La Toscan-a a l'é na region d'Italia.
Sò cap-leu a l'é Firense.
A conta 3.729.641 abitant e a l'ha na surfassa ëd 22.987 km².
L'evolussion dël nòm
J'etrusch, ch'a popolavo la region durant ël I milegn aGC, a l'han daje sò nòm.
A l'é peui dventà Tuscia durant l'arforma aministrativa dl'imperator roman Dioclessian (284-305), peui ant l'Età ëd mes a l'é dventà Toscan-a.
Geografìa
La Toscan-a a confin-a a nòrd con la Liguria, a nòrd-est con l'Emilia-Romagna, a est con l'Umbria e le Marche e a sud con ël Lassio. A òvest a l'é bagnà dal Mar Lìgur e dal Mar Tireni.
Ël 66,5% dla region a l'é fait da colin-e, ël 25,1% da brich e mach l'8,4% a l'é an pian.
Ij doi ters dël teritòri dla Toscan-a a l'é constituì da 'd tère agrìcole (anviron 25%) e da foreste (anviron 40%).
Clima
Ël clima a l'é mediterani, con dj'istà càude, ëd sòlit sëcche, e dj'invern dle vire piuvos.
Le temperadure estive, an luj e ost, a peulo rivé a dij livej elevà ant le sità, an particolar a Firense.
Stòria
L'età antica
Durant ël I milegn aGC j'etrusch a popolavo la region.
Grassie a soa superiorità militar, vers ël 450 aGC ij roman as son ampadronisse dle sità etrusche.
L'anession a l'é rivà dël 351 aGC.
Ant ël I sécol aGC la lenga etrusca a l'era bele che dësparìa.
Ël cristianésim
La region a l'é cristianisà antra ël II e ël IV sécol.
Cand dël 313 lë strument ëd Costantin a autorisa la pràtica dël cult cristian, la Tuscia a l'era già organisà an Cese locaj: le numerose sede episcopaj ëd Toscan-a a dato ëdcò lor a costa época.
L'età ëd mes
Ant l'Età ëd mes a-i é le dominassion dij longobard e dij franch.
Gran part dla Toscan-a meridional a l'é dominà da j'Aldobrandesch.
Un-a dle conseguense prinsipaj dle dominassion dij franch a l'é ël dësvlup dël feodalésim.
Ës sistema ëd féod, caraterisà da la liura ëd fedeltà dël vassal vers sò sgnor, a l'ha 'me conseguensa la division dël teritòri dla Toscan-a e dël podèj polìtich.
La dariera feodataria ëd Toscan-a, la contëssa Matild (1046-1115) a riess a riunì scasi tuta la region sota soa dominassion.
Vers ël 1100 a-i nasso le corporassion an Toscan-a: ij borzoà, ij mërcant e j'artisan e elegio dij cónsoj, dij prior e dj'ansian, duvertand parèj la stra a la sità-repùblica lìbera.
La via Francìgena e ël comersi
La stra prinsipal ch'a gionz l'Euròpa setentrional e sentral con Roma a traversa tuta la Toscan-a: a l'é la via Francìgena.
La popolassion dle borgià batìe arlongh cost ass a aumenta an pressa e la conomìa a arsèiv un posson armarchèivol.
Vàire fator a contribuisso al dësvlup urban: le rèndite procurà dai drit ëd dugan-a, la vèndita dij prodot agrìcoj e artisanaj locaj, l'atività continua dj'obergi e le relassion comersiaj antra ij mërcant forest e le metròpoj.
L'Arnassensa
Apress la mòrt dël darié dij Médici, Gian Gaston (1671-1737), restà sensa ardité, ël granducà ëd Toscan-a a passa sota la ca ëd Loren-a: dël 1737 Fransesch Steo, granduca ëd Loren-a e futur imperator Fransesch I a dventa granduca ëd Toscan-a.
A la mòrt ëd chiel-sì, dël 1765, a l'é s`scond fieul, Pero Leopold, ch'a-j suced.
Sota l'anfluss austrìach, la Toscan-a e la Lombardìa a son l'oget d'arforme an tuti ij camp e a dvento un model europengh dij Lum.
Ij privilege dij tribunaj, le struture giudissiarie arcàiche, ël drit d'arpar ëd le cese, le corporassion d'artisan e d'artista a son abolì; grassie al suvament dij maré toscan, ij teren a l'agricoltura a son ameliorà; ël sistema scolàstich a l'é arformà; la medzin-a e la notomìa a son pi nen confinà ant j'ospidaj, ma mostrà a l'università.
L'Arsorgiment
Durant l'Arsorgiment la Toscan-a a dventa leu ëd rendevó d'òm coltivà, ëd socetà segrete e ëd cospirator.
Ij fàit pi armarchèivoj a son la creassion dël Gabinet sientìfich e literari, dël 1821, e la fondassion da part ëd Gian Pietro Vieusseux dël giornal Antologia, ch'a seurt dal 1821 al 1833, andoa ch'as esprimo dë stòrich, scritor e siensià.
Ël granduca Leopold II a reagiss ai batibeuj arvolussionari dël 1848 con la repression e l'aplicassion dë mzure dure e as manten al podèj mach con la protession dj'armeje austrìache.
Dl'avril 1859 as na scapa; as proclama la repùblica provisòria dantorn al baron Ricasoli.
Dal 1865 al 1871 Firense a dventa capital dl'Italia.
Conomìa
La Toscan-a a l'é la prinsipal region torìstica dl'Italia: a acheuj tuti j'agn pi 'd 4 milion ëd visitador.
Ës setor a arpresenta un-a dle sorgiss d'intrade pi amportante për la region.
A l'é un-a dle grande region agrìcole d'Italia, arnomà an particolar për ël vin, l'euli d'oliva, ij formagg e le specialità da salumerìa.
Ël sot-seul a l'é rich ëd mineral ëd fer (Elba e Grosset), ëd màrmol (Carara, Prato e Marema), ëd mercuri (Mont Amiata) e ëd carbon (nòrd ëd Firense).
D'andustrie a son anstalà arlongh la còsta setentrional; an particolar dle bòite për ël tratament dij metaj davzin a Piombin, dle rafinerìe davzin a Livorn e dij compless chìmich e farmacéutich.
Ij pòrt ëd Livorn, ëd Marin-a ëd Carara, ëd Piombin, ëd Viaregg e ëd Pòrt Sant Ësteo a son dij sènter ëd pësca.
Antra le specialità dla cusin-a toscan-a a-i é: la bistëcca a la fiorentin-a (carn ëd beu fàita andé a la grija con l'òss), la tripa a la fiorentin-a (a la sàussa ëd tomàtiche), le papardele a la levr (pasta con sàussa ëd levr), la ribollita (supa ëd còj ai faseuj e a le vërdure), ël risòt nèir (ris a l'anciòstr ëd sepia), lë stocafiss a la livornèisa (merluss sëccà cheit con euli, vin e vërdure), le bruschëtte (fëtte ëd pan brasatà fërtà con l'aj e bagnà d'euli), le sautisse, ël formagg ëd fèja, la mossarela ëd bùfala, ij cantucci (doss a le màndole).
