Арэст (міфалогія)

Арэст
стар.-грэч.: Ὀρέστης
Рымская мазаіка «Арэст і Іфігенія» II–III стагоддзе н. э. Капіталійскія музеі
Міфалогія	старажытнагрэчаская
Тлумачэнне імя	«горац»
Грэчаскае напісанне	Ὀρέστης
Лацінскае напісанне	Orestes
Пол	мужчынскі пол
Занятак	цар Мікен
Дынастыя	Пелапіды (Атрыды)
Бацька	Агамемнан
Маці	Клітэмнестра
Брат	Пілад (дваюрадны)
Сястра	Хрысафеміда, Лаадыка, Іфіянаса, альбо Хрысафеміда, Электра і Іфігенія
Жонка	Герміёна
Дзеці	Пенфіл і Тысамен
Звязаныя персанажы	Апалон, Неапталем, Эгісф
Звязаныя паняцці	мацізабойства, помста, раскаянне
У іншых культурах	Agamemnonides[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Арэст (стар.-грэч.: Ὀρέστης, «горац»; лац.: Orestes) — персанаж старажытнагрэцкай міфалогіі, герой эпічных пераказаў траянскага цыклу. Паводле паданняў, выхадзец з роду Пелапідаў, сын Агамемнана і Клітэмнестры, брат Электры і Іфігеніі. Сям’ю Арэста гнёў праклён. Калі ён быў дзіцем, яго маці сумесна са сваім палюбоўнікам Эгісфам забіла Агамемнана; Арэст змог выратавацца і атрымаў выхаванне на чужыне. Стаўшы дарослым, ён вярнуўся ў Мікены і па загадзе бога Апалона забіў маці і Эгісфа, каб адпомсціць за бацьку. Пасля гэтага Арэста за забойства маці пераследавалі эрыніі, але ён дамогся апраўдання перад афінскім арэапагам, прайшоў ачышчэнне і стаў царом Мікен. Па адной з версій міфа, да ўзыходжання Арэст здзейсніў вандраванне ў Таўрыду (антычная назва Крыма), адкуль вярнуўся з сястрой Іфігеніяй, што лічылася мёртвай, і статуяй Артэміды. У спрэчцы за Герміёну Арэст забіў Неапталема. Пазней ён аб’яднаў пад сваёй уладай Аргас, Спарту і частку Аркадыі, а яго нашчадкі сталі правадырамі эалійцаў і ахейцаў. У гістарычныя часы астанкі Арэста былі перанесены з Аркадыі ў Спарту.

Гэты герой стаў персанажам мноства п’ес, сярод якіх захаваныя трагедыі Эсхіла (трылогія «Арэстэя»), Сафокла («Электра»), Эўрыпіда («Электра», «Арэст», «Андрамаха»), паэма познеантычнага драматурга Драконцыя, у якіх міф падвергся істотнаму перайначванню. Адносіны паміж Арэстам і яго дваюрадным братам Піладам сталі адным з хрэстаматыйных прыкладаў мужчынскага сяброўства. Выява Арэста выкарыстоўвалася ў рымскай палітычнай прапагандзе: з гэтым героем параўноўвалі Актавіяна Аўгуста і Нерона. У Новы час міф пра Арэста зноў пачалі распрацоўваць драматургі, прычым у XVIII стагоддзі была папулярная тэма падарожжа ў Таўрыду, а ад выявы ўсвядомленага мацізабойства пісьменнікі адмовіліся. Пачынаючы з XIX стагоддзя ў мастацкай літаратуры выкарыстоўваўся толькі сюжэт пра забойства маці і пра эрынію. Арыгінальныя трактоўкі гэтага сюжэту належаць Герхарту Гаўптману, Юджыну О’Нілу, Жану Жыроду, Жан-Полю Сартру. Навукоўцы бачаць у міфе пра Арэста завуаляванае апісанне перамогі дзяржаўнага права над звычаем крывавай помсты і перамогі патрыярхату над матрыярхатам.

Старажытнагрэцкае слова Ὀρέστης азначае «горац», ад кораня ὄρος — «гара», што, у сваю чаргу, паходзіць ад аднаўляемага праіндаеўрапейскага *h₃eros — «узыходзіць» (адкуль беларускае «ры́нуць»).

