|
William Whewell
William Whewell FRS FGS FRSE (/ˈhjuːəl/ HEW-əl;; 24 Mayıs 1794-6 Mart 1866) İngiliz polimat, bilim insanı, Anglikan rahip, filozof, teolog ve bilim tarihçisiydi. Trinity College, Cambridge'in usta hocalarındandı. Orada öğrenciyken, hem şiir hem de matematik alanında fark yarattı. Whewell hakkında en çok bahsedilen şey, çabalarının ve çalışma yelpazesinin genişliğidir. Artan uzmanlaşma çağında, Whewell, doğa filozoflarının her şeyle biraz uğraştığı daha eski çağlara bir geri dönüş yapmış gibi görünüyor. Mekanik, fizik, jeoloji, astronomi ve ekonomi disiplinlerinde çalışmalar yayınladı ve aynı zamanda şiir bestelemek için de zaman buldu, Bridgewater Treatise adlı bir eser yazdı, Goethe'nin eserlerini tercüme etti ve vaazlar ile teolojik risaleler yazdı. Whewell, matematik'te, şimdi Whewell denklemi olarak adlandırılan, keyfi olarak seçilen bir koordinat sistemine referans olmaksızın bir eğrinin şeklini tanımlayan bir denklemi literatüre kazandırdı. Ayrıca, şu anda ilk okyanus bilimi projelerinden biri olarak kabul edilen bir araştırmada okyanus gelgitleri üzerinde çalışmak için uluslararası alanda binlerce gönüllüyü organize etti. 1837'de bu çalışması için Kraliyet Madalyası aldı.[1] Whewell'in bilime en büyük katkılarından biri kelime üstadlığıydı. Kendi alanında pek çok kişiyle yazıştı ve keşifleri için yeni terimler bulmalarına yardımcı oldu. Whewell, diğer terimlerin yanı sıra bilim insanı ("scientist"),[2] fizikçi ("physicist"), dilbilim ("linguistics"), bilgi birlikteliği ("consilience"), katastrofizm ("catastrophism"), üniformitaryanizm ("uniformitarianism") ve astigmatizma ("astigmatism") terimlerini türetti;[3] ayrıca Michael Faraday'a elektrot, iyon, dielektrik, anot ve katot terimlerini önerdi.[4][5] Whewell 1866'da Cambridge'de atından düşerek öldü. İlk yılları, eğitimi ve evlilikleriWhewell, John Whewell ve eşi Elizabeth Bennison'ın oğlu olarak Lancaster'da doğdu.[6] Babası bir marangoz ustasıydı ve baba mesleğine devam etmesini diledi, ancak William'ın matematikteki başarısı Lancaster Royal Grammar School ve Heversham gramer okulunda ona 1812'de Trinity College, Cambridge'de sergi (bir tür burs) kazandırdı. Kendisinden sonra doğan üç erkek ve üç kız kardeşe sahip olarak yedi çocuğun en büyüğüydü. İki erkek kardeş bebekken öldü; üçüncüsü ise 1812'de öldü. Kız kardeşlerinden ikisi evlendi; öğrencilik ve ardından profesörlük kariyeri boyunca onlarla yazıştı. Annesi 1807'de, Whewell 11 yaşındayken öldü. Babası, Whewell'in en önemli profesyonel başarılarından biri olarak Trinity College'da lisans derecesini aldığı 1816'dan önce öldü.[7] Whewell ilk olarak 1841'de John Marshall'ın kızı Cordelia Marshall ile evlendi. Evlendikten birkaç gün sonra, Whewell'e Christopher Wordsworth'ün ardından Cambridge'deki Trinity College'da usta hocalık yapması önerildi. Cordelia 1855'te öldü. 1858'de, 1854'te ölen Sir Gilbert Affleck, 5. Baronet'in dul eşi Everina Frances (evlilik öncesi soyadı Ellis) ile tekrar evlendi.[8] Çocuğu yoktu. Kariyeri1814'te şiir dalında Şansölyenin Altın Madalyası ile ödüllendirildi.[9] 1816'da İkinci Asistan, 1817'de Cambridge Union Society'nin Başkanıydı, kolejin akademik üyesi ve özel hocası oldu. 1828'den 1832'ye kadar mineraloji profesörü ve 1838'den 1855'e kadar Knightbridge Felsefe Profesörüydü (daha sonra "ahlaki teoloji ve rassal ilahiyat" olarak adlandırıldı).