|
Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego w Nowoberezowie
Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego – prawosławna cerkiew w Nowoberezowie. Należy do parafii pod tym samym wezwaniem, która z kolei działa w ramach dekanatu Hajnówka diecezji warszawsko-bielskiej. Zbudowana w latach 1873–1876 na potrzeby utworzonej najpóźniej w XVI w. parafii – początkowo prawosławnej, następnie unickiej i ponownie prawosławnej od synodu połockiego w 1839. HistoriaPierwsza cerkiew parafialnaObszar dzisiejszego Nowoberezowa w XVI w. zamieszkiwała ludność ruska, która miała swoją prawosławną świątynię w Starym Berezowie. Według ustnych przekazów budowla ta uległa całkowitemu zniszczeniu w pożarze w XVII stuleciu, przed 1618. Po tym wydarzeniu w Nowoberezowie powstała parafialna cerkiew św. Jana Teologa, położona na miejscu dzisiejszej cerkwi Wniebowstąpienia Pańskiego. Przy świątyni działał cmentarz, który nie przetrwał (nie istniał już w II połowie XIX w.)[1]. Po 1596 parafia nowoberezowska przyjęła unię[2]. W 1771 w Nowoberezowie powstała druga cerkiew, ufundowana przez starościnę bielską Izabellę Branicką[1]. Nowoberezowska parafia należała do unickiej metropolii kijowsko-wileńskiej, następnie w latach 1797–1809 do diecezji supraskiej, a następnie do unickiej diecezji brzeskiej. W dwóch pierwszych administraturach wchodziła w struktury dekanatu białostockiego[2]. Położona była na terenie majątku państwowego[3]. W 1838 do świątyni uczęszczało 2921 parafian[4]. Z powodu daleko posuniętej latynizacji Kościoła unickiego w Imperium Rosyjskim w latach 30. XIX w. w cerkwi brakowało wielu utensyliów typowych dla chrześcijaństwa obrządku bizantyjskiego. Były one stopniowo uzupełniane w ramach akcji ujednolicania obrzędów i wyposażenia świątyń unickich na Podlasiu, ziemiach litewskich i białoruskich przygotowującej kasatę unii i przyłączenie parafii w tych regionach do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego[5]. Efektem latynizacji było także umieszczenie w świątyni organów[6], które zdemontowano w 1837[7]. Pozostawiono natomiast w budynku pounicką ambonę z XVIII w.[8]. W cerkwi przetrwał natomiast ikonostas. Protokół wizytacji z lat 1726–1727 opisuje czterorzędowy ikonostas z rzędami ikon miejscowych, Apostołów, Proroków i dwunastu wielkich świąt[9]. W protokole z 1835 oprócz „zgodnego z obrządkiem greckowschodnim” ikonostasu znajdowały się również stół ofiarny (żertwiennik) oraz ołtarz (prestoł), co stanowiło wyjątek na tle innych, silnie zlatynizowanych unickich cerkwi na Podlasiu[10]. Proboszcz parafii nowoberezowskiej, Antoni Pańkowski, odmówił podpisania deklaracji o przejściu na prawosławie w lecie 1838, gdy takową złożyła większość proboszczów podlaskich cerkwi, i zgodził się na konwersję dopiero w listopadzie tego samego roku[11]. W parafii nowoberezowskiej jesienią 1838 doszło do konfliktu na tle przyszłości parafii, który podsycał zdecydowanie przeciwny prawosławiu ks. Pańkowski[12]. Wydarzenia w Nowym Berezowie były przedmiotem badań specjalnej komisji powołanej przez władze rosyjskie[13], na czele której stał oficer żandarmerii major Łomaczewski. Sprawą interesowali się generał-gubernator wileński Dołgorukow oraz oberprokurator Świętego Synodu Protasow. Cerkiew nowoberezowska była już wówczas świątynią prawosławną (na mocy ustaleń synodu połockiego)[14]. W 1857 liczbę parafian oszacowano na 1857 osób[1]. Cerkiew z 1876 W momencie ustalania liczby parafian w Nowoberezowie władze cerkiewne stwierdziły, że cerkiew z XVII w. jest w bardzo złym stanie technicznym. W związku z tym zdecydowano o budowie nowej świątyni, którą wznoszono od 1873 do 1876. Autorem projektu budowli był inż. Łoziński[1]. Według tego samego projektu zbudowano w latach 1873–1877 cerkiew Świętych Kosmy i Damiana w Rybołach[15]. Cerkiew zbudowano na planie krzyża z kamienia ciosanego oraz cegły; teren świątyni otoczono murem z kamieni. Do budynku wstawiono także nowy ikonostas z ikonami Szołochowa, twórcy ze Słonima. Jest to konstrukcja dwurzędowa, w stylu klasycystycznym. Utensylia i pozostałe elementy wyposażenia cerkiewnego było systematycznie wymieniane w czasie kilku kolejnych remontów przeprowadzanych w XX w. W latach 30. tego stulecia powstały freski we wnętrzu budynku. Ze starszej świątyni pozostały jedynie siedemnastowieczne dzwony[1]. Do cerkwi na początku XX w. uczęszczało 4399 parafian. Placówka duszpasterska wchodziła w skład dekanatu kleszczelowskiego eparchii grodzieńskiej. Świątynia pozostawała czynna przez całe dwudziestolecie międzywojenne, należała do parafii etatowej, spadła natomiast liczba parafian, których w 1934 było 3717. Z powodu migracji ludności do miast liczba ta w latach powojennych spadała nadal[1]. Cerkiew pozostaje czynna jako główna świątynia parafii Wniebowstąpienia Pańskiego w Nowoberezowie, jednak regularne nabożeństwa odprawiane są w niej tylko od święta patronalnego do dnia wspomnienia św. Jana Teologa, który jest patronem drugiej położonej we wsi świątyni[1]. Cerkiew została wpisana do rejestru zabytków 7 sierpnia 2000 pod nr A-12[16]. Przypisy
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