Платон у дыялогу «Кратыл» пастараўся звязаць гэтае імя з норавам Арэста: як гаворыць у гэтым дыялогу Сакрат, імя героя паказвае «на лютасць яго прыроды і дзікасць — такі бывае хіба што жыхар гарыстай краіны»^[1]. Такія адзнакі відавочна звязаныя з позняй трактоўкай выявы, узыходзячай да трагедый Эўрыпіда^[2].

Тапонімы, аднакарэнныя з імем мікенскага цара, сустракаліся ў розных частках Старажытнай Грэцыі, і ў шэрагу выпадкаў антычныя аўтары наўпрост звязваюць іх з Арэстам. Так, згодна з Эўрыпідам, пасля ачышчэння багі накіравалі Арэста ў Арэстэён (Ὀρέστειον) у Аркадыі^[3]; Паўсаній піша, што ў гэтым краі быў горад Арэсфасій^[en] (Ὀρεσθάσιον), пераназваны ў Арэстэй^[4]; пад Мегалопалем існавала мясцовасць Арэстэя. Жыхары Арэстыды, горнай вобласці паміж Македоніяй і Эпірам, паводле Страбона, называлі сябе арэстамі, таму што сын Агамемнана калісьці даў ім сваё імя^[5]. Нарэшце, горад пад назвай Арэст існаваў на Эўбеі^[6].

Арэст належаў да роду Пелапідаў. Яго прадзед Пелоп (эпонім Пелапанеса), сын Тантала і ўнук самога Зевса, прыехаў у Паўднёвую Грэцыю з Малой Азіі, дамогся рукі дачкі элідскага цара Эномая Гіпадаміі і атрымаў царскую ўладу ў Пісе. Забіты ім Міртыл (вознік Эномая) перад смерцю пракляў і Пелапа, і ўсё яго нашчадства, што мела фатальныя наступствы для Пелапідаў. Сыны Пелопа Атрэй і Фіест змагаліся адзін з адным за прастол Мікен; Фіест, накормлены мясам уласных дзяцей, пракляў брата (гэта быў «праклён Атрыдаў»). Пазней дачка Пелопія нарадзіла свайму ж бацьку Фіесту сына-мсціўца Эгісфа, які аднойчы забіў Атрэя. Сыны апошняга, Агамемнан і Менелай, пазней забілі Фіеста. У выніку Агамемнан стаў царом Мікен і наймагутнейшым правіцелем ва ўсёй Грэцыі, а Менелай — царом Спарты^[7].

Арэст быў малодшым з чатырох дзяцей і адзіным сынам Агамемнана^[8]. Яго маці Клітэмнестра, дачка спартанскага цара Тындарэя і Леды (сястра Алены), нарадзіла яшчэ і трох дачок. Адну з іх звалі Хрысафеміда, а двух іншых, паводле Гамера, Лаадыка і Іфіянаса^[9], паводле пазнейшых антычных аўтараў — Электра і Іфігенія^[10]. Дваюрадным братам Арэста (сынам яго цёткі Анаксібіі і факідскага цара Строфія) быў Пілад. Існуюць і альтэрнатыўныя радаводы: напрыклад, каментатар «Энеіды» Маўр Сервій Ганарат піша, быццам Арэст быў сынам Менелая і Алены, а Пталамей Гефестыён — што Арэста нарадзіла на свяце Дэметры адна з эрыній^[11]. Аднак калі першы выпадак, відаць, з’яўляецца простай памылкай, то другі — спробай міфографа па-новаму вытлумачыць традыцыю, каб даць дадатковае паясненне сувязям паміж Арэстам і багінямі помсты^[12].

Два радавыя праклёны і старая смяротная варожасць паміж дзвюма галінамі сям’і адыгралі ў лёсе Арэста важную і трагічную ролю^[13].

Дзякуючы адзінай згадцы ў «Іліядзе»^[14] вядома, што, калі ахейцы на чале з Агамемнанам абложвалі Трою, Арэст знаходзіўся ў Мікенах, у бацькоўскім доме^[15]. У самым пачатку траянскага паходу, будучы яшчэ немаўлём, ён суправаджаў сваю сястру Іфігенію ў Аўліду. Ахейцы шмат дзён не маглі працягнуць шлях праз сустрэчны вецер і высветлілася, што багоў трэба ўласкавіць — прынесці Іфігенію ім у ахвяру. Агамемнан падмануў жонку, напісаўшы ёй, быццам хоча выдаць дачку за Ахіла. Клітэмнестра, выпраўляючы дачку, узяла маленькага сына з сабой^[16][17]. У Аўлідзе, па адной версіі, Іфігенію закалолі на алтары, а па іншай — у апошняе імгненне Артэміда замяніла яе ланню і перанесла ў Таўрыду^[18].