[10][11] Felsefe profesörü olduğu yıllarda, 1841'de, Whewell usta hoca olarak Christopher Wordsworth'in görevini devraldı. Ölümü ve mirasıWhewell 1866'da Cambridge'de atından düşerek öldü.[12] Eşleri bilikte Mill Road Mezarlığı, Cambridge'de gömülüyken, kendisi Cambridge'deki Trinity College kilisesine gömüldü. İkinci karısı Lady Affleck'e adanmış ve Morris & Co. tarafından yapılan bir pencere onun anısına All Saints' Church, Cambridge kilisesine yerleştirildi. Yazılarının bir listesi ölümünden sonra Isaac Todhunter tarafından iki cilt halinde hazırlandı; ilki Whewell'in mektuplaştığı kişilerin adlarının bir diziniydi.[13][14] Beş yıl sonra, Whewell'in hayatının biyografisi olarak, babasına, kız kardeşlerine yazdığı mektuplar ve diğer yazışmalar serpiştirilmiş, kitabın başlık sayfasında Bayan Stair Douglas olarak adlandırılan yeğeni Janet Mary Douglas tarafından yazılmış ve derlenmiş başka bir kitap yayınlandı.[7] Bu kitapların tamamı İnternet Arşivinin bir parçası olarak çevrimiçi erişilebilmektedir. ÇabalarıBilimin tarihi ve gelişimi1826 ve 1828'de Whewell, Cornwall'daki Dolcoath madeni'nde, dünyanın yoğunluğunu belirlemek için George Airy ile birlikte çalıştı. Birlikte yaptıkları çalışmaları başarısız oldu ve Whewell deneysel bilim yolunda biraz daha fazlasını yaptı. Bununla birlikte, 1828'de yayınlanan Mineralojik Sınıflandırma Üzerine Bir Deneme (Essay on Mineralogical Classification) adlı eserin yazarıydı ve gelgitler üzerinde kapsamlı çalışmalar yaptı.[11] Whewell gelgitler üzerine çalışmaya başladığında, Newton, Bernouilli ve Laplace'ın çalışmalarına dayanan ve gelgitlere neden olan güçleri açıklayan bir teori vardı. Ancak bu, kıtalarla sınırlanmış okyanuslarda gelgitlerin gerçekte nasıl yayıldığını değil, kuvvetleri açıklıyordu. Londra ve Liverpool gibi birkaç liman için gelgit tablolarının üretilmesine izin veren bir dizi gelgit gözlemi yaptı. Ancak bu tür tabloları oluşturmak için kullanılan yöntemler ve bazı özel durumlardaki gözlemler yakından korunan ticari sırlardı. Whewell'in eski bir öğrencisi olan John Lubbock, tabloların teorik olarak oluşturulmasına izin veren birkaç liman için mevcut tarihi verileri (25 yıla kadar) analiz etmiş ve metodolojiyi yayınlamıştır.[15][16] Bu çalışma, Deniz Kuvvetleri Hidrografı Francis Beaufort tarafından desteklenmiş ve 1833 yılından başlayan Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Gelgit Tabloları (Admiralty Tide Tables)'nın yayınlanmasına katkıda bulunmuştur.[17] Whewell, Lubbock'un, her limanda uzun gelgit gözlemlerine ihtiyaç duymadan birçok konum için tahminler üretmek amacıyla kullanılabilecek, dünya çapındaki gelgit modelleri hakkında bir anlayış geliştirmek üzere yaptığı çalışmaları temel aldı. Bu, başlangıçta resmi olmayan bir ağ aracılığıyla ve daha sonra Beaufort tarafından Deniz Kuvvetleri Komutanlığı'nda sağlanan resmi projeler aracılığıyla elde edilen kapsamlı yeni gözlemler gerektiriyordu. Bunlardan ilkinde, Haziran 1834'te, Birleşik Krallık'taki her Sahil Güvenlik istasyonu, iki hafta boyunca her on beş dakikada bir gelgitleri kaydetti.