ฉันท์

ฉันทลักษณ์ไทย
กาพย์ กลอน โคลง ฉันท์ ร่าย ร้อยกรองแบบใหม่
กลวิธีประพันธ์
กลบท กลอักษร

ฉันท์ เป็นลักษณ์หนึ่งของการประพันธ์ประเภทร้อยกรองในวรรณคดีไทยที่บังคับเสียงหนัก - เบาของพยางค์ ที่เรียกว่า ครุ - ลหุ ฉันท์ในภาษาไทยรับแบบมาจากประเทศอินเดีย ตำราฉันท์ที่เก่าแก่ที่สุดของอินเดียเป็นภาษาสันสกฤต คือ ปิงคลฉันทศาสตร์ แต่งโดยปิงคลาจารย์ ส่วนตำราฉันท์ภาษาบาลีเล่มสำคัญที่สุดได้แก่ คัมภีร์วุตโตทัยปกรณ์ ผู้แต่งคือ พระสังฆรักขิตมหาสามี เถระชาวลังกา แต่งเมื่อ พ.ศ. 1703 เป็นที่มาของ คัมภีร์วุตโตทัย ซึ่งเป็นต้นตำหรับการแต่งฉันท์ของไทย^[1] เมื่อคัมภีร์วุตโตทัยแพร่หลายเข้ามาในประเทศไทย กวีจึงได้ปรับปรุงให้เหมาะกับขนบร้อยกรองไทย เช่น จัดวรรค เพิ่มสัมผัส และเปลี่ยนลักษณะครุ-ลหุแตกต่างไปเล็กน้อย เพื่อเพิ่มความไพเราะของภาษาไทยลงไป

ฉันท์ ในคัมภีร์วุตโตทัยได้แปลงเป็นฉันท์ไทยครบทั้ง 108 ชนิด ในสมัยรัชกาลที่ 7 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ โดยนายฉันท์ ขำวิไล เป็นผู้ดัดแปลงเพิ่มเติมจนครบถ้วนและจัดพิมพ์รวมเล่มทั้งหมดในปี พ.ศ. 2474 ใช้ชื่อว่า ฉันทศาสตร์

นอกเหนือจากฉันท์ทั้ง 108 ชนิดดังกล่าวแล้ว กวีได้ทดลองประดิษฐ์ฉันท์ในรูปแบบใหม่ ๆ โดยดัดแปลงจากฉันท์เดิมบ้าง โดยเลียนเสียงเครื่องดนตรีบ้าง หรือโดยแรงบันดาลใจจากฉันท์ต่างประเทศ หรือชื่อบุคคลสำคัญบ้าง อย่างไรก็ตาม ฉันท์ที่ประดิษฐ์ขึ้นใหม่ ล้วนจัดอยู่ในประเภทฉันท์วรรณพฤติทั้งสิ้น^[2]

มีทั้งสิ้น 108 ชนิด แบ่งเป็น ฉันท์วรรณพฤติ ซึ่งบังคับพยางค์ จำนวน 81 ชนิด กับ ฉันท์มาตราพฤติ ซึ่งบังคับมาตรา จำนวน 27 ชนิด

ฉันท์วรรณพฤติ มีทั้งสิ้น 81 ชนิด บังคับจำนวนพยางค์ ตั้งแต่ บาทละ 6 พยางค์ ถึง 25 พยางค์ แต่ ฉันท์ที่คนไทยนิยมแต่ง มีเพียงไม่กี่ชนิด ได้แก่

หนึ่งบทมี 4 บาท บาทละ 8 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคละ 4 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอน

ลักษณะครุ-ลหุเหมือนกับทุกบาท คือ ครุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

เหตุพินาศ		อนุศาสน์ แสดง
ฉัพพิธะแจง		นรปรีชา

เชิญมละโทษ		ดุจพรรณนา
จักยศถา		วรสวัสดี

ฉันทภิปราย		อธิบายบท
คามภิรพจน์		ศุภสารศรี

จิตระปทา		พฤตินามมี
จินตกวี		รนิพนธ์แถลง
— (ประชุมจารึกวัดพระเชตุพนฯ)

วิชชุมมาลาฉันท์ มีความหมายว่า "ระเบียบแห่งสายฟ้า" ประกอบด้วยครุล้วน จึงใช้บรรยายความอย่างธรรมดา

หนึ่งบทมี 4 บาท บาทละ 8 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคละ 4 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอน

ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ครุ-ครุ-ครุ-ครุ ครุ-ครุ-ครุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

แรมทางกลางเถื่อน		ห่างเพื่อนหาผู้
หนึ่งในนึกดู		เห็นใครไป่มี

หลายวันถั่นล่วง		เมืองหลวงธานี
นามเวสาลี		ดุ่มเดาเข้าไป

ผูกไมตรีจิต		เชิงชิดชอบเชื่อง
กับหมู่ชาวเมือง		ฉันอัชฌาสัย

เล่าเรื่องเคืองขุ่น		ว้าวุ่นวายใจ
จำเป็นมาใน		ด้าวต่างแดนตน
— สามัคคีเภทคำฉันท์, ชิต บุรทัต

