyróżnia się wizerunek Chrystusa Zbawiciela[2]. U podnóża wzgórza, na którym wznosi się świątynia, znajduje się drewniana kaplica nad źródłem uznawanym przez prawosławnych za cudowne[2]. Cerkiew razem z otaczającym ją ogrodzenie i bramą w nim wpisano do rejestru zabytków 14 grudnia 2005 pod nr A-144[19]. Przypisy
Linki zewnętrzne
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