[18]:169-173 İkincisi, Haziran 1835'te, Admiralty Surveyors, diğer Kraliyet Donanması ve İngiliz gözlemcilerin yanı sıra Amerika Birleşik Devletleri, Fransa, İspanya, Portekiz, Belçika, Danimarka, Norveç ve Hollanda tarafından gerçekleştirilen uluslararası bir işbirliğiydi. Manş Adaları gibi adalar özellikle ilginçti ve yapılan çalışmaya okyanus boyunca gelgitlerin ilerleyişine dair önemli ayrıntılar ekledi. Deniz Kuvvetleri Komutanlığı ayrıca veri analizi için kaynak sağladı ve Deniz Kuvvetleri Komutanlığı personeli konusunda uzman bir hesap makinesi olan J. F. Dessiou, hesaplamalardan sorumluydu.[18]:175-182  Whewell'in 1836 tarihli gelgit haritasının güney Kuzey Denizi'ndeki tahmini gelgit olmayan alanı gösteren bir parçası[19] Whewell, grafiksel yöntemleri kapsamlı bir şekilde kullandı ve bunlar sadece sonuçları göstermenin yolları değil, aynı zamanda veri analizinde kullanılan araçlar haline geldi.[18]:182 Aynı zamanda yüksek gelgitin meydana geldiği noktaları birleştiren çizgiler olan gelgit çizgilerini (Lubbock tarafından türetilmiş bir terim) gösteren bir dizi harita yayımladı. Bunlar, okyanus boyunca gelgit dalgalarının ilerlemesinin grafiksel bir gösterimine olanak verdi. Bundan yola çıkarak, Whewell, Kuzey Denizi'nin güney kesiminde gelgit yükselişi veya düşüşü olmayan bir yer olması gerektiğini öngördü.[19] Böyle bir "gelgitsiz bölge" artık amphidromik nokta olarak adlandırılıyor. 1840'ta deniz araştırmacısı William Hewett Whewell'in tahminini doğruladı. Bu, HMS Fairy adlı gemisinin demirlenmesini ve yol ve hat ile aynı yerde tekrarlanan sondajlar yapılmasını, deniz yatağındaki düzensizliklere izin vermek için gerekli önlemlerin alınmasını ve akış gelgitinin etkilerini içeriyordu. Veriler 1 fit (0,30 m) değerinden fazla olmayan bir artış gösterdi.[20][21] Whewell, gelgit araştırmaları üzerine 20 yıllık bir süre içinde yaklaşık 20 makale yayınladı. Bu onun en büyük bilimsel başarısıydı ve önemli eserlerinden biri olan Tümevarım Bilimlerinin Felsefesi (Philosophy of the Inductive Sciences)'nin konusu olan bilimsel araştırma sürecini anlaması için önemli bir kaynaktı. En iyi bilinen eserleri, bilimlerin gelişimini sistematize etmeye çalışan iki ciltlik kitap, Tümevarım Bilimlerinin Tarihi (History of the Inductive Sciences) (1837) ve Tarihlerine Dayalı Tümevarım Bilimlerinin Felsefesi (The Philosophy of the Inductive Sciences, Founded Upon Their History) (1840, 1847, 1858-60). "Tarih", antik çağlardan beri bilimlerin her dalının nasıl geliştiğini takip ederken, Whewell, tarih boyunca bir evrensel bilgi teorisi çıkarmaya çalıştığı için "Felsefe"yi, önceki çalışmanın "Ahlaki" yönü olarak gördü. İkincis eserinde, Francis Bacon'un keşif planını takip etmeye çalıştı. Fikirleri ("kavramların açıklanması") inceledi ve "olguların bir araya getirilmesi" ile bu fikirleri gerçeklerle birleştirmeye ve böylece bilimi inşa etmeye çalıştı.[11] Bu bir araya getirme, bir "düşünce eylemi"dir, bir dizi ampirik olguyu, olguları birleştiren ve onları genel yasalarla ifade edilebilir kılan bir kavramı "üstünleştirerek" bir araya getirmekten oluşan zihinsel bir işlemdir.[22] Whewell bir örnek olarak Kepler ve eliptik yörüngenin keşfinden söz eder: yörünge noktaları, yeni gerçeklerin keşfiyle değil, elips "kavramıyla" "bir araya getirildi". Bu kavramlar (Kant'ta olduğu gibi) "doğuştan" değildir, ancak "bilimsel düşüncenin (tarihin) ilerlemesinin" meyveleri olarak açıklık ve belirginlik içinde gelişirler.[23] Whewell'in üç tümevarım adımıWhewell, tümevarımsal akıl yürütme'yi üç adımda analiz etti:
