Spiriferina rostrata แบรคิโอพอด เป็นคำจากภาษาลาติน brachium หมายถึงแขน + ภาษาลาตินใหม่ -poda หมายถึงตีน เป็นสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลังอาศัยอยู่บนท้องน้ำรู้จักกันอีกชื่อหนึงว่า หอยตะเกียง เป็นสัตว์ทะเลมีสองฝาด้วยลักษณะภายนอกมีความละม้ายกับหอยกาบคู่ซึ่งที่แท้จริงแล้วไม่ได้มีความเกี่ยวข้องสัมพันธ์ใกล้ชิดกันอย่างใดเลย นักบรรพชีวินวิทยาได้ประมาณว่าหลักฐานของแบรคิโอพอดที่ได้รับการบันทึกไว้เป็นซากดึกดำบรรพ์ที่สูญพันธุ์ไปแล้วถึงร้อยละ 99[ 1]
แม้ว่าหอยกาบคู่และแบรคิโอพอดจะมีลักษณะภายนอกละม้ายคล้ายคลึงกัน แต่ที่แท้จริงแล้วมีความแตกต่างอย่างเห็นได้ชัดเจน โดยปรกติแล้วหอยกาบคู่จะมีระนาบสมมาตรอยู่ระหว่างเปลือกฝาทั้งสอง ขณะที่แบรคิโอพอดจะมีระนาบสมมาตรแบบสมมาตรด้านข้าง คือระนาบสมมาตรจะตั้งฉากกับแนวหับเผย (hinge) เปลือกฝาทั้งสองของแบรคิโอพอดแตกต่างกันทั้งขนาดและรูปร่าง หอยกาบคู่ใช้กล้ามเนื้อแอดดักเตอร์ในการทำให้เปลือกฝาทั้งสองมาปะกบกันและจะเปิดอ้าออกโดยใช้ลิกาเมนต์ด้านนอกหรือด้านในทันทีที่กล้ามเนื้อแอดดักเตอร์คลายตัว ขณะที่แบรคิโอพอดใช้กล้ามเนื้อดิดักเตอร์ด้านในดึงให้ฝาทั้งสองเปิดออก และจะปิดปะกบเข้าหากันด้วยกล้ามเนื้อแอดดักเตอร์
ความแตกต่างที่ชัดเจนอีกลักษณะหนึ่งคือ แบรคิโอพอดทั้งหลายจะอาศัยอยู่ด้วยการยึดเกาะกับพื้นท้องทะเลโดยอาศัยอวัยวะที่มีลักษณะเป็นก้านเนื้อเยื่อยื่นออกไป ในทางตรงกันข้ามหอยกาบคู่ทั้งหลายจะเคลื่อนที่ไปอย่างอิสระด้วยอวัยวะเนื้อเยื่อที่ทำหน้าที่เป็นเท้า ทั้งนี้ยกเว้นหอยพวกหอยนางรม หอยแมลงภู่ และหอยรูดิสต์ ซึ่งสูญพันธุ์ไปแล้วที่ยึดเกาะกับพื้นท้องทะเล
นอกจากนี้ เปลือกฝาของแบรคิโอพอดถ้าไม่ประกอบด้วยสารแคลเซี่ยมฟอสเฟตก็เป็นสารแคลเซียมคาร์บอเนต ขณะที่เปลือกฝาของหอยกาบคู่ทั่วไปจะประกอบด้วยสารแคลเซียมคาร์บอเนต และท้ายสุดที่แบรคิโอพอดไม่เหมือนกับหอยกาบคู่ก็คือ แบรคิโอพอดบางกลุ่มมีเปลือกฝาเป็นปีกคล้ายครีบยื่นออกไปและรวมถึงมีหนามบนพื้นเปลือกฝา
Lingula anatina แบรคิโอพอดอาจจำแนกได้เป็น 2 ประเภท คือ แบรคิโอพอดอินอาร์ทิคูเลต ที่ใช้กล้ามเนื้อยึดเปลือกฝาทั้งสองให้เชื่อมปะกบเข้าหากัน ขณะที่แบรคิโอพอดอาร์ทิคูเลต เปลือกฝาทั้งสองเชื่อมประกบกันที่แนวหับเผย แบรคิโอพอดทั้งหลายเป็นสัตว์ทะเลพบได้ทั้งที่ยึดเกาะกับพื้นทะเลด้วยอวัยวะที่เรียกว่าเพดิเคิล หรืออาจจะอาศัยอยู่พื้นโคลน แบรคิโอพอดกินอาหารที่แขวนลอยอยู่ในน้ำด้วยอวัยวะที่เรียกว่าโลโฟพอร์ ซึ่งพบได้ให้สัตว์อื่นของไฟลั่มไบรโอซัว และไฟลั่มโฟโรนิดา
แบรคิโอพอดปัจจุบันมีขนาดเปลืกฝาระหว่างน้อยกว่า 5 มม. ถึงมากกว่า 8 ซม. โดยซากดึกดำบรรพ์แบรคิโอพอดจะมีขนาดเปลือกฝาในช่วงดังกล่าว แต่แบรคิโอพอดโตเต็มวัยบางชนิดอาจมีขนาดน้อยกว่า 1 มม. และบางชนิดอาจมีขนาดเปลือกฝากว้างถึง 38.5 ซม.