มาณวกฉันท์ มีความหมายว่า "ประดุจเด็กหนุ่ม" ใช้แต่งบรรยายความที่รวดเร็ว

หนึ่งบทมี 4 บาท บาทละ 8 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคละ 4 คำ ส่งสัมผัสแบบกลอน

ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ครุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ครุ-ลหุ-ลหุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

ล่วงลุประมาณ		กาลอนุกรม
หนึ่งณนิยม		ท่านทวิชงค์

เมื่อจะประสิทธิ์		วิทยะยง
เชิญวรองค์		เอกกุมาร

เธอจรตาม		พราหมณไป
โดยเฉพาะใน		ห้องรหุฐาน

จึงพฤฒิถาม		ความพิสดาร
ขอ ธ ประทาน		โทษะและไข
— สามัคคีเภทคำฉันท์, ชิต บุรทัต

หนึ่งบทมี 4 บาท บาทละ 8 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคละ 4 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอน

ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาทคือ ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

ประดิษฐ์ประดับ		ประคับประคอง
ละเบงละบอง		จำแนกจำนรร

ระเบียบและบท		สุพจน์สุพรรณ์
จะเฉิดจะฉัน		วิเรขวิไล

ลิลิตลิลาศ		มิคลาดมิคล้อย
ก็เรียบก็ร้อย		อำพนอำไพ

จะจัดจะแจง		ผิแขงผิไข
แถลงไถล		ก็เสื่อมก็ทราม
— (ฉันทศาสตร์)

หมายถึงฉันท์ที่กล่าวสำเนียงอันดังก้องให้ปรากฏ

หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 11 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์

ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ครุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

เห็นเชิงพิเคราะห์ช่อง		ชนะคล่องประสบสม
พราหมณ์เวทอุดม		ธก็ลอบแถลงการณ์

ให้วัลลภะชน		คมะดลประเทศฐาน
กราบทูลนฤบาล		อภิเผ้ามคธไกร
— สามัคคีเภทคำฉันท์, ชิต บุรทัต

อินทรวิเชียรฉันท์ มีความหมายว่า "ฉันท์ที่มีลีลาดุจสายฟ้าของพระอินทร์" เป็นฉันท์ที่นิยมแต่งกันมากที่สุด มีลักษณะและจำนวนคำคล้ายกับกาพย์ยานี 11 แต่ต่างกันเพียงที่ว่าอินทรวิเชียรฉันท์ มีข้อบังคับ ครุและลหุ

หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 11 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์

ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

บงเนื้อก็เนื้อเต้น		พิศะเส้นสรีร์รัว
ทั่วร่างและทั้งตัว		ก็ระริกระริวไหว

แลหลังก็หลั่งโล-		หิตโอ้เลอะหลั่งไป
เพ่งผาดอนาถใจ		ตละล้วนระรอยหวาย
— สามัคคีเภทคำฉันท์, ชิต บุรทัต

หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 11 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์

ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

ทิชงค์เจาะจงเจตน์		กละห์เหตุยุยงเสริม
กระหน่ำและซ้ำเติม		นฤพัทธะก่อการ

ละครั้งระหว่างครา		ทินะวาระนานนาน
เหมาะท่าทิชาจารย์		ธก็เชิญเสด็จไป
— สามัคคีเภทคำฉันท์, ชิต บุรทัต

หนึ่งบทมี 4 บาท บาทละ 11 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์

ลักษณะครุ-ลหุ

• บาทที่ 1 และบาทที่ 4 เป็นอุเปนทรวิเชียรฉันท์ คือ ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ
• บาทที่ 2 และบาทที่ 3 เป็นอินทรวิเชียรฉันท์ คือ ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

พิธีณะฉันทศาสตร์		อุปชาตินามเห็น
เชลงลักษณลำเค็ญ		กลนัยสลับกัน

นาเนกะบัณฑิตย์		จะประกิจประกอบฉันท์
พินิจฉบับบรรพ์		บทแน่ตระหนักใจ
— (ประชุมจารึกวัดประเชตุพนฯ)

หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 11 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์

ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ครุ-ครุ-ครุ-ครุ-ครุ ลหุ-ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

พราหมณ์ครูรู้สังเกต		ประจักษ์เหตุตระหนักครัน
ราชาวัชชีสรร		พะจักสู่พินาศสม

ยินดีบัดนี้กิจ		จะสัมฤทธิ์มนารมณ์
ทำมาด้วยปรากรม		และอุตสาหะแห่งตน
— สามัคคีเภทคำฉันท์, ชิต บุรทัต

หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 11 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 7 พยางค์ วรรคหลัง 4 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์

ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

ข้าสดับสุมะทะนา		วจะว่าวอน
ใจก็นึกกรุณะหล่อน		ฤดิสงสาร

เล็งก็รู้ณพะหุเหต		ทุขะเภทพาล
ใคร่จะช่วยและอุปะการ		ยุวะนารี
— มัทนะพาธา, พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 12 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 7 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์

ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

อนี้และนามวัง		สฐะดั่งฉบับนิพนธ์
ประกอบวิธียล		บทแบบก็แยบขบวน

ดิเรกะวิญญู		ชนะรู้แลใคร่แลครวญ
สนุกเสนอควร		สุขจิตรประดิษฐ์ณะฉันท์
— (ประชุมจารึกวัดพระเชตุพนฯ)

หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 12 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 7 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์

ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

ราชาประชุมดำ-		ริหะโดยประการะดัง
ดำรัสตระบัดยัง		วจนัตถ์ปวัตติพลัน

ให้ราชภัฏโป		ริสะไปขมีขมัน
หาพราหมณ์ทุพลอัน		บุระเนระเทศะมา
— สามัคคีเภทคำฉันท์, ชิต บุรทัต

หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 12 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคละ 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์

ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

มะทะนาดนุรัก		วรยอดยุพะดี
และจะรักบมิมี		ฤดิหน่ายฤระอา

ผิวะอายุจะยืน		ศะตะพรรษะฤกว่า
ก็จะรักมะทะนา		บมิหย่อนฤดิหรรษ์
— มัทนะพาธา, พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

ภุชงคประยาตฉันท์ 12 มีความหมาย "งูเลื้อย" มีทำนองที่สละสลวย มักใช้แต่งกับเนื้อหาที่มีการต่อสู้ บทสดุดี บทชมความงาม บทถวายพระพร และบทสนุกสนาน นอกจักนั้นยังสามารถใช้แต่งบรรยายความให้รวดเร็วได้

หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 12 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคละ 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์

ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ลหุ-ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

ทิชงค์ชาติ์ฉลาดยล		คเนกลคนึงการ
กษัตริย์ลิจฉวีวาร		ระวังเหือดระแวงหาย

เหมาะแก่การจะเสกสัน		ปวัตติ์วัญจะโนบาย
มล้างเหตุพิเฉทสาย		สมัคคิ์สนธิ์สโมสร
— สามัคคีเภทคำฉันท์, ชิต บุรทัต

หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 12 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคละ 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์

ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

ทวิโลกยาฤๅคุณ		ก็บุลยบันดาล
อภิมงคลาลาญ		ทุวิบากวิบัติภัย

คณะฉันทสรรค์นาม		กรตามบุราณไข
บทกลอนกระมลไพ		เราะหพร้องลบองแสดง
— (ประชุมจารึกวัดพระเชตุพนฯ)

วสันตดิลกฉันท์ มีความหมายว่า "ฉันท์ที่มีลีลาดังจอมเมฆในฤดูใบไม้ผลิ (ฤดูฝน)" เป็นหนึ่งในฉันท์ที่นิยมแต่งกันมากที่สุด เนื่องจากอ่านแล้วฟังได้รื่นหู รู้สึกซาบซึ้งจับใจ มักใช้แต่งชมความงาม และสดุดีความรักหรือของสูง

หนึ่งบทมี 2 บาท บาทละ 14 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 8 พยางค์ วรรคหลัง 6 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกาพย์

ลักษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท คือ ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

แสงดาววะวาวระกะวะวับ		ดุจะดับ บ เด่นดวง
แขลับก็กลับพิภพะสรวง		มิสะพรึบพะพราวเพรา

เคยเห็นพระเพ็ญ ณ รัศมี		รัชนีถนัดเนา
เหนือนั่นแน่ะพลันจะสละเงา		กลเงินอร่ามงาม
— เหมือนพระจันทร์ข้างแรม, ชิต บุรทัต

ชื่อฉันท์แปลว่า ดอกไม้ เป็นฉันท์ที่แต่งยากแต่ทว่ามีความงามประดุจดอกไม้ ทำนองฉันท์สั้นกระชับในตอนต้น แล้วราบรื่นในตอนปลาย เป็นฉันท์ที่มีท่วงทำนองเคร่งขรึมน่ายำเกรง กวีมักใช้แต่งเพื่ออวดความสามารถในการใช้ศัพท์และเป็นเชิงกลบท

หนึ่งบทมี 15 พยางค์ แบ่งเป็น 3 วรรค วรรคแรก 8 พยางค์ วรรคสอง 4 พยางค์ วรรคสุดท้าย 3 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอนสังขลิก

ลักษณะครุ-ลหุ คือ ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ-ครุ ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ครุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

กษณะทวิชะรับฐา		นันดร์และที่วา
จกาจารย์

นิรอลสะประกอบภาร		พีริโยฬาร
และเต็มใจ
— สามัคคีเภทคำฉันท์, ชิต บุรทัต

หนึ่งบทมี 15 พยางค์ แบ่งเป็น 3 วรรค วรรแรก 7 พยางค์ วรรคสอง 4 พยางค์ และวรรคสุดท้าย 4 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอนสังขลิก

ลักษณะครุ-ลหุ คือ ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

สุวุติปภัททกา		รจิตนา
มกรประกาศ

บทคณฉันทศาสตร์		นิกรปราชญ์
ประพฤติเพียร

พจนพิจิตรเรียน		อลสะเพียร
มโนวิจารณ์

วิบุลยปรีชญาณ		พลจะชาญ
ฉลาดนิพนธ์
— (ประชุมจารึกวัดพระเชตุพนฯ)

หนึ่งบทมี 16 พยางค์ แบ่งเป็น 3 วรรค วรรคแรก 7 พยางค์ วรรคสอง 4 พยางค์ และวรรคสุดท้าย 5 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอนสังขลิก

ลักษณะครุ-ลหุ คือ ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

นรนฤนาทภิบาล		กลประมาณ
ประเล่ห์อุประมา

จะประพฤติราชกิจา		นุกิจสา \
ธุธรรม์บอาธรรม์

บุพบทวากยวรร		ณวุดิฉัน
ทวณินีนาม
— (ประชุมจารึกวัดพระเชตุพนฯ)

หนึ่งบทมี 18 พยางค์ แบ่งเป็น 3 วรรค วรรคแรก 11 พยางค์ วรรคสอง 4 พยางค์ และวรรคสุดท้าย 3 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอนสังขลิก

ลักษณะครุ-ลหุ คือ ครุ-ครุ-ครุ-ครุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ครุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

เสวกพึงศึกษาณสุวสดิดอุด-
ดมดิเรกดุจ		วิการกถา

ฉันท์นี้ธีเรศอ้างกุสุมิตลดา
เวลลิตานา		มกรขนาน
— (ประชุมจารึกวัดพระเชตุพนฯ)

หนึ่งบทมี 19 พยางค์ แบ่งเป็น 3 วรรค วรรแรก 12 พยางค์ วรรคสอง 4 พยางค์ และวรรคสุดท้าย 3 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอนสังขลิก

ลักษณะครุ-ลหุ คือ ลหุ-ครุ-ครุ-ครุ-ครุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ครุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

ขบวรเลบงเพรงพากย์พร้องก็เพราะพจนกลอน
เสนอกระวีวร		ทฤษฎี

ลบองเมฆวิปผุชชาติตาสุวุฒิกลมี
ฉันทคัมภีร์		พฤโตทัย
— (ประชุมจารึกวัดพระเชตุพนฯ)

สัททุลลวิกกีฬิตฉันท์ มีความหมาย "เสือผยอง" ใช้แต่งบทไหว้ครู บทโกรธ และบทยอพระเกียรติ

หนึ่งบทมี 19 พยางค์ แบ่งเป็น 3 วรรค วรรคแรก 12 พยางค์ วรรคสอง 5 พยางค์ และวรรคสุดท้าย 2 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอนสังขลิก

ลักษณะครุ-ลหุ คือ ครุ-ครุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ ลหุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

พร้อมเบญจางคประดิษฐ์สฤษติตษฎี
กายจิตร์วจีไตร		ทวาร

ไหว้คุณพระสุคตอนาวรณญาณ
ยอดศาสดาจารย์		มุนี

อีกคุณสุนทรธรรมะคัมภิรวิธี
พุทธ์พจน์ประชุมตรี		ปิฎก
— สามัคคีเภทคำฉันท์, ชิต บุรทัต

อีทิสังฉันท์ 20 เป็นฉันท์ที่มีจังหวะกระแทกกระทั้น ฉะนั้นจึงใช้แต่งบรรยายความรัก ความวิตก และความโกรธ

หนึ่งบทมี 20 พยางค์ แบ่งเป็น 3 วรรค วรรแรก 9 พยางค์ วรรคสอง 8 พยางค์ และวรรคสุดท้าย 3 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอนสังขลิก

ลักษณะครุ-ลหุ คือ ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ลหุ-ครุ ลหุ-ครุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

อ้าอรุณแอร่มระเรื่อรุจี
ประดุจมโนภิรมย์ระตี		ณ แรกรัก

แสงอรุณวิโรจน์นภาประจักษ์
แฉล้มเฉลาและโศภินัก		ณ ฉันใด

หญิงและชาย ณ ยามระตีอุทัย
สว่าง ณ กลางกมลละไม		ก็ฉันนั้น
— มัทนะพาธา, พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

ฉันท์ที่มีลีลาวิจิตรประดุจสตรีเพศผู้ประดับด้วยพวงมาลัย

หนึ่งบทมี 21 พยางค์ แบ่งเป็น 4 วรรค วรรแรก 7 พยางค์ วรรคสอง 7 พยางค์ วรรคสาม 4 พยางค์ และวรรคสุดท้าย 3 พยางค์ ส่งสัมผัสแบบกลอนสังขลิก

ลักษณะครุ-ลหุ คือ

ครุ-ครุ-ครุ-ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ		ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ลหุ-ครุ
ครุ-ลหุ-ครุ-ครุ		ลหุ-ครุ-ครุ

ตัวอย่างคำประพันธ์

อรรถแสดงแห่งเหตุพิเศษผล		นิกรวิธุรชน
เชิญประกอบกล		ประกาศสาร

รังสรรค์ฉันทพากยโบราณ		บุนรจนวิถาร
สัทธราขนาน		ณนามกร
— (ประชุมจารึกวัดพระเชตุพนฯ)

ฉันท์มาตราพฤติ เป็นฉันท์ที่บังคับมาตรา โดยกำหนดให้พยางค์เสียงหนักคือ พยางค์ครุเป็นพยางค์ละ 2 มาตรา ส่วนพยางค์เสียงเบา คือ พยางค์ลหุ เป็นพยางค์ละ 1 มาตรา ในคัมภีร์วุตโตทัยมีฉันท์มาตราพฤติ 27 ชนิด ตั้งแต่บทละ 45 มาตรา จนถึง 68 มาตรา แบ่งเป็น 4 พวกใหญ่ ๆ คือ

