|
IŻ (motocykl)
      .jpg)  IŻ, Iż (ros. Иж) – marka rosyjskich motocykli produkowanych w latach 1933–2008 w Iżewsku przez państwowy przemysł ZSRR, następnie Rosji. Pierwsze motocykle pod tą marką powstały w 1929 roku, następnie od 1933 roku produkował je seryjnie zakład IżMZ. Po II wojnie światowej motocykle Iż produkował kombinat Iżmasz (Iżewskij Maszynostroitielnyj Zawod – Iżewskie Zakłady Maszynowe), a od 1996 roku spółka Iżmasz-Moto. Był to jeden z głównych producentów motocykli w ZSRR – do 1999 roku wyprodukowano ponad 10 milionów motocykli Iż. Zakłady specjalizowały się po wojnie aż do lat 90. w średnich motocyklach klasy 350 cm³, a także motocyklach sportowych. Oprócz motocykli, markę Iż, pochodzącą od nazwy rzeki, nosiły także samochody produkowane przez Iżmasz (następnie IżAwto) oraz inne wyroby. HistoriaPierwsze konstrukcje doświadczalnePo I wojnie światowej, do końca lat 20. centralnie planowany przemysł ZSRR nie produkował motocykli, a wcześniej w przedrewolucyjnej Rosji produkowano je na małą skalę[a]. Dopiero pod koniec tej dekady władze doceniły motocykl jako dobry i względnie tani środek masowej motoryzacji[1]. Przy poparciu towarzystwa Awtodor, wspierającego rozwój motoryzacji i dróg, postanowiono rozpocząć projektowanie własnych motocykli w zakładach maszynowych i zbrojeniowych w Iżewsku[1] (ówczesny Iżstalzawod[2], wchodzący w skład zjednoczenia Rużpultriest[3]). Jedną z przyczyn wyboru miejsca była wysoka jakość produkcji zakładów, wiążąca się z produkcją zbrojeniową. W 1928 roku zgromadzono tam grupę inżynierów, pod kierunkiem Piotra Możarowa, która zajęła się opracowaniem projektów motocykli, na podstawie najlepszych rozwiązań badanych motocykli zagranicznych[1]. Prace prowadzono w doświadczalnych warsztatach na terenie dawnej fabryki broni Bieriezina[4][b]. W 1929 roku skonstruowano tam pięć różnych doświadczalnych motocykli (IŻ-1 do IŻ-5), które wzięły następnie udział w tym roku w drugim wszechzwiązkowym rajdzie motocyklowym do Moskwy o długości 3300 km[1]. Były to pierwsze motocykle zbudowane w ZSRR, po doświadczalnym motocyklu Sojuz z 1925 r[3]. Z tego, IŻ-1 i IŻ-2 były ciężkimi maszynami o pojemności 1200 cm³, z umieszczonym wzdłużnie silnikiem w układzie V2[1]. Za najbardziej obiecujący uznano najmniejszy IŻ-4 (z zagranicznym silnikiem 200 cm³[5]), lecz żaden z motocykli nie został zaakceptowany przez władze do produkcji z powodu przeciążenia zakładu innymi zadaniami, a doświadczalne prace w Iżewsku zakończono[1]. W celu przyspieszenia produkcji motocykli, władze zdecydowały skopiować niemiecki DKW Luxus 300 i umieścić jego produkcję w Leningradzie jako Ł-300, ponadto prace nad nowymi motocyklami konstruktorzy kontynuowali w instytucie NATI[6]. Produkcja przed II wojną światowąWładze przemysłu radzieckiego podjęły jednak w 1932 roku decyzję o umieszczeniu w Iżewsku masowej produkcji motocykli, po czym przystąpiono do budowy specjalizowanego zakładu o nazwie IżMZ (ИжМЗ, Iżewskij Motocykletnyj Zawod – Iżewski Zakład Motocyklowy)[4]. Na znaku fabrycznym używano przy tym skrótu w formie „IMZ” (ИМЗ)[7] (taki sam skrót miały późniejsze zakłady w Irbicie[8]). Według założeń, zakład miał produkować tylko konstrukcje opracowane gdzie indziej, mimo to wkrótce zajął się także ich ulepszaniem i rozwojem. Głównym konstruktorem został Wsiewołod Rogożyn[7]. Nowy zakład uruchomiono w 1933 roku, wypuszczając na święto 1 maja tego roku 4 przedseryjne ciężkie motocykle NATI-A-750 (poj. 746 cm³), lecz ich produkcję seryjną