แบรคิโอพอดมีเปลือกฝา 2 เปลือกฝาแม้ว่าจะไม่ได้จัดให้เป็นหอยกาบคู่ โดยที่เปลือกฝาทั้งสองของแบรคิโอพอดจะเป็นเปลือกฝาด้านบนและเปลือกฝาด้านล่างแทนที่จะเป็นเปลือกฝาด้านซ้ายและเปลือกฝาด้านขวา โดยเปลือกฝาทั้งสองของแบรคิโอพอดจะเรียกว่าเปลือกฝาเพดิคอลและเปลือกฝาบราเชียล เปลือกฝาเพดอลถูกยึดติดกับเพดิคอลและมีกล้ามเนื้อแอดจัสเตอร์ยึดตรึงไว้ เปลือกฝาแบรเชียลอยู่ที่แบรเชียเดียรองรับอวัยวะโลโฟพอร์ แบรคิโอพอดจะเหมือนแอมโมไนต์คือมีลักษณะหกคะเมนด้วยเปลือกฝาเพดิคอลเป็นด้านท้องและเปลือกฝาแบรเชียลเป็นด้านหลัง ซึ่งไม่เป็นจริงในธรรมชาติ
เปลือกฝาของแบรคิโอพอดอาร์ทิคูเลตจะประกอยด้วยสารแคลเซียมคาร์บอเนต เปลือกฝาประกอบด้วยชั้นลามินาร์อยู่ด้านนอกและชั้นไฟบรัสอยู่ด้านในซึ่งเอียงลาดเข้าหาชั้นลามินาร์ไปในทิศทางเข้าหาขอบของเปลือกฝา ชั้นไฟบรัสมีช่องเปิดที่เรียกกันว่าพัลเลียลไซนัสซึ่งขณะที่มีชีวิตจะมีวัตถุแมนเทิล ลักษณะรูปแบบของพัลเลียลไซนัสในซากดึกดำบรรพ์จะใช้ในการวินิจฉัยแบรคิโอพอดสกุลต่างๆ
เปลือกฝาแบรคิโอพอดอาร์ทิคูเลตอาจเป็นแบบอิมพังเทต พังเทต หรือซูโดพังเทต เปลือกฝาแบบอิมพังเทตจะทึบยกเว้นส่วนของช่องเปิดพัลเลียลในชั้นไฟบรัส เปลือกฝาแบบพังเทตจะมีรูเล็กๆของทิวบูลหรือพอร์หรือที่เรียกว่าพังตัมที่แผ่ขยายออกไปจากด้านในของชั้นไฟบรัส ไปจนเกือบทั้งหมดด้านนอกของชั้นลามินาร์ ส่วนเปลือกฝาแบบซูโดพังเทตมีรูปร่างเป็นแท่งของแร่แคลไซต์ไร้โครงสร้างในชั้นไฟบรัสที่อาจผุพังไปเหลือเปิดออกมาที่อาจเข้าใจว่าเป็นพังตัม
ซากดึกดำบรรพ์แบรคิโอพอดมักพบเป็นกลุ่มอัดตัวกันแน่น อย่างเช่น Dalmanella meeki ยุคออร์โดวิเชียน รูปลักษณะของแบรคิโอพอด แบรคิโอพอดยุคคาร์บอนิเฟอรัส Neospirifer condor จากโบลิเวีย ขนาดชิ้นตัวอย่าง 7 ซม. แบรคิโอพอดรินโชเนลลิด Rhynchotrema dentatum ยุคออร์โดวิเชียนตอนปลายทางตะวันออกเฉียงใต้ของอินเดียนน่า แบรคิโอพอดสไปริเฟอริดยุคดีโวเนียนจากโฮไอโอ ซึ่งเป็นพื้นที่อยู่ของโคโลนีของ hederellid ชิ้นตัวอย่างกว้าง 5 ซม. แบรคิโอพอดสไปริเฟอริด Syringothyris sp. จากหมวดหินโลแกนยุคคาร์บอนิเฟอรัสตอนต้น ในวูสเตอร์ โฮไอโอ รอยพิมพ์ด้านใน แบรคิโอพอด Petrocrania ติดกับแบรคิโอพอดสโตรฟอเมนิด ยุคออร์โดวิเชียนตอนปลายจากตะวันออกเฉียงใต้ของอินเดียนน่า ซากดึกดำบรรพ์แบรคิโอพอดรุ่นแรกๆพบปรากฏในช่วงต้นๆของยุคแคมเบรียน เป็นแบรคิโอพอดอินอาร์ทิคูเลต คือชนิดที่ไม่มีหับเผย โดยชนิดอาร์ทิคูเลต ซึ่งมีหับเผยจะพบในช่วงเวลาต่อมา มีความเป็นไปได้ที่ว่าจะพบแบรคิโอพอดในชั้นหินที่มีอายุแก่ลงไปอีกถึงช่วงบนของบรมยุคนีโอโปรเทอโรโซอิก แต่ยังไม่ชัดเจนแน่นอน แบรคิโอพอดพบได้ทั่วไปตลอดมหายุคพาลีโอโซอิกและได้ลดปริมาณลงอย่างมากในช่วงเหตุการณ์สูญพันธุ์ครั้งใหญ่เมื่อครั้งสิ้นสุดยุคเพอร์เมียน โดยก่อนที่จะถึงเหตุการณ์สูญพันธุ์ครั้งใหญ่นี้ถือได้ว่าแบรคิโอพอดเป็นซากดึกดำบรรพ์ที่พบเห็นได้มากและหลากหลายมากกว่าหอยกาบคู่เสียอีก เมื่อเข้าสู่มหายุคมีโซโซอิกแล้วจำนวนและความหลากหลายของแบรคิโอพอดได้ลดลงเป็นอย่างมากแล้วส่วนใหญ่จะถูกแทนที่โดยหอยกาบคู่และก็วิวัฒนาการโดดเด่นต่อเนื่องจนมาถึงปัจจุบัน ขณะที่แบรคิโอพอดส่วนใหญ่จะพบอาศัยอยู่ในสภาพแวดล้อมห่างออกไป