Арэст-дзіця згадваецца і ў эўрыпідавай версіі міфа пра мізійскага цара Тэлефа. Апошні быў паранены ў баі з ахейцамі, а яго рана доўга не гаілася. Тэлеф атрымаў аракул пра тое, што вылечыць яго зможа толькі той, хто гэтую рану нанёс (уласна Ахіл); тады ён прыехаў у Мікены, схапіў царэвіча Арэста з калыскі і аб’явіў, што заб’е дзіця, калі не атрымае дапамогі. Каб усё ўладзіць з-пад Троі прыбыў Адысей: Тэлеф быў вылечаны з дапамогай іржы з ахілавай дзіды і стаў саюзнікам ахейцаў, Арэста ж цэлым вярнулі мацеры^[19][20][21].

Траянская вайна зацягнулася на дзесяць гадоў. За гэты час маці Арэста стала палюбоўніцай Эгісфа і вырашыла забіць мужа-цара. Прычынай таму сталі падкопы эўбейскага цара Наўплія, чый сын Паламед быў пакараны смерцю пад Трояй, жаданне Клітэмнестры адпомсціць за Іфігенію, за першага мужа і сына ад яго, забітых калісьці Агамемнанам, імкненне Эгісфа да рэваншу, а таксама чуткі пра тое, што мікенскі цар зрабіў сваёй палюбоўніцай узятую ў палон Касандру. Як толькі Агамемнан вярнуўся дадому, Клітэмнестра і Эгісф яго забілі. У «Адысеі» яго цень скардзіцца загалоўнаму герою, што не паспеў «ніводным нацешыцца поглядам на мілага сына»^[22]. Гэтая рэпліка дапускае, што Арэст тады таксама знаходзіўся ў Мікенах (або Агамемнан так думаў, але быў ашуканы жонкай)^[12]. Па адной з версій міфа, царэвіч меў загінуць у той жа дзень, але яго выратавалі: ці то сястра Электра вынесла яго з горада, загорнутага ў плашч, ці то карміцелька (Арсіноя^[23], Лаадамія^[24] або Кіліса^[25]) адправіла ў царскую дзіцячую ўласнага сына, каб Эгісф забіў яго, думаючы, што гэта Арэст^[17]. Па трэцяй версіі, веснік Агамемнана Талфібій таемна ўвёз царэвіча з Мікен — альбо ў Факіду^[26], альбо ў Карынф, дзе перадаў яго крыцкаму цару Ідаменею^[27]. Аднак ёсць і альтэрнатыўная версія, па якой Клітэмнестра да прыбыцця мужа сама адправіла дзесяцігадовага сына ў Факіду — відаць, каб пазбавіцца ад нежаданага сведкі^[28].

Цень Агамемнана, які знаходзіўся ў замагільным свеце, доўга не ведаў, дзе апынуўся Арэст пасля гэтых падзей, і ў яго пытанні, зададзеным Адысею, фігуруюць тры пункты: аркадыйскі Архамен, Пілас у Месеніі і Спарта. Меркаванні антычных аўтараў наконт гэтага разыходзяцца. Згодна з Гамерам, Арэст правёў сваё выгнанне ў Афінах^[29], Зенадот Эфескі піша пра Факіду, аўтар схолій да «Адысеі» — пра дзяцінства, праведзенае ў Факідзе, і атрыманне асветы ў Афінах^[30], Эўрыпід — пра тое, што царэвіч вандраваў па ўсёй Грэцыі^[31]. Афінская версія магла з’явіцца дзякуючы ўстаўцы ў гамераўскі тэкст, зробленай у VI стагоддзі да н. э., каб дагадзіць афінскаму тырану Пісістрату. У «Дзённіку Траянскай вайны», напісаным у IV стагоддзі н. э., прапануецца кампрамісны варыянт, паводле якога Арэст знаходзіўся спачатку на Крыце, адвезены туды з Карынфа Ідаменеем, потым у Афінах, а потым — у Факідзе^[32]. Як бы там ні было, большую частку антычнай эпохі існавала ўсеагульная думка, што сын Агамемнана вырас у Факідзе, ля падножжа Парнаса, пры двары мужа сваёй цёткі Анаксібіі Строфія. Там ён зблізіўся са сваім дваюрадным братам Піладам; узаемаадносіны гэтых двух герояў сталі для старажытных грэкаў узорам мужчынскага сяброўства^[33][17].

