|
Henryk Grossmann
Henryk Grossman[a] (do 1915[1] właśc. Chaskel Grossmann, ur. 14 kwietnia 1881 w Krakowie, zm. 24 listopada 1950 w Lipsku) – polsko-niemiecki ekonomista i historyk pochodzenia żydowskiego, przedstawiciel tradycji marksistowskiej. ŻyciorysBył czwartym z pięciorga dzieci właściciela kopalni Herza (Henryka seniora) Grossmanna (zm. 1896) i Sary Kurz. Jego rodzice przenieśli się do Krakowa z Tarnowa i mieszkali przy ul. Starowiślnej 27. Zawarli ślub w 1887, trzy lata po narodzinach ostatniego dziecka. W domu rodzina posługiwała się językiem polskim i młody Henryk był znany pod polskim imieniem podobnie jak jego ojciec, przyjął kulturę polską i mentalność szlachecką galicyjskich elit. Uczęszczał do Gimnazjum św. Jacka w Krakowie, które ukończył w 1900. Uczył się tam m.in. języka francuskiego i religii żydowskiej, we własnym zakresie czytał literaturę niemiecką. Według własnej relacji zetknął się z ruchem socjalistycznym podczas święta majowego w 1896, półtora miesiąca przed śmiercią ojca. W ostatnich latach gimnazjalnych uczestniczył w redagowaniu studenckiego pisma socjaldemokratycznego, prawdopodobnie lwowskiego „Promienia” i w konferencji socjalistycznej we Lwowie. Od 1897 mieszkał z matką w należącej do niej kamienicy przy ul. św. Sebastiana 36[2]. W 1898 dołączył do Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego, by w 1905 dokonać w niej rozłamu i utworzyć Żydowską Partię Socjaldemokratyczną, której przewodził do 1908. Od 1900 studiował prawo i filozofię na Uniwersytecie Jagiellońskim. Był działaczem Stowarzyszenia Kształcącej się Młodzieży Postępowej „Ruch”, które zrzeszało środowiska PPS i SDKPiL[3]. Latem 1901 zorganizował z Zygmuntem Żuławskim z ramienia „Ruchu” ogólnogalicyjską konferencję dla maturzystów, w której uczestniczyło mimo ataków prasy prawicowej dwieście osób[4]. W listopadzie 1901 przewodniczył zwołanemu za zgodą rektora UJ spotkaniu w sprawie postulatów ukraińskich studentów ze Lwowa w sprawie powołania tam ukraińskiego uniwersytetu, które zakończyło się uchwaleniem poparcia[5]. W roku akademickim 1902/1903 był wiceprezesem „Ruchu”, a po zastąpieniu go przez Karola Radka w kolejnym roku sekretarzem zarządu[5]. Po uzyskaniu stopnia doktora praw na UJ 25 listopada 1908[b] wyjechał do Wiednia, gdzie 1 grudnia poślubił poznaną w Krakowie malarkę Janinę Reicher (1882–1943), córką handlowca z Aleksandrowa[6]. Ich syn Jan Henryk (Jean Henri) urodził się w Paryżu w 1910[7]. W Wiedniu Grossman rozpoczął siedmioletnią aplikację prawniczą, równocześnie uczęszczał na seminaria z ekonomii prowadzone przez marksistę Carla Grünberga i przez krytyka marksizmu, pioniera szkoły austriackiej Eugena von Böhma-Bawerka. W 1914 otworzył własną kancelarię przy wiedeńskim sądzie krajowym (Landesgericht)[8]. Po wybuchu I wojny światowej zmobilizowany do austriackiej armii, służył jako porucznik artylerii. W 1919 zamieszkał w Warszawie i został pracownikiem odpowiedzialnym GUS. Jeden z autorów koncepcji i realizatorów pierwszego powszechnego spisu w 1921 r. Udzielał się też w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym, w 1922 został powołany na profesora polityki gospodarczej na Wydziale Społeczno-Ekonomicznym Wolnej Wszechnicy Polskiej. W 1924 aresztowany w związku z wykryciem w wynajętym na jego nazwisko mieszkaniu Sekretariatu KC KPRP. Po zwolnieniu wyjechał do Niemiec. W 1925 został zatrudniony w Instytucie Badań Społecznych we Frankfurcie, kierowanym najpierw przez Carla Grünberga, a od 1930 przez Maxa Horkheimera. 