มี ๗ ชนิด ได้แก่ อริยฉันท์, อริยสามัญญฉันท์, อริยปัฐยาฉันท์, อริยวิปุลาฉันท์, อริยจปลาฉันท์, อริยมุขจปลาฉันท์ และ อริยชฆนจปลาฉันท์

มี ๔ ชนิด ได้แก่ คีติฉันท์, อุปคีติฉันท์, อูคีติฉันท์ และอริยคีติฉันท์

มี ๙ ชนิด ได้แก่ เวตาฬิยฉันท์, โอปัจฉันทสกะฉันท์, อาปาตลิฉันท์, ลักขณันตฉันท์, อุทิจจวุตติฉันท์, ปัจจวุตติฉันท์, ปวัตตกฉันท์, อปรันติกฉันท์ และจารุหาสินีฉันท์

มี ๗ ชนิด ได้แก่ อจลฐิติฉันท์, มัตตาสมกฉันท์, วิสิโลกฉันท์, วานวาสิกฉันท์, จิตราฉันท์, อุปจิตราฉันท์ และปาทากุลกฉันท์

ฉันท์มาตราพฤติเป็นฉันท์ที่กำหนดมาตรา ไม่กำหนดคณะฉันท์ ผู้แต่งสามารถพลิกแพลงอักษรใช้ได้หลายแบบในมาตราที่กำหนด ทำให้ดูขาดระเบียบ และไม่กำหนดฉันทลักษณ์ที่แน่นอนลงได้ รวมทั้งกำหนดจังหวะอ่านลำบาก กวีจึงไม่นิยมใช้ฉันท์มาตราพฤติในงานกวีนิพนธ์ จะมีก็แต่ในตำราฉันท์ให้คนรุ่นหลังได้ศึกษาเท่านั้น^[2]

การประดิษฐ์ฉันท์ใหม่ของกวีตั้งแต่สมัยอยุธยาจนถึงปัจจุบัน ปรากฏว่ามี 2 ลักษณะ^[1]คือ

• ฉันท์ที่ประดิษฐ์จากฉันท์เดิมในคัมภีร์วุตโตทัย
• ฉันท์ที่ประดิษฐ์ใหม่จากแหล่งที่มาอื่น

มี ๓ ชนิด คือ วิเชียรดิลกฉันท์, ดิลกวิเชียรฉันท์ และโตฎกดิลกฉันท์

• วิเชียรดิลกฉันท์ เกิดจากการผสมระหว่างอินทรวิเชียรฉันท์ กับวสันตดิลกฉันท์ หนึ่งบทมี ๒ บาท ๒๕ พยางค์ บาทแรกเป็นอินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ พยางค์ บาทที่ ๒ เป็นวสันตดิลกฉันท์ ๑๔ พยางค์ มีบังคับระหว่างบาทกับระหว่างบท ตัวอย่าง

เคยพาดพระหัตถ์เหนือ(๕)		อุรราชกัลยา(๖)
กอดเกี้ยวคือกาญจนลดา(๘)		อันโอบอ้อมทุมามาลย์(๖)

พิศพักตรมณฑลศศิ		บริสุทธิเปรียบปาน
เปรมร่วมมฤธูรสุบันดาน		รดีดัดบันเจิดใจ
— (จินดามณี)

• ดิลกวิเชียรฉันท์ เกิดจากการผสมระหว่างวสันตดิลกฉันท์ กับอินทรวิเชียรฉันท์ หนึ่งบทมี ๒ บาท ๒๕ พยางค์ บาทแรกเป็นวสันตดิลกฉันท์ ๑๔ พยางค์ บาทที่ ๒ เป็นอินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ พยางค์ มีบังคับสัมผัสระหว่างบาทกับสัมผัสระหว่างบท ตัวอย่าง

อุรประทับอรถนัง(๘)		บรามัสสิวรไวย(๖)
จุมพิตริมไร(๕)		โอษฐคันฐกัลยา(๖)

บริสังคติพระอุระองค์		อานุชพนิดา
สมสนุกนิเสน่หา		รสราคเอมอร
— (จินดามณี)

• 'โตฎกวิเชียรฉันท์ เกิดจากการผสมระหว่างโตฎกฉันท์ กับวสันตดิลกฉันท์ หนึ่งบทมี ๒ บาท ๒๖ พยางค์ บาทแรกเป็นโตฎกฉันท์ ๑๒ พยางค์ บาทที่ ๒ เป็นวสันตดิลกฉันท์ ๑๔ พยางค์ มีบังคับสัมผัสระหว่างบาทกับสัมผัสระหว่างบท ตัวอย่าง

วรรังษิประไพ(๖)		บุรโชติพรายพรรณ(๖)
เสตาเจนิรัตนสรรพ(๘)		ปริโตปิลังโค(๖)

หรคัณหปิงคำ		กปิโลโลปิตโต
สิหัษรโทโพอรุโณ		ภาศรัศศมี
— (จินดามณี)

• กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ ได้ทรงประดิษฐ์ฉันท์ขึ้น ๕ ชนิด ในพระนิพนธ์เฉลิมเกียรติกษัตรีคำฉันท์ โดยผสมฉันท์ ๔ ชนิดได้แก่ อินทรวิเชียรฉันท์ วสันตดิลกฉันท์ ภุชงคปยาตฉันท์ และอินทวงศ์ฉันท์ เข้าด้วยกันเกิดเป็น ภุชพงศ์ฉันท์ (ผสมระหว่างภุชงคปยาตฉันท์กับอินทวงศ์ฉันท์) วสันตวงศ์ฉันท์ (ผสมระหว่างวสันตดิลกฉันท์กับอินทวงศ์ฉันท์) วสันตปยาตฉันท์ (ผสมระหว่างวสันตดิลกฉันท์กับภุชงคปยาตฉันท์) ภุชงควิเชียรฉันท์ (ผสมระหว่างภุชงคปยาตฉันท์กับอินทรวิเชียรฉันท์) และอินทรลิลาตฉันท์ (ผสมระหว่างอินทรวิเชียรฉันท์กับภุชงคปยาตฉันท์)

ตัวอย่างวสันตวงศ์ฉันท์ 15

ผัวเมียพม่าทุพละพาศน์		หินะชาตินิวาศพนอม
ขัดแคลนนิแสนทุรนะตรอม		อุระเท้งเขยงขยัน

ทำตาลก็นานนิตยะเพียง		ผละเลี้ยงชีวินละวัน
เกิดบุตรีก็สุดจะปิยะฉัน		ชิวะพ่อพะนอถนอม
— (เฉลิมเกียรติกษัตรีคำฉันท์)

ตัวอย่างอินทรลิลาตฉันท์ 11

ผ่านฟ้าพญาเสือ		ดุร้ายเหลือและโลภโกง
เสมือนต้อนตะโพงโขลง		พศกหาภุกาเมนทร์

ไทเอือนพระเหมือนม่าน		เพราะบักอานกะการเกณฑ์
เดือดดาลกะบาลเบน		ขบถไท้ผิใครชวน
— (เฉลิมเกียรติกษัตรีคำฉันท์)

• เจ้าพระยาธรรมศักดิ์มนตรี หรือ ครูเทพได้นำเอาอินทรวิเชียรฉันท์มาแต่งสลับกับวสันตดิลกฉันท์ ใช้ชื่อว่า อินทวสัสตดิลกฉันท์ ดังตัวอย่าง

ราตรีก็แม่นมี		ขณะดีและร้ายปน
ไป่ผิดกะคนคน		คุณโทษประโยชน์ถม

ราตรีกลีกลพิโรธ		หฤโหดกระหึมลม
มืดตื้อกระพือพิรุณพรม		และฤเราจะแยแส
— (โคลงกลอนของครูเทพ เล่ม ๒)

• ชิต บุรทัต ได้แทรกครุ - ลหุ เพิ่มในกาพย์สุรางคนางค์ 28 ทำให้เกิดความไพเราะมากยิ่งขึ้น คนรุ่นต่อมาจึงมักเรียกเป็น สุรางคนางค์ฉันท์ 28 และเห็นว่าเหมาะสำหรับข้อความที่คึกคัก สนุกสนาน โลดโผน ตื่นเต้น