Bunların üzerine, niceliğe uygulanabilir özel tümevarım yöntemleri gelir: eğriler yöntemi, ortalamalar yöntemi, en küçük kareler yöntemi ve kalanlar yöntemi ile benzerliğe bağlı özel yöntemler (geçişin süreklilik yasası yoluyla yapıldığı), derecelendirme yöntemi ve doğal sınıflandırma yöntemi gibi.[11] Tümevarım Bilimlerinin Felsefesi (Philosophy of the Inductive Sciences)'nde, öğrenmenin farklı dalları arasındaki bilginin birleştirilmesini tartışmak için bilgi birlikteliği terimini ilk kullanan Whewell oldu. İngiliz deneyciliğinin muhalifiBurada, etik doktrininde olduğu gibi, Whewell çağdaş İngiliz deneyciliğine muhalefetten etkilenmiştir. Immanuel Kant'ı izleyerek, John Stuart Mill'e karşı gerekli gerçek'lerin a priori doğasına ilişkin iddialarda bulundu ve kavramların inşasına ilişkin kurallarıyla Mill'in tümevarımsal yöntemlerinden vazgeçti.[11] Yine de Laura J. Snyder'e göre, "şaşırtıcı bir şekilde", Whewell'in 20. yüzyıldaki metodolojisine ilişkin alınan görüş, onu Popperian kalıpta bir anti-tümevarımcı olarak tanımlama eğilimindeydi, yani iddia edildiği gibi Whewell'in bilimsel keşfe ilişkin 'varsayımlar ve çürütmeler' görüşünü desteklediği yönündeydi. Whewell, rasyonel olmayan varsayımlarla keşfedilen hipotezlerin sonuççu testlerle doğrulanabileceği şeklindeki varsayımsal-tümdengelimli iddiayı açıkça reddeder. Whewell, yeni hipotezlerin 'olgulardan toplandığını' açıkladı (Philosophy of Inductive Sciences, 1849, 17)".[24] Özetle, bilimsel keşif kısmen ampirik ve kısmen rasyonel bir süreçtir; "kavramların keşfi ne tahmin ne de sadece bir gözlem meselesidir", gördüğümüzden daha fazlasını çıkarsıyoruz.[25] Whewell'in neolojizmiWhewell'in bilime en büyük armağanlarından biri kelime ustalığıydı. Kendi alanında pek çok kişiyle yazıştı ve keşifleri için yeni terimler bulmalarına yardımcı oldu. Aslında, Whewell "bilim insanı" terimini 1833'te kendisi buldu ve ilk olarak Whewell'in Mary Somerville'in On the Connexion of the Physical Sciences adlı 1834 tarihli anonim incelemesinde Quarterly Review dergisinde yayınlandı.[26] (Önceden "doğa filozofları (natural philosophers)" veya "bilimin adamları (men of science)" olarak biliniyorlardı). Üniversite yönetimindeki çalışmaları Trinity College Chapel, Cambridge'deki Thomas Woolner tarafından yapılan Whewell Heykeli Whewell yalnızca bilimsel araştırma ve felsefede değil, üniversite ve kolej yönetiminde de öne çıktı. İlk çalışması, Mekanik Üzerine Temel Bir İnceleme (An Elementary Treatise on Mechanics) (1819), Cambridge matematik öğretimi yöntemini dönüştürmede George Peacock ve John Herschel'inkilerle birlikte kullanıldı. Çalışmaları ve yayınları, ahlak ve doğa bilimlerinin Cambridge müfredatının ayrılmaz bir parçası olarak tanınmasına da yardımcı oldu.[11] Ancak genel olarak, özellikle sonraki yıllarda reforma karşı çıktı: eğitim sistemini savundu ve Connop Thirlwall (1834) ile bir tartışmada muhaliflerin kabul edilmesine karşı çıktı; rahip burs sistemini, "ortak akademi üyelerinin" ayrıcalıklı sınıfını ve üniversite işlerinde kolej başkanlarının yetkisini onayladı.[11] 1850'de Üniversite Komisyonu'nun atanmasına karşı çıktı ve 1855'te üniversite reformuna karşı iki broşür (Açıklamalar) yazdı. Seçimleri senato üyelerine emanet etme planına karşı çıktı ve bunun yerine kolej fonlarının kullanılmasını, bilimsel ve profesörlük çalışmalarının sübvanse edilmesini savundu.