แบรคิโอพอดที่พบแพร่หลายมากที่สุดในปัจจุบันอยู่ในชั้นเทเรบราตูลิดา ซึ่งมีรูปร่างลักษณะของเปลือกฝาคล้ายกับตะเกียงน้ำมันโบราณทำให้แบรคิโอพอดมีชื่อสามัญเรียกกันว่า “หอยตะเกียง (lamp shell)” ไฟลั่มที่ใกล้ชิดกับแบรคิโอพอดมากที่สุดอาจเป็นไฟลั่มโพโรนิดา ซึ่งเป็นไฟลั่มเล็กๆที่รู้จักเรียกกันว่า “หนอนเกือกม้า” นอกจากไฟลั่มไบรโอซัว และอาจรวมถึงเอนโตพรอคต้า แล้ว ไฟลั่มนี้ถูกตั้งให้เป็นเหนือไฟลั่มโลโฟฟอราต้า
แบรคิโอพอดพวกอินอาร์ติคูเลตสกุล “ลิงกูล่า” ถือว่ามีความเก่าแก่ที่สุดและถือได้ว่าเป็นสัตว์ที่เกือบไม่มีการเปลี่ยนแปลงใดๆเลย ซากดึกดำบรรพ์ของลิงกูล่า ที่เก่าแก่ที่สุดพบในหินยุคแคมเบรียนตอนต้นประมาณ 550 ล้านปีมาแล้ว การกำเนิดของแบรคิโอพอดยังไม่เป็นที่รู้แน่ชัด แต่อาจมีบรรพบุรุษเป็นทากโบราณ (armored slug) ที่รู้จักกันว่า ฮัลกิเออเรีย ที่มีโลห์เล็กที่คล้ายแบรคิโอพอดที่หัวและหางของมัน
ในระหว่างยุคออร์โดวิเชียน และยุคไซลูเรียน แบรคิโอพอดได้ปรับตัวเองให้ดำรงชีวิตอยู่ในทะเลทั้งหมดและส่วนใหญ่อาศัยอยู่บริเวณน้ำตื้น โดยบ้างก็อาศัยอยู่บริเวณชายฝั่งทะเลเหมือนกันกับหอยกาบคู่ในปัจจุบัน (อย่างเช่นหอยแมลงภู่) บางแห่งที่เป็นชั้นหินปูนและที่ที่มีการตกสะสมตัวของปะการังก็พบเปลือกฝาของแบรคิโอพอดได้มากเช่นกัน
ตลอดประวัติทางธรณีวิทยาอันยาวนาน แบรคิโอพอดได้แพร่กระจายออกไปอย่างกว้างขวางและแตกแขนงวิวัฒนาการไปอย่างหลากหลาย และก็รวมถึงการได้ผ่านการเผชิญกับเหตุการณ์การสูญพันธุ์ครั้งใหญ่ๆมาหลายครั้งเช่นกัน
อาจกล่าวได้ว่าการลดจำนวนลงอย่างช้าๆของแบรคิโอพอดตลอดระยะเวลา 100 ล้านปีที่ผ่านมาหรือมากกว่านั้น เป็นผลโดยตรงมาจาก (1) การเพิ่มขึ้นอย่างหลากหลายของหอยกาบคู่ที่หาอาหารด้วยอวัยวะกรอง ซึ่งได้ขับไล่แบรคิโอพอดให้ออกจากถิ่นฐานเดิมของมัน (2) การเพิ่มการรบกวนในตะกอนโดยพวกที่หากินโดยใช้เหยื่อล่อ (รวมถึงหอยกาบคู่ที่ขุดรูอยู่จำนวนมาก) และ (3) การเพิ่มการล่าด้วยการบดขยี้เปลือกฝาที่รุนแรงและหลากหลายขึ้น อย่างไรก็ตามก็ควรจะระลึกว่าหอยกาบคู่มีความสำเร็จอย่างสูงในการสร้างถิ่นฐานที่อยู่อาศัยซึ่งไม่เคยพบในแบรคิโอพอดมาก่อน อย่างเช่นการขุดรูอยู่
ความมากมาย ความหลากหลาย และการมีวิวัฒนาการอย่างรวดเร็วของแบรคิโอพอดในช่วงมหายุคพาลีโอโซอิก ทำให้แบรคิโอพอดมีประโยชน์ในการใช้เป็นซากดึกดำบรรพ์ดัชนี เพื่อการเปรียบเทียบการลำดับชั้นหินในบริเวณกว้าง
ในการจำแนกดั้งเดิม ไฟลั่มแบรคิโอพอดถูกแบ่งออกเป็น 2 ชั้น คือชั้นอาร์ติคูเลตและชั้นอินอาร์ติคูเลต ด้วยอันดับของแบรคิโอพอดทั้งหมดได้สูญพันธุ์ไปตั้งแต่สิ้นมหายุคพาลีโอโซอิก การจำแนกจึงยึดถือเอารูปลักษณ์สัณฐาน (รูปร่าง)ของซากดึกดำบรรพ์เป็นเกณฑ์ แต่ในช่วง 40 ปีมานี้ได้มีการวิเคราะห์เพิ่มมากขึ้นทั้งในซากดึกดำบรรพ์และในแบรคิโอพอดที่ยังมีชีวิตอยู่ในปัจจุบัน โดยเฉพาะการศึกษาทางพันธุศาสตร์ ได้นำไปสู่การเปลี่ยนแปลงในการจำแนกทางอนุกรมวิธาน