Арэст рос недалёка ад горада Дэльфы, дзе было размешчана свяцілішча Апалона. Гэты бог у далейшым адыграў важную ролю ў лёсе мікенскага царэвіча^[34].

Царстваванне Эгісфа ў Мікенах працягвалася пяць (па даных Еўсевія Кесарыйскага^[34]), сем^[35][36] або дзесяць^[26] гадоў. Згодна з Эўрыпідам, узурпатар ведаў, што Арэст жывы. Часта п’яны Эгісф таптаў нагамі магілу Агамемнана і крычаў, звяртаючыся да нябожчыка: «Дзе ж сын твой? // Што не ідзе твой прах абараняць?»^[37]; за галаву царэвіча ён прызначыў узнагароду золатам, бо баяўся помсты^[38]. Клітэмнестра не адчувала згрызот сумлення. Ад Эгісфа яна нарадзіла некалькіх дзяцей — сына Алета і дачок Эрыгону і Алену. Электру, якая не прабачыла забойцаў бацькі і марыла пра помсту, маці і айчым выдалі замуж за простага селяніна, каб устараніць пагрозу з яе боку^[39].

Тым часам Арэст стаў дарослым. У Дэльфах ён спытаў Апалона, ці варта помсціць за бацьку, і той адказаў, што здзейсніць помсту неабходна^[40] — у адносінах і да Эгісфа, і да маці. Паводле розных версіяў міфа, бог падарыў Арэсту лук, каб абараняцца ад эрыній, і абвясціў, што, адпомсціўшы, царэвіч будзе ачышчаны ад брыдоты, а адмовіўшыся ад помсты, будзе жорстка пакараны вар’яцтвам і хваробамі. Існавала версія традыцыі, па якой Арэст узяў Мікены на чале войска, дадзенага яму Строфіем і Афінамі (пра гэта піша Дыктыс Крыцкі^[41]). Аднак агульнараспаўсюджаным стала іншае тлумачэнне, паводле якога царэвіч вярнуўся ў родны горад таемна, у суправаджэнні толькі сябра Пілада (і ў некаторых аўтараў — свайго педагога). На магіле бацькі ён здзейсніў узліванні і пакінуў пасму сваіх валасоў у ахвяру. Электра, якая ўбачыла валасы, зразумела, што яны належаць Арэсту; тут жа адбылася сустрэча, падчас якой брат і сястра склалі план помсты^[42][43].

Пра помсту Арэсту антычныя аўтары расказваюць па-рознаму. Паводле Стэсіхора і Эсхілу, Арэст прыйшоў у палац мікенскіх цароў і распавёў Клітэмнестры, якая не пазнала яго, што ён — жыхар Даўліды і што ў дарозе ён сустрэў Строфія, які папрасіў яго перадаць вестку пра смерць Арэста (у Сафокла гэтую навіну прынёс педагог, які расказаў, быццам Арэст загінуў на Піфійскіх гульнях, падчас гонкі на калясніцах^[44]). Веснік спытаў, што Строфій меў зрабіць з прахам нябожчыка — даслаць у Мікены або павезці ў Факіду. Клітэмнестра, узрадаваная пачутым, паслала па Эгісфа, які тады знаходзіўся ў храме. Эгісф таксама прыйшоў у палац, і тут з’явіўся Пілад з бронзавай урнай у руках: па яго словах, Строфій такі вырашыў аддаць попел маці памерлага. Цар прыняў веснікаў як ганаровых гасцей. Яны ж выбралі зручнае імгненне, каб нанесці ўдар. Арэст закалоў Эгісфа мячом. Клітэмнестра тут жа пазнала сына і ўзмалілася пра літасць, але Арэст забіў і яе^[45][46][47]. Пасля гэтага Пілад расправіўся з прыбылымі на дапамогу цару сынамі Наўплія^[48].

Паводле Эўрыпіда, усё адбылося на лузе падчас свят у гонар Геры. Эгісф прынёс у ахвяру багіні быка, і Арэст дачакаўся таго імгнення, калі цар схіліўся над тушай, каб ударыць яго нажом у шыю. Адсечаную галаву Эгісфа помснік паказаў Электры. Тая выманіла маці з палаца, расказаўшы ёй, быццам за дзесяць дзён да гэтага нарадзіла сына; Клітэмнестра прыйшла да дома зяця і там Арэст забіў яе^[49]. Пталямей Гефестыён піша, што была забітая яшчэ і Алена — дачка Клітэмнестры ад Эгісфа^[50]. Нарэшце, па даных Сервія, ніякага мацізабойства не было: Арэст проста прывёў Клітэмнестру ў суд, пасля чаго яна была прысуджаная да смерці^[51].