po skompletowaniu w Iżewsku dokumentacji przeniesiono do PMZ w Podolsku[6]. W tym samym 1933 roku uruchomiono w Iżewsku produkcję średnich motocykli IŻ-7 (poj. 293 cm³), stanowiących ulepszenie leningradzkiego Ł-300 (kopii DKW Luxus 300)[4]. W pierwszym roku wyprodukowano ich 12, w 1934 – 111, w 1935 – 451, w 1936 – 2207[7]. IŻ-7 zastąpiły następnie jego opracowane już w Iżewsku wersje rozwojowe ze wzmocnionymi silnikami: IŻ-8 z 1938 roku, a potem IŻ-9[4]. Plan produkcyjny na 1939 rok obejmował już 4300 motocykli[7]. W 1941 roku uruchomiono produkcję modelu IŻ-12 z czterosuwowym silnikiem 348 cm³, przejętym z nowego leningradzkiego motocykla Ł-8, lecz zdążono zbudować ich tylko 49[9]. Po niemieckim ataku na ZSRR, w listopadzie 1941 wstrzymano w Iżewsku produkcję motocykli na korzyść produkcji zbrojeniowej, a następnie ewakuowano fabrykę motocykli do Irbitu, gdzie w oparciu o kilka ewakuowanych zakładów utworzono nową fabrykę motocykli (pod późniejszą marką Ural)[7]. Po II wojnie światowejWkrótce po zakończeniu II wojny światowej komisarz ludowy przemysłu zbrojeniowego Dmitrij Ustinow zdecydował w 1946 o podjęciu na nowo w zakładach Iżmasz produkcji motocykli. Pierwszym miała być kopia niemieckiego lekkiego DKW RT 125, lecz dyrekcji zakładów udało się przekonać Ustinowa o celowości produkcji średnich motocykli, jak przed wojną (RT-125 był już produkowany w Moskwie i Kowrowie, jako M1A i K-125)[10]. Jako wzór wybrano niemiecki DKW NZ 350 (poj. 346 cm³), na którego konstrukcji oparto nieco ulepszony motocykl IŻ-350, produkowany od końca 1946 do 1951 roku, także w sportowej wersji IŻ-350S. Skompletowanie dokumentacji i oprzyrządowania nastąpiło przy udziale zakładów DKW, w ramach reparacji wojennych. Nową fabrykę otwarto w innym miejscu, niż przed wojną[4]. W 1946 roku wyprodukowano 83 sztuki, w 1947 już 2357 motocykli, mimo pożaru zakładu, a w kolejnym roku – 16 042[10]. W 1951 roku IŻ-350 został zastąpiony przez ulepszony model IŻ-49 (346 cm³), produkowany do 1958, w którym wprowadzono przede wszystkim nowocześniejsze zawieszenie[10]. Produkcja tego modelu po raz pierwszy przekroczyła pół miliona sztuk[11]. W 1954 roku w zakładach utworzono Specjalne Biuro Konstrukcyjne nr 61 (ros. SKB 61), zajmujące się konstruowaniem dalszych motocykli, wychodzących poza niemiecki wzorzec[4]. W 1956 opracowano wózek boczny do IŻ-49, którego produkcję umieszczono w WPMZ w Wiatskich Polanach[4]. Wózki boczne produkowano też do kolejnych modeli motocykli IŻ, oznaczonych dodatkową literą K (kolaska)[4]. Od 1956 roku wprowadzono do produkcji nowy model IŻ-56 (346 cm³), w którym przede wszystkim zmieniono ramę i ulepszono silnik oraz zmodernizowano wygląd[12]. Dalszym jego rozwinięciem była seria IŻ Planeta (ros. Płanieta), stopniowo modernizowana i produkowana w kolejnych generacjach od 1962 roku przez kolejne cztery dekady[12]. Od 1961 roku produkowano równolegle motocykl IŻ Jupiter z dwucylindrowym silnikiem rzędowym (347 cm³), wzorowanym na nowym niemieckim DKW RT 350, również produkowany następnie w kolejnych generacjach[13]. Obie linie modeli były zunifikowane i odróżniały się głównie silnikiem. W 1966 rozpoczęto produkcję modeli Planeta-2 i Jupiter-2, w 1970 i 1971 – Planeta-3 i Jupiter-3[14]. W kolejnych seriach zwiększano moc silników, modernizowano wygląd i wprowadzano dalsze ulepszenia. Przyczyną produkcji dwóch motocykli o podobnej konstrukcji i pojemności silnika było to, że Jupiter gwarantował wyższą moc, osiągi i komfort, natomiast