การจำแนกทางอนุกรมวิธานถือว่าจนถึงปัจจุบันยังไม่หยุดนิ่ง ดังนั้นผู้ศึกษาต่างกันอาจจำแนกออกไปต่างกัน ในจำนวน 2000 ชิ้นงานดังส่วนหนึ่งในตำราบรรพชีวินวิทยาของสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลัง เขียนโดย วิลเลียม คาร์ลสัน และบรันตัน ได้นำเสนอแนวคิดการจำแนกแบรคิโอพอดเป็นกลุ่มคือ พวกเขาแบ่งแบรคิโอพอดออกเป็น 3 ไฟลั่มย่อย 8 ชั้น และ 26 อันดับ การจำแนกนี้เชื่อว่าจะใกล้เคียงกับประวัติวิวัฒนาการ ความหลากหลายของแบรคิโอพอดได้ลดลงอย่างชัดเจนเมื่อสิ้นมหายุคพาลีโอโซอิก มีเพียง 5 อันดับใน 3 ชั้นเท่านั้นที่อยู่รอดจนถึงปัจจุบันทั้งหมดประมาณระหว่าง 300 ถึง 500 ชนิด ขณะที่เมื่อเปรียบเทียบกับช่วงกลางของยุคไซลูเรียนจะมีแบรคิโอพอดอยู่ทั้งสิ้นถึง 16 อันดับ
Acosarina antesulcata Waterhouse, 1983 หมวดหินห้วยทาก จังหวัดลำปางAcosarina kanmarai Yanagida & Nakornsri, 1999 เขาหินกลิ้ง จังหวัดเพชรบูรณ์Anomalaria glomerosa Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังArctitreta percostata Waterhouse, 1982 เกาะมุก จังหวัดตรังArionthia sapa Waterhouse, 1982 เกาะมุก จังหวัดตรังAseptella satunensis Brunton in Wongwanich et al., 2004 จังหวัดสตูลAsperlinus asperulus Waterhouse & Piyasin, 1970 เขาพริก จังหวัดราชบุรีAspinosella sinauris Waterhouse, 1982 ห้วยบุนนาค อำเภอวังสะพุง จังหวัดเลยAttenuatella piyasini Waterhouse, 1983 หมวดหินห้วยทาก จังหวัดลำปางBibatiola costata Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังBrachythyrina rectangulus (Kutorga) Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาว จังหวัดพังงาBrachythyrina thailandica Hamada, 1960 เกาะมุก จังหวัด ตรังBrachythyrina toriyamai Yanagada, 1975 ห้วยหลวง อำเภอวังสะพุง จังหวัดเลยCallispirina austrina Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังCancrinella yanagidae Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 ถ้ำน้ำมโหฬาร อำเภอวังสะพุง จังหวัดเลยCancrinelloides monticulus Waterhouse, 1982 เกาะมุก จังหวัดตรังCaplinoplia thailandensis Racheboeuf in Boucot et al., 1999 จังหวัดสตูลCaricula salebrosa Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังCelebetes gymnus Grant, 1976 จังหวัดพังงาCelebetes leptus Grant, 1977 เกาะมุก จังหวัดตรังChonetinella andamanensis Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาว จังหวัดพังงาChonetinella cymatilis Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังChonetinella granti Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาว จังหวัดพังงาChonosteges thailandica Waterhouse & Piyasin, 1970 เขาพริก จังหวัดราชบุรีCleiothyridina seriata Grant, 1976 จังหวัดพังงา เขาช้าง เขาพริก และเขาตกน้ำ จังหวัดราชบุรี บ้านเก่า จังหวัดกาญจนบุรีCleiothyridina tribulosa Grant, 1977 เกาะมุก จังหวัดตรังClorinda wongwanichi Boucot & Cocks in Boucot et al., 1999 จังหวัดสตูลColedium satuni Boucot & Brunton in Wongwanich