Franciszek Ksawery Martynowski (1848–1896)

Franciszek Ksawery Martynowski (ur. 8 grudnia 1848 w Babczewie, parafia Kobiele Wielkie zm. 13 października 1896 w Częstochowie) – dziennikarz, historyk i krytyk sztuki, teoretyk restauracji zabytków, starożytnik.

Ukończył Gimnazjum Męskie w Piotrkowie Trybunalskim i studiował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po studiach osiadł we Lwowie. Jego żoną była bratanica historyka Tadeusza Korzona, z którą miał dwie córki^[1]. Zmarł wskutek pęknięcia aorty^[2].

Pierwsze artykuły od 1871 publikował w "Zagrodzie" i "Włościaninie" wydawanych w Krakowie, również przez pewien czas kierował tymi pismami. Od 1879 zawiązuje we Lwowie Stowarzyszenie "Spójnia" i zostaje kierownikiem jej organu prasowego o tej samej nazwie. Od 1881 został redaktorem "Przeglądu Bibliograficzne-Archeologicznego" pismo przetrwało 2 lata. Inne pisma z którymi współpracował: "Strzecha", "Gazeta Lwowska", "Przewodnik Naukowy i Literacki", "Kurjer Warszawski", "Kłosy", "Tydzień", "Inżynierja i Budownictwo", "Dziennik dla Wszystkich", "Ateneum", "Przegląd Tygodniowy". Publikował pod pseudonimami „Mazur” i „Kropidło”.

Postulował stworzenie podręcznika historii sztuki w Polsce. Ze sztuk pięknych najwyższą wagę przykładał do rzemiosła artystycznego. Analizował i opisywał dawne organizacje cechowe, widząc w tych opisach środek do poprawy rzemiosła mu współczesnemu. W ocenie sztuki z terenów polskich dużą wagę w ocenie przykładał do cech narodowych. W malarstwie cenił twórczość z okresu włoskiego Trecenta i malarstwo Rafaela, dużo czasu poświęcił krakowskim rękopisom iluminowanym. W architekturze był propagatorem stylu wiślano-bałtyckiego jako odmiany słowiańsko-polskiej gotyku, który widział jako wzór do naśladowania we współczesnych budowlach (zwłaszcza sakralnych). Źle oceniał współczesną sobie architekturę jako poddaną obcym naleciałościom i przeładowaną ozdobami. Jako inspirację do powstania stylu narodowego wskazywał ludową architekturę drewnianą.

W 1894 przeniósł się do Częstochowy. Tam pracował nad uporządkowania skarbca oo. paulinów na Jasnej Górze.

Postulował utworzenie w Królestwie Polskim instytucji konserwatorskiej, której praca powinna się zacząć od inwentaryzacji zabytków, w którą należałoby włączyć lokalne władze administracyjne, kościelne i zarządy budowlane. Uważał, że zbiory starożytności nie powinny być zbierane w jednym muzeum, a należy tworzyć lokalne w wielu miastach. Opowiadał się za konserwacją "zachowawczą" pozostawiającą naleciałości z późniejszych okresów, będącą w opozycji do konserwacji "purystycznej".

Prowadził prace archeologiczne w okolicach Sieniawy 1874, w Trościńcu 1875, w Sosnowcu 1880. Prowadził pismo dla archeologów i historyków sztuki "Przeglądu Bibliograficzne-Archeologicznego".

• Z domu i świątyni. Szkice i obrazy z przeszłości Polski (Lwów 1880)^[3]
• Na przełomie sztuki Polskiej (Warszawa 1882)^[4]
• Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana przez Michała Balińskiego i Tymoteusza Lipińskiego. Wydanie drugie. Poprawione i uzupełnione przez F. K. Martynowskiego (Warszawa 1886 i 1886)

• BożenaB. Wierzbicka BożenaB., Franciszek Ksawery Martynowski, Warszawa: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 1998, ISBN 83-906629-8-1, OCLC 835159517 . Brak numerów stron w książce
• Notatki literacko-artystyczne. Franciszek Martynowski. „Gazeta Lwowska”, s. 4, Nr 238 z 17 października 1896. 
• Kronika. Zmarli. „Słowo Polskie”, s. 4, Nr 244 z 18 października 1896. 

• Strona rodziny Martynowskich
• Publikacje Franciszka Ksawerego Martynowskiego w bibliotece Polona