[11] 1841'de Cambridge'de Trinity College Master seçildi ve 1866'daki ölümüne kadar bu pozisyonu elinde tuttu. Whewell Uluslararası Hukuk Profesörlüğü ve Whewell Bursları, onun vasiyet hükümleriyle kuruldu.[27][28] Whewell'in mimariye olan ilgisiWhewell, bilim dışında, hayatı boyunca mimarlık tarihi ile de ilgilendi. En çok Gotik mimari üzerine yazılarıyla, özellikle de Alman Kiliseleri Üzerine Mimari Notlar (Architectural Notes on German Churches) (ilk kez 1830'da basılmıştır) adlı kitabıyla tanınır. Bu çalışmada, Whewell Alman Gotik kiliseleri için katı bir isimlendirme oluşturdu ve bir üslup gelişimi teorisi geliştirdi. Çalışmaları, Thomas Rickman ve Robert Willis ile birlikte mimari yazarların "bilimsel eğilimi" için kullanılır. Cambridge Trinity College'da, Gotik tarzda inşa edilmiş iki yeni oda avlusunun inşası için kendi kaynaklarından ödeme yaptı. İki oda, 1860'ta ve (ölümünden sonra) 1868'de tamamlandı; şimdi her ikisi birlikte tekil olarak Whewell's Court olarak adlandırılıyor. Whewell'in felsefe ve ahlak alanındaki çalışmaları James Lonsdale tarafından yapılan portresi 1835 ve 1861 yılları arasında Whewell, ahlak dersleri ve siyaset felsefesi üzerine çeşitli eserler üretti ve bunların başında, 1845'te yayınlanan ve Politika (Polity)yı da içeren Ahlakın Unsurları (Elements of Morality) adlı eserigelmektedir. Sezgisel bakış açısı olarak bilinen şeyden yola çıkılarak yazılmış olan bu çalışmanın özelliği, eylem kaynakları ve amaçları, birincil ve insanın evrensel hakları (kişisel güvenlik, mülkiyet, sözleşme, aile hakları ve hükûmet) ve temel erdemler (iyilik, adalet, gerçek, saflık ve düzen) olarak beşe bölünmüş olmasıdır.[11] Whewell'in diğer çalışmaları arasında -sayılamayacak kadar çoktur- aşağıdakiler gibi popüler yazılar da vardı:
Whewell, Charles Darwin'in oradaki eğitimi sırasında tanıştığı Cambridge donlarından biriydi ve Darwin "Beagle" yolculuğundan döndüğünde, Darwin'i Londra Jeoloji Topluluğu sekreteri olmaya ikna eden Whewell'den doğrudan etkilendi. Türlerin Kökeni Üzerinenin başlık sayfaları, Whewell'in kanunlar koyan bir yaratıcının doğal teoloji üzerine kurulu bilim hakkındaki Bridgewater Treatiseinden bir alıntıyla başlar:[33]
Darwin, Whewell'in kavramlarını olduğu gibi kullanmış ve evrim teorisi ile ilgili hipotezlerini test etmişse de, Whewell Darwin'in teorisini desteklememiştir. "Whewell ayrıca bilinen bir biçimde evrim fikrine karşı çıktı. İlk olarak, popüler anonim evrimsel çalışma olan Yaratılışın Doğal Tarihinin İzleri (Vestiges of the Natural History of Creation)ne karşı koymak için daha önceki çalışmalarından alıntılardan oluşan 1845 tarihli Yaratıcının İşaretleri (Indications of the Creator) adlı yeni bir kitap yayınladı. Daha sonra Whewell, Darwin'in evrim teorilerine karşı çıktı."[34] Whewell'in çalışmaları
Onurlandırılması ve takdirleri
Kurgusal1857 tarihli Barchester Towers adlı romanında Charlotte Stanhope, Whewell ve David Brewster namussuz erkek kardeşi ve zengin genç dul Eleanor Bold arasında bir sohbet başlatma girişiminde bulunurken diğer gezegenlerde akıllı yaşam olasılığına ilişkin teolojik argümanlar konusunu kullanır.[39] Ayrıca bakınız
Kaynakça
Konuyla ilgili yayınlar
Dış bağlantılar Vikisöz'de William Whewell ile ilgili sözleri bulabilirsiniz.  Wikimedia Commons'ta William Whewell ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