et al., 2004 จังหวัดสตูลComposita advena Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังComposita dolabrata Grant, 1977 เขาตกน้ำ จังหวัดราชบุรีComposita subsolana Grant, 1978 เขาช้าง จังหวัดราชบุรี และบ้านเก่า จังหวัดกาญจนบุรีCompressoproductus pentagonalis Waterhouse, 1983 หมวดหินห้วยทาก จังหวัดลำปางComuquia modesta Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังCooperina polytreta Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังCostachonetina krotowi Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาว จังหวัดพังงาCruricella couria Grant, 1976 บ้านเก่า จังหวัดกาญจนบุรี และเกาะมุก จังหวัดตรังCyrtonotella thailandica Hamada, 1964 บ้านทุ่งดินลุ่ม อำเภอทุ่งหว้า จังหวัดสตูลCyrtonotella transversalis Hamada, 1964 บ้านทุ่งดินลุ่ม อำเภอทุ่งหว้า จังหวัดสตูลDemonedys fastigiata Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรัง และบ้านเขา จังหวัดกาญจนบุรีDerbyella kanmerai Yanagida, 1966 ถ้ำน้ำมโหฬาร จังหวัดเลยDerbyia scobina Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังDesmoinesia prayongi Yanagada, 1975 ห้วยหลวง อำเภอวังสะพุง จังหวัดเลยDiplanus minuta Waterhouse & Piyasin, 1970 เขาพริก จังหวัดราชบุรีDyschrestia spodia Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังEchinoconchus huaipotensis Yanagida, 1974 บ้านสูบ อำเภอเมือง จังหวัดเลยEileenella elegans Wongwanich et al., 2004 จังหวัดสตูลElasmata retusus Waterhouse, 1982 เกาะมุก จังหวัดตรังErismatina cooperi Waterhouse, 1983 หมวดหินห้วยทาก จังหวัดลำปางGlobosobucina scopae Waterhouse & Piyasin, 1970 เขาพริก จังหวัดราชบุรีGlyptosteges percostatus Waterhouse, 1983 หมวดหินห้วยทาก จังหวัดลำปางGoleomixa acymata Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังGratiosina insculpta Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังHaydenella buravasi Grant, 1976 เขาช้าง จังหวัดราชบุรีHaydenella granti Yanagida & Nakornsri, 1999 เขาหินกลิ้ง จังหวัดเพชรบูรณ์Hemiptychina desticata Grant, 1976 จังหวัดพังงาHemiptychina mintrita Grant, 1977 เขาพริกและเขาช้าง จังหวัดราชบุรีHemiptychina murrita Grant, 1978 เกาะมุก จังหวัดตรังHeteralosia haerens Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังHeteralosia iphia Grant, 1977 จังหวัดพังงา เกาะมุก จังหวัดตรังHustedia funaria Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังHustedia ratburiensis Waterhouse & Piyasin, 1970 เขาพริก จังหวัดราชบุรีIncisius concisus Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังJuresania dissimilis Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาว จังหวัดพังงาKasetia kaseti Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาวน้อย จังหวัดพังงาKitakamithyris buravasi Hamada, 1960 