Па той версіі храналогіі, якую даследчыкі лічаць найменш супярэчлівай, падчас гэтых падзей Арэсту было 20 гадоў^[52].

Праз учыненыя забойствы Арэсту давялося сысці ў выгнанне. Яго пачалі пераследаваць эрыніі — багіні помсты і гневу, якіх грэкі прадстаўлялі ў выглядзе старых баб з валасамі са змей. З’яўляючыся ўвасабленнем пакут сумлення, яны не пакідалі Арэста ні на імгненне, не даючы яму змыць з рук матчыну кроў і сваімі крыкамі даводзячы да вар’яцтва. Толькі ў Дэльфах царэвіч змог знайсці часовы супакой: там Апалон ненадоўга ўсыпіў эрыній і даў уцекачу магчымасць абмыць рукі і адпачыць. Арэст атрымаў параду, адбыўшы выгнанне, ісці ў Афіны і там прасіць пра дапамогу старажытную статую багіні-заступніцы гэтага горада. Цэлы год ён блукаў па ўсёй Грэцыі. З яго вандраваннямі звязаны мясцовыя легенды ў шэрагу рэгіёнаў Грэцыі (у асноўным Пелапанеса): у Гіфіі ў Лаконіцы ён пазбавіўся ад вар’яцтва, сеўшы на прыдарожны камень^[53]; у Трэзене яго ачысцілі ад забойства вадой з крыніцы Гіпакрэны^[54]; на шляху ў Месену Арэст адкусіў сабе палец, каб уласкавіць эрыній, і на час гэта сапраўды дапамагло^[55]. Некаторы час выгнаннік жыў у Парарасінскай даліне ў Аркадыі або ў Эпіры, дзе заснаваў горад Арэстаў Аргос. Нарэшце, праз год пасля забойства маці Арэст прыбыў у Афіны і абняў статую багіні, просячы яе пра дапамогу. Неўзабаве з’явіліся і эрыніі, якія адсталі ад яго на Істме. Афіна склікала на ўзгорку Арэса суд (арэапаг), які меў вырашыць лёс царэвіча^[56][57].

Абаронцам, паводле Эсхілу, быў сам Апалон, а абвінаваўцамі розныя крыніцы называюць бацьку Клітэмнестры Тындарэя, дачку Клітэмнестры ад Эгісфа Эрыгону і дваюраднага брата Клітэмнестры Пэрылая, сына Ікарыя і брата Пенелопы (у такім выпадку суд адбываўся не ў Афінах, а ў Аркадыі). Перад судом выступілі і эрыніі, якія настойвалі на тым, што забойства маці — недаравальнае злачынства^[58]. Галасы дванаццаці суддзяў падзяліліся пароўну, і тады багіня Афіна дадала да іх свой, трынаццаты, голас — на карысць падсуднага. Арэст быў апраўданы і ў падзяку Афіне ўзвёў на ўзгорку яе алтар. Па адной з версій міфа, Эрыгона пасля гэтага павесілася^[59][60].

Пасля суда Арэсту прыйшлося адправіцца ў далёкае вандраванне. Як паведамляе адна з версій міфа (большасць навукоўцаў мяркуе, што гэта была выдумка Эўрыпіда), з прысудам арэапага пагадзіліся не ўсе эрыніі. Найбольш упартыя з іх працягвалі пераследаваць Арэста, таму ён зноў адправіўся ў Дэльфы і абвясціў перад свяцілішчам Апалона, што пакончыць з сабой, калі не атрымае дапамогі. Жрыца Піфія распавяла царэвічу, што яго няшчасці скончацца, калі ён пабывае ў Таўрыдзе на паўночным беразе Понта Эўксінскага і прывязе адтуль драўляную статую Артэміды. Арэст тут жа рушыў у плаванне разам з Піладам на 50-вясельным караблі^[61][62].

