Orla (województwo podlaskie)

Ten artykuł dotyczy wsi w województwie podlaskim. Zobacz też: inne miejscowości o tej nazwie.

Orla

wieś
Wjazd od strony Bielska Podlaskiego
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Powiat	bielski
Gmina	Orla
Liczba ludności (2010-12-31)	907[2][3]
Strefa numeracyjna	85
Kod pocztowy	17-106[4]
Tablice rejestracyjne	BBI
SIMC	0038267[5]
Położenie na mapie gminy Orla Orla
Położenie na mapie Polski Orla
Położenie na mapie województwa podlaskiego Orla
Położenie na mapie powiatu bielskiego Orla
52°42′21″N 23°19′56″E/52,705833 23,332222[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Orla (dodatkowa nazwa w języku białoruskim Орля, Orla; chachł. Вуорля, Wuorla; ukr. Вірля, Wirla; jid. ‏אולע‎) – wieś w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie bielskim, w gminie Orla^[5][6]. Leży nad Orlanką, dopływem Narwi.

Orla uzyskała lokację miejską przed 1507 rokiem, zdegradowana w 1897 roku^[7]. Miasto prywatne posiadało prawo magdeburskie w 1618 roku^[8] i 1634 roku, położone było w ziemi bielskiej województwa podlaskiego^[9]. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie białostockim.

Miejscowość jest siedzibą gminy Orla.

Orla stanowiła ośrodek dóbr Radziwiłłów.

Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku wieś zamieszkiwało 1.518 osób, wśród których 31 było wyznania rzymskokatolickiego, 320 prawosławnego a 1.167 mojżeszowego. Jednocześnie 400 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 145 białoruską, a 973 żydowską. Były tu 253 budynki mieszkalne^[10].

Do roku 1941 około 75% mieszkańców stanowiła ludność żydowska, wymordowana następnie przez Niemców podczas Holocaustu^[11]. Obecnie większość mieszkańców jest wyznania prawosławnego.

• 1510 – książę Iwan Iwanowicz oddaje dobra przy rzece Orlej dla Michajła Bohusza Bohawitynowicza w zamian za dwór w Trokach.
• 1512 – wzmianka o cerkwiach prawosławnych w Orli – św. Jana Złotoustego i św. Symeona Stylity oraz o duchownym o imieniu Karp i psalmiście (diak) – Zachariasz.
• 1529 – wzmianka o dworze rodu Bohawitynowiczów w Orli.
• 1538 – Hanna Bohawitynowiczówna wyszła za mąż za starostę bełskiego Stanisława Tęczyńskiego, wnosząc mu dobra orlańskie w posagu.
• 1585 – Katarzyna Olekowicz wychodzi za mąż za arianina Krzysztofa „Pioruna” Radziwiłła, wnosząc Orlę i okolicę na trzysta lat w domenę Radziwiłłów z linii birżańskiej.

• 1616 – w Orli są 93 domy
• 1618 – Krzysz­tof Piorun Ra­dzi­wiłł na­dał przy­wi­lej, w któ­rym zez­wo­lił lu­dziom wszel­kie­go sta­nu tak chrześ­ci­ja­nom wszel­kie­go na­bo­żę­stwa ia­ko i Ży­dom kup­com, rze­mieś­l­ni­kom, kra­ma­rzom, szyn­ka­rzom i ja­ką­kol­wiek pot­s­ci­we­go Po­wo­ła­nia y Kon­dy­cyi oso­bom fun­do­wać się i bu­do­wać. Po­wo­łał ra­dę miej­ską, zło­żo­ną z wój­ta, sześ­ciu ław­ni­ków i pi­sa­rza. Nakazał zbudować na rynku ratusz.
• 1621–1634 – starostą orlańskim był arianin Stanisław Kurosz
• 1622 – książę Krzysztof II Radziwiłł kazał wznieść zbór kalwiński przy zamku w Orli.
• 1626 – Janusz Radziwiłł przebywa w swojej rezydencji w Orli
• 1643 – książę Janusz Radziwiłł odnowił przywilej na prawa miejskie Orli. Zmienił przy tym czas odbywania targów tygodniowych ze środy na niedzielę, zaznaczając, żeby nie targowano aż się odprawi nabożeństwo w zborze kalwińskim. Powołał również do życia straż miejską, uzbrojoną w halabardy albo dary oraz zalecił ogrodzenie całego miasta obronnym parkanem.
• 1656 – podczas potopu szwedzkiego pułkownik wojsk litewskich Samuel Oskierka w drodze z Tykocina pustoszy należące do Radziwiłłów posiadłości wokół miasta
• 1657 – przez miasto w drodze do Brześcia przechodzą wojska Jerzego Rakoczego. Ucieczka ludności.
• 1660 – odnowiono ogrodzenie wokół dworu oraz bramę wjazdową i wyszlamowano sadzawki w ogrodzie włoskim. Zbudowano śluzę. W latach następnych prowadzono prace remontowe przy dworskiej kamienicy, domu ogrodnika oraz domu urzędniczym.
• 1663 – Żydzi stanowią połowę 800-osobowej ludności miasta
• 1694 – księż­na Ludwika Karolina Radziwiłł prze­ka­zała dob­ra or­lań­skie w zas­taw pod­skar­bie­mu i pi­sa­rzo­wi ziem­skie­mu Wiel­kie­go Księ­stwa Li­tew­skie­go Be­ne­dyk­to­wi Paw­ło­wi Sa­pie­że z pałacem murowanym, z bu­dyn­ka­mi dwor­ne­mi i fol­war­cz­ne­mi i gu­mien­ne­mi (...) z mias­tecz­kiem Or­lem, z Miesz­cza­na­mi, Ży­da­mi i Oby­wa­te­la­mi wie­y­ski­mi, ze wsia­mi Bo­ia­ry i pod­da­ny­mi w nich miesz­ka­ją­cy­mi
• 1699 – prawa do dóbr zostały przekazane na rzecz Ja­ku­ba Hen­ry­ka Fle­min­ga