เกาะมุก จังหวัดตรังKomukia solita Waterhouse, 1982 เกาะมุก จังหวัดตรังKozlowskia cornuta Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังKozlowskia opipara Grant, 1977 จังหวัดพังงาKutorginella aprica Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังKutorginella fraterculus Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาวใหญ่ และเกาะยาวน้อย จังหวัดพังงาKutorginella paucispinosa Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาวน้อย จังหวัดพังงาLampangella lata Waterhouse, 1983 ห้วยทาก จังหวัดลำปางLinoproductus kaseti Grant, 1976 จังหวัดพังงาLitocothia cateora Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังMarginifera arenaria Grant, 1976 จังหวัดพังงา เขาพริก จังหวัดราชบุรีMarginifera banphotensis Yanagada, 1964 ตำบลบ้านโภชน์ จังหวัดเพชรบูรณ์Marginifera drastica Grant, 1976 จังหวัดพังงา เขาพริก จังหวัดราชบุรีMarginifera nesiotes Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังMarginifera otaria Grant, 1977 เขาช้างและเขาพริก จังหวัดราชบุรีMartiniopsis trimmata Grant, 1976 จังหวัดพังงาMeekella addicta Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังMeekella bisculpta Grant, 1976 บ้านเขา จังหวัดกาญจนบุรีMeekella colpata Grant, 1976 เขาช้าง และเขาพริก จังหวัดราชบุรีMinispina alata Waterhouse, 1982 ห้วยบุนนาค อำเภอวังสะพุง จังหวัดเลยMucrospiriferinella undulosa Waterhouse, 1982 ห้วยบุนนาค อำเภอวังสะพุง จังหวัดเลยNematocrania crassia Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังNeochonetes sakagamii Yanagada, 1970 เขาพริก จังหวัดราชบุรีNeospirifer koewbaidhoni Yanagada, 1966 ถ้ำน้ำมโหฬาร จังหวัดเลยNeospirifer steritamakensis (Gerassimov) Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาว จังหวัดพังงาNotothyris hexeris Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาว จังหวัดพังงาNotothyris sakagami Yanagida & Nakornsri, 1999 เขาหินกลิ้ง จังหวัดเพชรบูรณ์Notothyris triplax Grant, 1976 บ้านเก่า จังหวัดกาญจนบุรี เขาพริก จังหวัดราชบุรี และเกาะมุก จังหวัดตรังOpikina bellicostata Hamada, 1964 บ้านทุ่งดินลุ่ม อำเภอทุ่งหว้า จังหวัดสตูลOrbicoelia fraterculus Waterhouse & Piyasin, 1970 เขาพริก จังหวัดราชบุรีOrthotetes perplexus Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาว จังหวัดพังงาOrthotetina phetchabunensis Yanagida, 1964 ตำบลบ้านโภชน์ จังหวัดเพชรบูรณ์Orthotetina ruchae Yanagida & Nakornsri, 1999 เขาหินกลิ้ง จังหวัดเพชรบูรณ์Orthotichia javanapheti Yanagida, 1964 ตำบลบ้านโภชน์ จังหวัดเพชรบูรณ์Orthotichia waterhousei Grant, 1976 เขาช้าง เขาตกน้ำ เขาพริก จังหวัดราชบุรีParalyttonia tenax Grant, 1976 เขามุก จังหวัดตรังParaspiriferina gentiles Grant, 1976 เขามุก จังหวัดตรังPerigeyerella tricosa Grant, 1976 