jednocylindrowa Planeta była prostsza w eksploatacji i naprawach i miała bardziej odpowiednie charakterystyki do wolniejszej jazdy po kiepskich drogach, co miało znaczenie zwłaszcza w wiejskich obszarach ZSRR, a także była tańsza (np. w 1977 roku IŻ Planeta-3 kosztował 650 rubli, Jupiter-3 – 740 rubli, a Jupiter-3K z wózkiem bocznym – 1040 rubli)[15][16]. W 1973 roku wprowadzono model Planeta Sport 350, z nowym mocniejszym jednocylindrowym silnikiem o pojemności 340 cm³, o dość wysokich osiągach, lecz jego produkcja była ograniczona, mimo iż trwała 9 lat[4] (był on przy tym droższy od zwykłych modeli – w 1977 roku 1000 rubli[16]). Przez cały okres powojenny zakłady IŻ były też jednym z głównych dostawców motocykli używanych w radzieckim sporcie motocyklowym; modele sportowe były oznaczane nadal numerami[17]. Od lat 80. do XXI wiekuW latach 80. i 90. produkowano dalej modernizowane modele Planeta-4, Planeta-5, Jupiter-4 i Jupiter-5, wywodzące się konstrukcyjnie z końca lat 50. Sytuację miał poprawić zakup na początku lat 80. technologii japońskiej Yamahy XT550, lecz prototypów Orion (szosowy) i Marafon (uniwersalny) nie udało się doprowadzić do produkcji seryjnej, a jedynie część podzespołów zaadaptowano od 1990 do produkowanych serii (jak zawieszenie przednie, odlewane koła i hamulce tarczowe)[4][18]. W 1960 roku zakłady wypuściły milionowy motocykl, w 1965 – 2-milionowy, w 1970 – 3-milionowy, w 1981 – 6-milionowy, w 1986 – 8-milionowy, w 1999 – 10,7-milionowy[13]. Zakłady maksymalnie produkowały ok. 300 000 maszyn rocznie[19]. Po przejściu na zasady gospodarki rynkowej w latach 90. zakłady Iż przeżywały trudności ekonomiczne w związku z konkurencją i spadkiem popytu na rynku wewnętrznym, podobnie jak wiele innych radzieckich wielkich zakładów produkujących przestarzałe wyroby nie najlepszej jakości[4][19]. Zakład podtrzymywał eksport do krajów rozwijających się, gdzie proste motocykle znajdowały popyt[4]. 22 czerwca 1996 roku zakłady motocyklowe wydzielono jako otwartą spółkę-córkę akcyjną (DOAO) Iżmasz-Moto, należącą do Iżmaszu[20][4]. W 1998 roku wprowadzono też odmianę motocykla Jupiter-5 z nowym silnikiem 347 cm³ chłodzonym wodą (opracowanym przez Iżewskie Zakłady Mechaniczne, będące producentem silników dla Jupiterów)[20][4]. Od 2001 produkowano całkiem nowy model Junkier, w stylu określanym w Rosji jako chopper, z silnikiem chłodzonym wodą (347 cm³)[20]. Były one kupowane m.in. przez policję rosyjską[21]. W 2000 roku zaprezentowano też całkowicie odbiegający od dotychczasowego profilu produkcji lekki motocykl (motorower) Kornet, z silnikiem 50 cm³ (produkcji WPMZ Mołot)[4]. Do produkcji wprowadzono także w tym okresie motocykle z jednocylindrowym silnikiem czterosuwowym pojemności 249 cm³ (Planeta-7, Springbok i Saigak)[21][c]. 1 kwietnia 2008 zaprzestano produkcji motocykli IŻ, w związku z problemami finansowymi koncernu Iżmasz i mało konkurencyjną ofertą zakładów w porównaniu do motocykli zagranicznych, powodującą spadek popytu (do ok. 5000 motocykli rocznie, przy zakładzie obliczonym na produkcję kilkuset tysięcy sztuk)[19]. Warto wspomnieć, że dawne przedwojenne zakłady motocyklowe zostały wydzielone jako osobne przedsiębiorstwo, obecnie OAO Iżewskij Motozawod „Aksion-Holding”, zajmujący się techniką rakietową-wojskową[22]. KonstrukcjeW nawiasach daty produkcji (lista nie jest kompletna) Przed II wojną światową
Po II wojnie światowej
Sportowe(lista niepełna)
Prototypy
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
|
||||||