• 1701 – Fle­ming prze­ka­zał Or­lę w zas­taw Ste­fa­no­wi Bra­nic­kie­mu, stol­ni­ko­wi ko­ron­ne­mu. Ten z ko­lei, wy­da­jąc swą cór­kę Krys­ty­nę za mąż za Jó­ze­fa Sa­pie­hę, pod­ko­mo­rze­go Wiel­kie­go Księ­stwa Li­tew­skie­go, od­dał mu w na­dzór ca­łą włość or­lań­ską
• 1702 – spustoszenie Podlasia w czasie III wojny północnej
• 1705–1708 – kilkakrotne niszczycielskie za­jaz­dy pod­kan­c­le­rzego li­tew­skie­go Sta­nis­ła­wa A. Szczu­ki
• ok. 1754 – powstaje żydowska synagoga w Orli w stylu barokowym
• 1775 – w mieście by­ło je­dy­nie 90 do­mów op­ła­ca­ją­cych po­dym­ne
• 1789 – wojewoda wileński Michał Hieronim Radziwiłł wniósł po­zew do Są­du Ziem­skie­go w Biel­sku, który potwierdził pra­wa Ra­dzi­wił­łów do Or­li i za­żą­dał od Iza­be­lli Bra­nic­kiej zwrotu miasta i okolic
• 1794 – król Stanisław August Poniatowski po­now­nie zo­bo­wią­zał Iza­be­lę Bra­nic­ką (własną siostrę) do us­tą­pie­nia z Orli
• 1794 – spaliła się unicka cerkiew św. Symeona.
• 1796 – w miejscu spalonej cerkwi zbudowano nową cerkiew unicką pw. św. Michała.
• 1796 – rozbiory Polski i zajęcie Podlasia przez woj­ska i ad­mi­nis­t­rac­ję pru­ską
• 1799 – w mieście są w 242 do­my

• 1808 – po traktacie w Tylży Podlasie zajmują w miejsce pruskich wojska rosyjskie
• 1808 – ksią­żę Mi­chał Radziwiłł ostatecznie wy­ku­puje miasto z zas­ta­wu od Branickich
• 1831 – zarząd dóbr Radziwiłłowskich odwołuje za nadużycia administratora Mi­chała Gra­bow­skiego, który pełnił ten urząd od czasów Branickich.
• 1832 – Orla przechodzi we władanie Wittgensteinów^[12]
• 1834–1839 – likwidacja unii i przejście miejscowej parafii (pierwotnie prawosławnej) pod obediencję Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Wg zalecenia arcybiskupa Józefa (Siemaszki) do cerkwi wstawiono ikonostas, a łacińską monstrancję zastąpiono darochranitielnicą. Gdy w 1839 roku na Synodzie połockim ogłoszono akt zjednoczenia z Cerkwią Prawosławną, ówczesny proboszcz o. Aleksy Makowiecki wraz z wiernymi przyjęli to do wiadomości. W związku z tym parafię orlańską ominęły niepokoje, inspirowane przez duchownych, jakie miały miejsce w sąsiednich parafiach w Starym Korninie, Nowym Berezowie, Czyżach.^[13]
• 1867 – miasto liczyło 1375 miesz­kań­ców, z czego 91% stanowili Żydzi.
• 1870 – ukończenie budowy prawosławnej cerkwi cmentarnej pw. Świętych Cyryla i Metodego