เขามุก จังหวัดตรังPermophricodothyris notialasiatica Grant, 1976 จังหวัดพังงา และเขาพริก จังหวัดราชบุรีPhricodothyris toriyamai Yanagida, 1966 ถ้ำน้ำมโหฬาร จังหวัดเลยPlectodonta (Plectodonta) forteyi Boucot & Cocks in Boucot et al., 1999 จังหวัดสตูลPlicambocoelia tansathieni Boucot & Brunton in Wongwanich et al., 2004 จังหวัดสตูลPontielasma praeundatum Waterhouse & Piyasin, 1970 เขาพริก จังหวัดราชบุรีPontisia exoria Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังProrugaria thailandica Waterhouse, 1982 ห้วยบุนนาค อำเภอวังสะพุง จังหวัดเลยPurdonella magna Hamada, 1964 ห้วยซำปอด อำเภอวังสะพุง จังหวัดเลยPustuloplica cooperi Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะมุก จังหวัดตรังQuasiprosserella samedensis Boucot & Cocks in Boucot et al., 1999 บ้านป่าเสม็ด อำเภอละงู จังหวัดสตูลRafinesquina komalarjuni Hamada, 1964 บ้านทุ่งดินลุ่ม อำเภอทุ่งหว้า จังหวัดสตูลRamavectus pumwarni Grant, 1976 จังหวัดพังงา เขาพริก จังหวัดราชบุรีRetimarginifera alata Waterhouse in Waterhouse et al.,, 1981 เกาะยาวใหญ่ และเกาะยาวน้อย จังหวัดพังงาRetimarginifera celeteria Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังRhamnaria bunopasi Waterhouse in Waterhouse et al.,, 1981 เกาะยาว จังหวัดพังงาRhipidomella cordialis Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรัง เขาตกน้ำและเขาพริก จังหวัดราชบุรีRhynchopora culta Waterhouse, 1982 เกาะมุก จังหวัดตรังRigbyella crassa Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังRorespirifer ruinosus Waterhouse & Piyasin, 1970 เขาพริก จังหวัดราชบุรีRugaria molengraaffi (Broili) Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังRugosochonetes bansupensis Yanagida, 1974 บ้านสูบ อำเภอเมือง จังหวัดเลยSarytchevinella tenuissima Waterhouse, 1983 หมวดหินห้วยทาก จังหวัดลำปางSchuchertella cooperi Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังSeptasteges acanthus Waterhouse & Piyasin, 1970 เขาพริก จังหวัดราชบุรีSeptospirigerella felinella Waterhouse, 1983 หมวดหินห้วยทาก จังหวัดลำปางSpinifrons planaconvexa Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาว จังหวัดพังงาSpinomarginifera plana Waterhouse, 1983 หมวดหินห้วยทาก จังหวัดลำปางSpinomartinia prolifica Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาว จังหวัดพังงาSpiriferella modesta Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาวน้อย และเกาะยาวใหญ่ จังหวัดพังงาSpiriferellina aduncata Waterhouse & Piyasin, 1970 เขาพริก จังหวัดราชบุรีSpiriferellina yanagidai Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังSquamularia postgrandis Waterhouse, 1983 หมวดหินห้วยทาก จังหวัดลำปางStenoscisma kanmerai Yanagida, 1975 ห้วยหลวง อำเภอวังสะพุง จังหวัดเลยStenoscisma