Czesi wołyńscy

Czesi wołyńscy (czes. volyňští Češi, Volyňáci, ukr. волинські чехи, wołynśki czechy) – mniejszość narodowa, która osiedliła się na środkowym i północnym Wołyniu (ob. północno-zachodnia Ukraina, dawna gubernia wołyńska) w XIX w.

Osadnictwo czeskie na Wołyniu było spowodowane ubóstwem rolników i drobnych rzemieślników czeskich w ówczesnych Austro-Węgrzech, którzy szukali możliwości wyjazdu do innych krajów. Pod koniec lat 60. XIX w. rosyjskie władze i car Aleksander II stworzyli bardzo dogodne warunki do kupowania ziemi na terenach Wołynia dla około 16 tysięcy emigrantów z Czech. Po klęsce powstania styczniowego rosyjskie władze odebrały polskiemu ziemiaństwu część majątków także na Wołyniu. Właściciele ziemscy stracili tanią siłę roboczą po wyzwoleniu chłopów z pańszczyzny i w tej sytuacji chętnie sprzedawali Czechom ziemię. Przykładem jest wioska Czeskie Nowosiółki, 14 km od Beresteczka, założona przez czeskich emigrantów, którzy wspólnie kupili 400 hektarów ziemi od polskiego szlachcica Aleksandra Sławoszewskiego^[1]. Ogółem gubernia wołyńska w 1897 r. była zamieszkana przez 27 670 Czechów^[2], z których 92% miało rosyjskie obywatelstwo^[3]. Największa fala czeskich kolonistów przybyła na Wołyń w latach 1878–1897.

Po 1918 r. ta część Wołynia została włączona do Polski (województwo wołyńskie). Dla czeskich Wołyniaków oznaczało to okres dobrobytu i zwiększonego zbytu na produkty rolne. Polski spis powszechny z 1921 wykazał, iż województwo wołyńskie zamieszkiwało około 25 tysięcy Czechów w 534 miejscowościach (w 107 z nich zamieszkiwało więcej niż 30 Czechów, w 51 Czesi byli jedyną ludnością). Według spisu powszechnego z 1931 językiem czeskim posługiwało się w Polsce 29 739 osób. Zdecydowaną większość w tej grupie stanowili Czesi wołyńscy (27 978 osób, czyli 1,5% ludności województwa wołyńskiego)^[4].

Czesi na terenie Wołynia mieli własne organizacje społeczne i kulturalne, 27 bibliotek, wydawano czeskie pisma „Hlas Volyně” oraz „Buditel”^[5].

Intensywna uprawa roli była głównym źródłem utrzymania Czechów wołyńskich. Uprawiali głównie żyto i zajmowali się hodowlą bydła. Czesi posiadali także 10 regionalnych browarów, mleczarnie, cukrownie, olejarnie i młyny^[4].

Czesi wołyńscy należeli w większości do Kościoła prawosławnego, który od 1928 r. przeszedł pod zwierzchnictwo Czeskiej Cerkwi Prawosławnej z władyką Gorazdem na czele. Centrum czeskiego prawosławia na Wołyniu stał się Kwasiłów, gdzie znajdował się prawosławny sobór i gdzie drukowano czasopismo religijne „Za pravdu”^[4]. W dwudziestoleciu międzywojennym w Kwasiłowie działał konsulat czechosłowacki, który swą jurysdykcją obejmował powiat łucki^[6].

17 września 1939 r. Armia Czerwona zajęła Wołyń. Już zimą 1940 r. sowieckie władze ogłosiły tworzenie kołchozów, co w praktyce oznaczało przymusowe upaństwowienie i kolektywizację całej ziemi rolnej. Okupacja niemiecka przerwała tę akcję, jednak przyniosła zwiększone represje przeciwko ludności cywilnej^[4].

Rzeź wołyńska 1943–1944 spowodowała zniszczenie licznych gospodarstw czeskich, jednak ofiar śmiertelnych było niewiele. Armia Czerwona wróciła na Wołyń w lutym 1944 r. Towarzyszył jej I Czechosłowacki Korpus Armijny generała Ludvíka Svobody. W wioskach natychmiast ogłoszono mobilizację i zabrano wszystkich dorosłych mężczyzn do wojska. Czesi u gen. Svobody mieli wywalczyć sobie prawo do repatriacji. Przygotowania do niej trwały od jesieni 1946 r., jednak Józef Stalin przez 2 lata opóźniał ten proces. Niewielu Czechów (głównie z mieszanych małżeństw) zdecydowało się zostać na Wołyniu. Każda wyjeżdżająca rodzina miała prawo do zabrania pary koni, wozu, dwóch krów i 2 ton dobytku. Repatriantów kierowano na teren dawnego Kraju Sudetów, opróżnionego z niemieckiej ludności (m.in. 66 rodzin czeskich osiadło na ziemi osobłoskiej)^[4].

W latach 90. do Czechosłowacji wróciło 1812 Czechów z Ukrainy^[7].

Stowarzyszenie reprezentujące 700 rodzin Czechów wołyńskich w 2010 r. wystąpiło do premiera Republiki Czeskiej o odszkodowania za ziemię zabraną im na Wołyniu. Rząd odpowiedział im, że nie ma żadnych prawnych podstaw do wypłaty odszkodowań, bo nie byli wtedy obywatelami Czechosłowacji, a te tereny nigdy nie leżały w granicach tego państwa^[4]. Po wybuchu konfliktu ukraińsko-rosyjskiego w 2014 r. Czesi wołyńscy zwrócili się do rządu czeskiego z prośbą o pomoc w powrocie do Czech^[8]. Rząd uznał jednak, iż społeczności nie grozi niebezpieczeństwo i nie zaproponował im pomocy^[9]. We wrześniu 2014 r. Miloš Zeman zdecydował się zapewnić możliwość repatriacji 40 rodzinom^[10]. W ramach programu przesiedleń do Czech do 2015 r. wróciło 135 osób, które otrzymały prawo stałego pobytu^[11].

• Zbrodnia w Malinie