28 marca 1927 uzyskał habilitację na Wydziale Ekonomii i Nauk Społecznych Uniwersytetu Johanna Wolfganga Goethego we Frankfurcie na podstawie rozprawy Österreichs Handelspolitik[9]. Opuścił Niemcy po dojściu Hitlera do władzy w 1933 i udał się do Paryża, później w styczniu 1936 do Londynu[10], a w październiku 1937 do Nowego Jorku[11]. Tam rozeszły się jego drogi ze współpracownikami z Instytutu Badań Społecznych, którzy odeszli od marksizmu i poszukiwania wyjaśnień naukowych na rzecz tworzonej przez siebie teorii krytycznej, podczas gdy Grossmann porzucił w 1936 krytyczne nastawienie do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich[12]. Do 1941 i ponownie po wojnie prowadził w swoim domu zajęcia dla niewielkich grup studentów Columbia University, przy którym afiliowany był w Nowym Jorku Instytut Badań Społecznych[13]. Do jego najbliższych przyjaciół w tym okresie należeli pisarka australijska Christina Stead i jej partner William J. Blake[12]. W 1943 jego żona i syn zostali zamordowani w Auschwitz-Birkenau, w innym obozie zagłady zginął jego brat z żoną[14]. W lutym 1949 Grossman wyruszył w podróż powrotną do Europy na pokładzie polskiego statku „Batory”[15] i objął stanowisko kierownika katedry ekonomii politycznej uniwersytetu w Lipsku[16]. Z powodów osobistych i naukowych odrzucił ofertę zatrudnienia w Warszawie podczas przejazdu przez Polskę[15]. W maju odwiedziła go Helene Weigel, w czerwcu 1949 wstąpił do Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec[17]. Z powodu szybko pogarszającego się stanu zdrowia (m.in. choroba Parkinsona) zdołał przeprowadzić tylko dwa semestry wykładów[18]. W marcu 1950 miasto Lipsk nominowało go do Nagrody Państwowej NRD[19]. Zmarł w lipskiej Poliklinice 24 listopada 1950[16]. Dorobek naukowy i koncepcjeW swoich pracach teoretycznych Grossmann zajmował się Marksowską teorią nieuchronności kryzysów kapitalizmu, metodą Marksa w Kapitale, znaczeniem rozróżnienia pomiędzy wartością użytkową a wartością wymienną oraz związkiem gospodarki z walką klas[12]. Jego głównym wkładem do ekonomii politycznej jest dzieło Das Akkumulations- und Zusammenbruchsgesetz des kapitalistischen Systems, opublikowane w Lipsku, na kilka miesięcy przed kryzysem gospodarczym w 1929. Materiały archiwalne Henryka Grossmanna znajdują się w PAN Archiwum w Warszawie pod sygnaturą III-155[20]. RecepcjaKierując się teorią niedostatecznej konsumpcji i podzielając optymizm Keynesa co do możliwości powstrzymania kryzysów poprzez zwiększone wydatki państwa, Paul M. Sweezy w Teorii rozwoju kapitalizmu (1942) zarzucił Grossmannowi podejście mechanistyczne. Pominął jednak przy tym podane przez Grossmanna objaśnienie, dlaczego spadek stopy zysku powoduje kryzysy[12]. Podobne zarzuty o mechanistyczne rozumienie spodziewanego upadku kapitalizmu (bez udziału politycznej mobilizacji klasy pracującej) wysuwali wobec Grossmanna przedstawiciele marksizmu-leninizmu, przede wszystkim Jenö Varga[12]. Prace
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Kontrola autorytatywna (osoba):
|
||||||||||||||||||||||