• 1900 – Orla liczy już 4286 miesz­kań­ców. Ży­dów było 3678, czy­li po­nad 85%.
• 1915 – w południowej części terenu dawnej cerkwi zamkowej św. Jana pochowano poległych w okolicach miasta żołnierzy rosyjskich i niemieckich. Zmuszanie przez Kozaków części ludności do wyjazdu do Rosji.
• 1920 – wojna polsko-bolszewicka
• 1921 – powrót części ludności po traktacie ryskim
• 1921 – ludność miasta wy­no­si 1518 osób, z cze­go 1167 sta­no­wi­ą Ży­dzi
• 1938 – pożar zniszczył 550 budynków miasta w rejonie ulic Narewskiej, Biel­skiej i 3 Ma­ja. Uszkodzona została synagoga. Spaliło się kil­ka ży­dow­skich do­mów mod­lit­wy, w tym dwa przy głów­nej sy­na­go­dze.
• 1939–1941 – okupacja radziecka – wywózki na Syberię, rekwizycja gruntów cerkiewnych
• 1941–1944 – okupacja niemiecka. Utworzenie w lipcu 1941 getta dla ludności żydowskiej w rejonie ulic: Kleszczelowskiej, 1 Maja, Koszelowskiej i Parkowej^[14]. Mieszkało w nim ok. 2000 osób, które pracowały przy budowie i naprawie dróg oraz w warsztatach rzemieślniczych^[14]. Getto zostało zlikwidowane jesienią 1942. Jego mieszkańców wywieziono do getta w Bielsku Podlaskim, skąd trafili do obozu zagłady w Treblince^[14].
• lipiec 1944 – wyzwolenie miejscowości przez oddziały 48 Armii generała majora P. Romanienki wchodzącej w skład 1 Frontu Białoruskiego; ginie 16 żołnierzy radzieckich^[15].
• 1979 – rozebranie zniszczonej cerkwi św. Michała i jej ponowna rekonstrukcja w 1981
• 1996 – ukończenie budowy wodociągu w gminie

• synagoga w Orli – murowana z 2 poł. XVIII w. w stylu barokowym. Na ścianie wschodniej zachowana wnęka po Aron ha-Kodesz
• kirkut żydowski z XVIII w.
• kirkut żydowski w XIX w.
• drewniana parafialna cerkiew prawosławna pw. św. Michała Archanioła z 1797 (wybudowana jako unicka) z drewnianą dzwonnicą z 1874 (cerkiew w latach 1979–1981 przeszła generalny remont na podstawie tzw. anastylozy)
• cmentarz prawosławny (wcześniej unicki) z początku XIX wieku z cerkwią cmentarną pw. Świętych Cyryla i Metodego z 1870

Na terenie Orli działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:

• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
  • Parafia św. Michała Archanioła
• Kościół rzymskokatolicki
  • kaplica dojazdowa pod wezwaniem Matki Bożej Częstochowskiej należąca do Parafii Najświętszej Opatrzności Bożej w Bielsku Podlaskim^[16]
• Kościół Chrześcijan Baptystów
  • Zbór

W latach 1611–1770 istniał w Orli zbór kalwiński^[17].

• Eugeniusz Czykwin – polski polityk, dziennikarz, działacz społeczności prawosławnej i mniejszości białoruskiej, poseł na Sejm PRL i RP IX, X, I, IV, V, VI, VII i IX kadencji.

• H. Goworko: Orla i włość orlańska w XVI-XVIII wieku. Białystok: 1982. Brak numerów stron w książce
• A. Laszuk: Duża i średnia prywatna własność ziemska na Podlasiu w drugiej połowie XVII w.. Białystok: 1995. Brak numerów stron w książce
• E. Bagińska. Dobra Radziwiłłów linii birżańskiej na Podlasiu w XVII w.. „Białostocczyzna”, 1996. brak numeru strony
• T. Wiśniewski: Bożnice Białostocczyzny. Białystok: 1992. Brak numerów stron w książce
• Grzegorz Sosna, Fionik Doroteusz: Orla na Podlasiu: dzieje Cerkwi, miasta i okolic. Bielsk Podlaski – Ryboły – Białystok: 1997. Brak numerów stron w książce
• M. Sierba, Powinności mieszkańców radziwiłłowskiej Orli w latach 1614–1695,
• W. Konończuk, Dobra Orla w latach 1771–1914: od Izabeli Branickiej do Aleksandra Patona, "Bielski Almanach Historyczny" 2018.

• Orla (2), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 582 .
• Historia Orli
• Kirkut w Orli
• G. Sosna, D. Fionik: Orla na Podlasiu: dzieje Cerkwi, miasta i okolic