quasimutabilis Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาวน้อย และเกาะยาวใหญ่ จังหวัดพังงาStenoscisma tetricum Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังStereochia koyaoensis Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาวน้อย จังหวัดพังงาStereochia litostyla Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรัง บ้านเก่า จังหวัดกาญจนบุรีStictozoster leptus Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังStreptorhynchus khwaense Grant, 1976 บ้านเขา จังหวัดกาญจนบุรี เขาพริก จังหวัดราชบุรีStreptorhynchus sulculatum Grant, 1977 เกาะมุก จังหวัดตรังStreptorhynchus turbineus Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาว จังหวัดพังงาStriochonetes scutella Waterhouse & Piyasin, 1970 เขาพริก จังหวัดราชบุรีSulciplica thailandica Hamada, 1960 เกาะมุก จังหวัดตรังSwaicoelia rotunda Hamada, 1968 เส้นทางสายเชียงใหม่-อำเภอฝาง ระหว่าง กม. 105-108 อำเภอฝาง จังหวัดเชียงใหม่Terebratuloidea mimula Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังTipispirifer oppilatus Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังTornquistia orthogonal Wongwanich et al., 2004 จังหวัดสตูลTornquistia tricorporum Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาว จังหวัดพังงาTornquistia tropicalis Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังTorynifer turbatus Waterhouse in Waterhouse et al., 1981 เกาะยาวใหญ่ จังหวัดพังงาTransennatia pitakpaivani Waterhouse, 1983 หมวดหินห้วยทาก จังหวัดลำปางTuberculatella tubertella Waterhouse, 1982 ห้วยบุนนาค อำเภอวังสะพุง จังหวัดเลยUncinunellina mitigate Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังUncinella siamestris Grant, 1976 เขาช้างและเขาพริก จังหวัดราชบุรีUrushtenia arguta Grant, 1976 เกาะมุก จังหวัดตรังUrushtenia murina Grant, 1977 เกาะมุก จังหวัดตรังWaagenites speciosus Waterhouse & Piyasin, 1970 เขาพริก จังหวัดราชบุรี
Williams, A; Carlson, S.J.; Brunton, C.H.C. (2000). "Brachiopod classification". ใน Williams, A.; และคณะ (บ.ก.). Brachiopoda (revised) . Vol. 2. Kaesler, R.L. (บ.ก.). Treatise on Invertebrate Paleontology . Boulder, Colorado and Lawrence, Kansas: Geological Society of America and The University of Kansas. ISBN 0-8137-3108-9 . MLF (Moore, Lalicker and Fischer); Invertebrate Fossils, McGraw-Hill Book, 1952
[1] http://www.scienceforums.net/forum/showthread.php?p=339638 เก็บถาวร 2009-03-29 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
วิฆเนศ ทรงธรรม และคณะ (2549) ทำเนียบซากดึกดำบรรพ์ไทย นามยกย่องบุคคล กรมทรัพยากรธรณี กรุงเทพมหานคร 99 หน้า
![[icon]](%E0%B9%84%E0%B8%9F%E0%B8%A5%E0%B9%8C:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small}