ตัวอย่างคำประพันธ์

		สะพรึบสะพรั่ง
ณหน้าและหลัง		ณซ้ายและขวา

ละหมู่ละหมวด		ก็ตรวจก็ตรา
ประมวลกะมา		สิมากประมาณ

		นิกายเสบียง
ก็พอก็เพียง		พโลปการ

และสัตถภัณ		ฑสรรพภาร
จะยุทธราญ		กะเรียกระดม
— สามัคคีเภทคำฉันท์, ชิต บุรทัต

• ประสาทพร ภูสุศิลป์ธร หรือนามปากกา คมทวน คันธนู ประดิษฐ์ฉันท์ใหม่ 15 ชนิด โดย
  • ผสมฉันเดิมสองแบบเข้าด้วยกัน 9 ชนิด ได้แก่
    • ทวนไฟฉันท์ 39 (สัททุลวิกกีฬิตฉันท์ 19 ผสมกับอีทิสังฉันท์ 20)
    • เหมันตดิเรกฉันท์ 15 (วสันตดิลกฉันท์ 14 ผสมกับอินทวงศ์ฉันท์ 12) (ซ้ำกับวสันตวงศ์ฉันท์ 11 ของ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์)
    • อุเปนทรวังสัฏฐฉันท์ 23 (อุเปนทรวิเชียรฉันท์ 11 ผสมกับวังสัฏฐฉันท์ 12)
    • วงศ์วิเชียรฉันท์ 23 (อินทรวิเชียรฉันท์ 11 ผสมกับอินทวงศ์ฉันท์ 12)
    • นาคเล่นน้ำฉันท์ 26 (ภุชงคปยาตฉันท์ 12 ผสมกับวสันตดิลกฉันท์ 26)
    • อินทวงศ์วังสัฏฐฉันท์ 12 (อินทวงศ์ฉันท์ 12 ผสมกับวังสัฏฐฉันท์ 12)
    • ภุชงควิเชียรฉันท์ 12 (ภุชงคปยาตฉันท์ 12 ผสมกับอินทรวิเชียรฉันท์ 11)
    • วิเชียรภุชงค์ฉันท์ 11 (อินทรวิเชียรฉันท์ 11 ผสมกับภุชงคปยาตฉันท์ 12) (ซ้ำกับอินทรลิลาตฉันท์ 11 ของ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์)
    • อินทรวสันตฉันท์ 25 (อินทรวิเชียรฉันท์ 11 ผสมกับวสันตดิลกฉันท์ 14)
  • เปลี่ยนแปลงครุลหุในฉันท์เดิม 6 ชนิด ได้แก่
    • ธนูฝนฉันท์ 17 (เพิ่มจากวสันตดิลกฉันท์ 14 อีก 3 พยางค์)
    • คิมหันตดรงฉันท์ 29 (เพิ่มลหุในวรรคที่ 2 ของวสันตดิลก 14)
    • คันฝุ่นฉันท์ 11 (ดัดแปลงอุปัฏฐิตาฉันท์ 11)
    • คมแฝกฉันท์ 40 (ดัดแปลงจากวิชชุมมาลาฉันท์ 8) บางทีเรียก ฉันท์ 40 หรือ อัษฎาดุริยางค์
      • ตัวอย่างคำประพันธ์

ความลับจะดำมืด		ความชืดจะชินชา
ด้วยเล่ห์ ณ เวลา		มองฟ้าสิอาจม

คนไทยไฉนเล่า		โง่เง่าและงายงม
หลงชื่นระรื่นชม		นานนมนิยมมา

ต่างเห็นจะเป็นเหยื่อ		เฝ้าเชื่อและบูชิต
ยิ่งคาดอนาถผิด		เจ็บจิตอนิจจา

ฝังปลูกกระดูกผี		กี่ปีก็เปรมปรา
โคตรใครจะไคลคลา		ไพร่ฟ้าสิหน้าเขียว
— สามแพร่งชีวิตคำฉันท์, คมทวน คันธนู

• • • นิรนามฉันท์ 20 (กำหนดครุลหุลงในกาพย์ฉบัง)
    • อินทรธนูฉันท์ 12 (ดัดแปลงจากอินทวงศ์ฉันท์ 12)

• พระราชวรวงศ์เธอกรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ หรือ น.ม.ส. ทรงประดิษฐ์ฉันท์ ๓ ชนิด คือ สยามรัตนฉันท์, สยามวิเชียรฉันท์ และ สยามมณีฉันท์ จาก อินเมโมเรียม ของ อังกฤษ โดยดัดแปลงสัมผัสให้แตกต่างกัน (ภายหลังมีการค้นพบว่า สยามมณีฉันท์ พ้องกับ ประมาณิกาฉันท์ ในตำราฉันโทมัญชรี ซึ่งมีมากว่า ๑,๐๐๐ ปีแล้ว)
  • ตัวอย่าง สยามมณีฉันท์ 8 (สัมผัสแบบกลอนสุภาพ)

ชโยสยาม ณ ยามจะรุ่น		สยามดรุณจะเร็วเจริญ
ณ คราวจะเรียนก็เพียรจะเพลิน		ฤ ใครจะเกินสยามดรุณฯ

กุมาระไทยไฉนจะหลง		จะลืมพระองคะทรงสกุล
ยามะรัฐอุบัติเพราะบุญ		พระเดชพระคุณพระราชะวงศฯ

• สุภร ผลชีวิน ประดิษฐ์ฉันใหม่ ๒ ชนิด คือ เปษณนาทฉันท์ จากเสียงครกกระเดื่องตำข้าว และ มุทิงคนาทฉันท์ จากเสียงจังหวะตะโพนประกอบการรำโทน
  • ตัวอย่าง เปษณนาทฉันท์ 16 (สัมผัสแบบกลอนสุภาพ)

ณยามสายัณห์ตะวันย้อยต่ำ		เถอะเร่งเท้าตำจะค่ำแล้วหนอ
ตะแล้กแต้กแต้กจะแหลกแล้วพ่อ		กระด้งเขารอจะขอรับไป

บุรุษรอทีสตีเร่งเท้า		บุรุษยั่วเย้ากระเซ้าเสียงใส
กระเดื่องตำข้าวก็กราวเสียงไกล		สนุกน้ำใจสมัยราตรี

• พันโท สุจิต ศิกษมัต ประดิษฐ์ พิบูลรัชนีฉันท์ เพื่อสดุดีจอมพล แปลก พิบูลสงคราม นางสาวจิรา จันทรานนท์นัยวินิจ นำไปแต่งเผยแพร่ในนามปากกา จิราจันท์
  • ตัวอย่าง พิบูลรัชนีฉันท์

โอ้องค์พระทรงสมญา		"ปิยมหาจุฬาลงกรณ์"
ไทยสามิภักดิ์ภูธร		หทยเทอดพระเลิศเลอธรรม์

แสงสูริย์จรูญจำรัส		รพิประภัสสร์ก็เพียงกลางวัน
แสงโสมชโลมแหล่งสรรพ์		ภพอร่ามก็ยามกลางคืน

