|
Scholasteria w Tarnowie
Scholasteria w Tarnowie (także dom rektora, dom kapitulny, dom kapituły) – zabytkowy budynek znajdujący przy placu Katedralnym 5 w Tarnowie. Powstał w II połowie XVI wieku, w swojej historii pełnił m.in. funkcje mieszkalne, w tym jako rezydencja dla rektora szkoły parafialnej, prałata kanclerza oraz dyrektora austriackiego gimnazjum. Współcześnie wykorzystywany jest przez tarnowskie Muzeum Diecezjalne. LokalizacjaBudynek zwany scholasterią[2][3], domem kapituły[4], domem kapitulnym[2] lub domem rektora[5] położony jest na tarnowskiej Starówce, w południowo-zachodnim narożniku Placu Katedralnego, pod adresem plac Katedralny 5[2][5][6]. Wchodzi w skład ścisłej zabudowy zachodniej pierzei placu, jego ściana frontowa w przybliżeniu zwrócona jest w kierunku wschodnim. Od północy przylega do niego budynek akademioli[2]. Historia Nieznana jest dokładna data powstania kamienicy. Wybudowano ją w II połowie XVI wieku, przypuszczalnie w okresie między 1559 a 1597 rokiem[6] w miejscu istniejącej wcześniej zabudowy drewnianej[2][3][5]. Prawdopodobnie pierwotnie pełniła funkcję mieszkania dla rektora szkoły parafialnej i podobnie jak sąsiednie budynki, należała przypuszczalnie do kapituły tarnowskiej[2][5]. Istnienie murowanej budowli określonej jako dom rektora zauważone zostało w 1597 roku podczas wizytacji kardynała Jerzego Radziwiłła[6]. Od lat 80. XVII wieku dom przeznaczony był na rezydencję prałata kanclerza[5][6]. Od XVIII wieku zaliczał się do budynków założonej przez Wojciecha Kaszewicza małej akademii (kolonii akademickiej), zwanej Akademiolą, pełniąc hipotetycznie funkcję mieszkania dla uczniów i służby[2].  Po zajęciu Tarnowa przez Austrię w wyniku I rozbioru Polski dom został zajęty na rzecz Funduszu Religijnego. W oszacowaniu z 1795 roku określono jego stan techniczny jako dobry[6]. Po likwidacji akademii i utworzeniu w jej miejscu austriackiego gimnazjum[7] budynek, po odpowiednim zaadaptowaniu go w latach 1814–1817, przeznaczono na lokum dla dyrektora szkoły. Funkcję tę pełnił do początku XX wieku, kiedy instytucje szkolne zostały wyprowadzone z kamienic przy placu Katedralnym, a sam dom był w bardzo złym stanie technicznym[2][5]. Planowano, wraz z sąsiednimi budynkami, jego przebudowę, jednakże kiedy w 1903 roku władze miejskie uznały m.in. go za ruderę, od planów tych odstąpiono[7]. W okresie międzywojnia spod tynku odsłonięta została ściana elewacji, co ujawniło XVI-wieczne wątki ceglane[6]. W 1938 roku budynek, decyzją biskupa Franciszka Lisowskiego, na własność zakupiła tarnowska kuria diecezjalna[2][8]. W czasie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej decyzją kurii, aby zapobiec dalszemu niszczeniu, dom zabezpieczono, a w 1944 roku zdecydowano o przeznaczeniu go na cele Muzeum Diecezjalnego[2]. W latach 1948–1952 dom poddano gruntownej rewitalizacji, w ramach której m.in. nakryty został nowym dachem, założono nowe stropy, odtworzono otwory drzwiowe i okienne, a także zaadaptowano go na cele muzealne[2][5]. W 1991 roku budynek został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych ówczesnego województwa tarnowskiego (nr rejestru A-338 z dnia 19 lipca 1991 roku)[1]. Współcześnie wykorzystywany jest przez tarnowskie Muzeum Diecezjalne, mieści się w nim główne wejście do tej instytucji[5], a także eksponowana jest m.in. kolekcja obrazów ludowych malowanych na szkle, przekazana muzeum przez Norberta Lippóczego[8]. Architektura Dom kapituły jest przykładem XVI-wiecznego murowanego domu mieszkalnego. Jest dwukondygnacyjny, dwutraktowy i częściowo podpiwniczony, skonstruowany na planie kwadratu o wymiarach 9,60×9 m[2][5]. Ściany zbudowano z ułożonych w wątku gotyckim–polskim cegieł o wymiarach (w cm) 27×13×7,5, natomiast obramienia portalu wejściowego i otworów okiennych na piętrze wykonano z kamienia[2]. Kamienica położona jest około 0,5 m poniżej współczesnego poziomu gruntu na Placu Katedralnym, w związku z czym wzdłuż jej fasady ciągnie się wąska fosa, podparta kamiennym murem oporowym, wyłożona brukiem i kamiennymi płytami, do której