• ถวัลย์ นวลักษณ์กวี ประดิษฐ์ฉันท์ 3 ชนิด คือ ภูมิพลอดุลยเดชฉันท์ และ วชิราโสมสวลีฉันท์ โดยกำหนดครุลหุจากชื่อฉันท์ โดยได้รับพระบรมราชานุญาต ส่วน ฉันท์ 20 เป็นการประดิษฐ์ถวายสมเด็จพระบรมราชินีนาถอลิซาเบธที่ 2 แห่งราชอาณาจักรบริเตนใหญ่ คราวเสด็จเยือนประเทศไทย พ.ศ. 2515
  • ตัวอย่าง ภูมิพลอดุลยเดชฉันท์

รวมปฐมพระจักริวงศ์		วีระทรงบำราบอมิตร
เบญจมงค์วรงค์มหิทธิ์		ปิยะราชผนิตสยาม

ดั่งพระเนาวมงค์พระนาม		ไท้พระภัทร "ภูมิพลฯ"
ครบฉนำเฉลิมพระชนม์		ปกประชาพิเศษพิชัย

• เนาวรัตน์ พงษ์ไพบูลย์ ประดิษฐ์ รพีพัฒน์ฉันท์ 6 โดยกำหนดครุลหุจากพระนามวรรคแรกของพระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ ตัวอย่าง

รพีพัฒนศักดิ์		พระเอกอัครคุณ
อร่ามเรือง ณ อรุณ		สถิตทอนิติธรรม

• ชยศรี สุนทรพิพิธ ชาลี ประดิษฐ์ฉันท์ใหม่ คือ ชยสุนทรฉันท์ 23 ตัวอย่าง

ละครวิทยุ		ประลุวิทยานันท์
กระแสส่งนภาพลัน		ระกะสายกระจายเสียง

มิเปลืองฉากธนะ		ผิแสดงก็สรรเพียง
ประโลมโลกนิยายเรียง		รจเรขรำพันครวญ

• พันเอก ชัยวิทย์ ชยาภินันท์ ได้ประดิษฐ์ กลาโหมกีรติฉันท์ 12 ใน กลาโหมคำฉันท์ เมื่อ พ.ศ. 2552 ตัวอย่าง

สยามชาติเจริญรุ่ง		คติมุ่งจรุงมั่น
วิบูลย์สุขขจายครัน		ศุภนันทนาการ

ผดุงกิจการแผ้ว		ก่อทแกล้ววิวัฒน์งาน
สฤษฎีวิถีภาร		ฐิติสานลุมั่นคง

• พรหมเทพ ชัยกิตติวณิชย์ ประดิษฐ์ฉันท์ใหม่ คือ สุริยดิลกฉันท์ เมื่อ 2 เมษายน พ.ศ. 2558 โดยผสมผสานวสันตดิลกฉันท์กับกลอนวะกะหรือทังกะของญี่ปุ่น กล่าวคือ สองวรรคสุดท้ายจบคล้ายกลอนทังกะ แต่ใช้จำนวนพยางค์ 8 พยางค์ให้เท่ากับวรรคแรกของวสันตดิลกฉันท์ ในขณะที่ในกลอนทังกะ 2 วรรคสุดท้ายมีจำนวนพยางค์วรรคละ 7 พยางค์ญี่ปุ่น ตัวอย่าง

ในศุภวารติถิมาส		นรราษฏร์ก็จงรัก
แต่งปาฏลีสตุติภัก		ดิเฉลิมพระชนมา

องค์เทพรัตนสุดา		พรมังคลาฐิตะนิรันดร์

• ภูวรินทร์ กนกพรไพบูลย์ ประดิษฐ์ฉันท์ใหม่ คือ ภูวรอินทรฉันท์ ๑๖ เป็นฉันท์ที่มีรากฐานมาจากอินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑ และมีจำนวนคำเหมือนกลอน ๘ โดยที่ ๑ บท มี ๔ วรรค และในแต่ล่ะวรรคมี ๘ คำ โดยที่วรรคแรกของภูวรอินทรฉันท์จะนำวรรคที่ ๑ ของอินทรวิเชียรฉันท์มา และนำ ๓ คำแรกของวรรคที่สองมาต่อท้าย และวรรคที่สองของภูวรอินทรฉันท์จะนำวรรคที่ ๑ ของอินทรวิเชียรฉันท์มาและนำ ๓ คำสุดท้ายของวรรคที่สองมาต่อท้าย ส่วนวรรคที่ ๓ และ ๔ จะเหมือนกับวรรคที่ ๑ และ ๒ ตามลำดับ ใน ๑ บท
  • ตัวอย่าง

แก้วกัลยาสวยบริสุทธิ์		ความงามฤดีผุดสกาวใส
ผิวพรรณอนงค์นางระอุใจใจ		นวลขาวมิใครเทียบบ่เทียมเคียง

ปรางเจ้ากมลเย้าจิตแผ้ว		วาจาก็เพริศแพร้วระรื่นเสียง
ทุมถันระริกตั้งอุระเรียง		ทำได้พินิจเพียงมิได้ยล