z poziomu placu można dostać się za pomocą 3 kamiennych stopni, umiejscowionych bezpośrednio przed wejściem do budynku[2]. Pomiędzy scholasterią a sąsiednim budynkiem, zamykającym Plac Katedralny od południa, istnieje przejście, w przeszłości prowadzące poza obręb murów obronnych, zablokowane furtą wykonaną ze stalowych prętów, osadzoną w ceglanym, wybudowanym w formie łuku odcinkowego nadprożu, rozciągającym się między narożnikami obydwu budowli[2]. Piwnica scholasterii jest niewielka i nie obejmuje całej powierzchni budynku. Parter składa się natomiast z sieni wejściowej oraz wychodzącej z niej jednobiegowej drewnianej klatki schodowej, a także dwóch innych połączonych ze sobą pomieszczeń[2]. Ponadto w sieni wejściowej zlokalizowane jest przejście do sąsiedniej akademiolii[2]. Pomieszczenia parteru, z wyjątkiem sieni, w której występuje sklepienie krzyżowe, posiadają zachowane sklepienia kolebkowe[2]. W izbach tych mieszczą się m.in. magazyn oraz dyżurka[8]. Podłogi na parterze wykonane są z desek, natomiast pomieszczenia piętra wyposażone są w pokrycia parkietowe. Izby znajdujące się na piętrze przeznaczone są na cele wystawowe i nakryte są stropami belkowymi[2][8]. Istnieje również poddasze, jednakże nie jest ono użytkowe[2]. Pomieszczenia domu kapitulnego wyróżniają się swą niską wysokością oraz nietynkowanymi ścianami z umieszczonymi w nich licznymi wnękami. Ponadto w izbach budowli umieszczone są charakterystyczne szerokie podokienne ławy, a także kaflowe piece[2].  Ściana frontowa jest nietynkowana, skromna i dwuosiowa. Pozbawiona jest dekoracji rzeźbiarskich, nie występują także podziały architektoniczne[2]. Na poziomie stropu w murze uwidocznione są kotwy ściągów. Po prawej stronie fasady umieszczony jest, będący jej główną ozdobą, portal wejściowy w formie gładkiego kamiennego obramowania zamkniętego łukiem pełnym. Węgary są fazowane, z zauważalnie zarysowanymi kapitelami oraz bazami. Łuk ozdobiony klinowanym zwornikiem[2]. W portalu osadzone są masywne drewniane drzwi, wzmacniane żelaznymi ćwiekami, oddzielone profilowanym ślemieniem od zabezpieczonego kutą kratą półkolistego nadświetla. Obok portalu znajduje się także łukowato przesklepiona zakratowana wnęka z wziernikiem do sieni, oraz z umieszczoną w niej figurką św. Krzysztofa[2]. Wyglądu fasady dopełniają trzy otwory okienne. Okno na parterze jest dwuskrzydłowe, prostokątne, krosnowe i zakratowane[2]. Otwory okienne na piętrze również są zakratowane, posiadają także kamienne obramienia z fazowanymi krawędziami i nadprożem, a same okna są jednoskrzydłowe, krosnowe, drewniane i prostokątne, podzielone szczeblinami na 4 pola, w których to polach umieszczone są jeszcze cztery małe szyby oprawione w metal[2]. Ponadto, w centralnej części frontowej ściany, umieszczony jest wykonany z miedzi kartusz, ufundowany z okazji jubileuszu 100-lecia istnienia Muzeum Diecezjalnego[2].  Tylna ściana domu wybudowana jest na dawnych murach miejskich, jej elewacja jest skromna i gładka, nietynkowana oraz pozbawiona podziałów architektonicznych[2]. Otwory okienne są w niej rozmieszczone nieregularnie, mają niejednakowe wymiary i są prostokątne. Jedno wąskie okno na piętrze posiada klatka schodowa. Pozostałe niewielkie okna piętra wyposażone są w kamienne ościeża, natomiast symetrycznie poniżej ich zlokalizowany jest obszerny otwór okienny z parapetem, przechodzącym w połać dachową położonych naprzeciwko budynków gospodarczych[2]. Elewacja bocznej ściany południowej do poziomu parteru zasłonięta jest dobudówką, wyglądem tożsama ze ścianą tylną[2]. Więźba dachowa jest drewniana, płatwiowo-krokwiowa. Dach łamany w typie polskim[2], pokryty ułożoną w łuskę dachówką karpiówką. Zwieńczony jest drewnianym pinaklem[2]. Budynek ma powierzchnię użytkową liczącą 81 m² przy kubaturze wynoszącej 690 m³[2][3]. Według stanu z 1991 roku wyposażony jest w instalację wodno-kanalizacyjną, elektryczną, alarmową oraz czujki przeciwpożarowe. Jego właścicielem była wówczas Kuria Diecezjalna w Tarnowie[2]. Przypisy
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