Таўры тады мелі звычай прыносіць усіх іншаземцаў, якія трапілі ў іхнюю краіну, у ахвяру Артэмідзе. Арэст і Пілад таемна высадзіліся ў Таўрыдзе і чакалі ў пячоры зручнага імгнення, каб украсці статую, але мясцовыя пастухі іх выкрылі, схапілі і прывялі да свайго цара Фаанта. Той загадаў адвесці іх у свяцілішча, каб забіць на алтары. Аднак у храме Пілад і Арэст апазналі ў вярхоўнай жрыцы Іфігенію, якая, як высветлілася, не загінула ў Аўлідзе, а была цудоўным чынам перанесена за мора. Іфігенія таксама пазнала роднага і дваюраднага братоў. Разам усе яны адправіліся да мора пад маркай абмывання статуі, а там пагрузіліся на карабель і адплылі на поўдзень. Каля вострава Смінфій Фаант іх дагнаў, але ў сутычцы Арэст і Пілад перамаглі і забілі яго^[63][64]. Пасля гэтага, паводле аднаго тлумачэння легенды, вандроўцы пакінулі статую на Родасе (туды іх занесла бурай), а па іншаму, прывезлі яе ў Атыку, у Браўрон^[65][66][67].

Пракопій Кесарыйскі распавядае альтэрнатыўную версію міфа, паводле якой Іфігенія была жрыцай у храме Артэміды Таўрычнай, размешчаным у вобласці Келесіна ў Арменіі; адтуль Іфігенія і збегла разам з Арэстам і Піладам, унёсшы з сабой статую багіні^[68]. Як відаць, гэтае апавяданне заснавана на ўяўленнях армян, якія лакалізавалі міфалагічныя падзеі ў сваёй краіне^[69].

Зняўшы з сябе віну за забойства маці, Арэст вярнуўся ў Мікены (па адной з версій міфа, раней ён пабываў у Дэльфах, дзе сустрэўся з Электрай). У Мікенах тады быў царом яго адзінаўтробны брат, сын Клітэмнестры ад Эгісфа Алет, але Арэст забіў яго і захапіў уладу; Эрыгону ён таксама хацеў забіць, але Артэміда перанесла яе ў Атыку^[70][71]. Арэст ажаніўся са сваёй дваюраднай сястрой Герміёнай, дачкой Менелая і Алены, а Пілада ажаніў з Электрай^[72]. У сувязі з гэтымі падзеямі крыніцы згадваюць цара малосцаў Неапталема, які таксама прэтэндаваў на руку Герміёны. Паводле Эўрыпіда, Менелай спачатку заручыў дачку з Арэстам, але потым паабяцаў яе Неапталему ў падзяку за ўдзел у Траянскай вайне^[73]. Вярнуўшыся ў Грэцыю, Неапталем ажаніўся з Герміёнай або выкраў яе (па альтэрнатыўнай версіі, царэўна ўжо была жонкай Арэста і Менелай забраў яе ў мужа, каб аддаць новаму прэтэндэнту^[74]); за гэта Арэст забіў яго ў Дэльфах^[75][76].

Велей Патэркул, які не згадвае Алета, піша, што пасля ўзяцця Троі род Пелапідаў кіраваў Мікенамі 80 гадоў, пры гэтым Эгісф правіў сем гадоў, а сыны Арэста — тры гады^[77]; адсюль вынікае, што праўленне самога Арэста працягвалася 70 гадоў^[78]. Іншыя крыніцы паведамляюць пра 23, 28 ці 38 гадоў^[79]. Межы царства за гэты час былі сур’ёзна пашыраны. Арэст падпарадкаваў большую частку Аркадыі, а пасля смерці дзядзькі і цесця стаў царом Спарты: мясцовыя жыхары не захацелі падпарадкоўвацца сынам Менелая ад рабыні. Калі памёр бяздзетны кіраўнік суседняга Аргаса Кілараб, Сфенелаў сын, Арэст далучыў да сваіх уладанняў і гэты горад^[80][81]. Нарэшце, Паўсаній паведамляе пра версію, паводле якой Арэст быў царом Ахаі^[82], хоць сам жа лічыць яе малапраўдападобнай^[78].

Калі Арэст ужо быў стары, Эладу напаткалі два страшныя бедствы — неўраджай і чума. Цар Мікен атрымаў прадказанне, што гэтыя беды спыняцца, калі адзін з Пелапідаў адновіць Трою і культы багоў, якія існавалі ў ёй. Ён сам пачаў падрыхтоўку да паходу, але неўзабаве памёр, так што ў Малую Азію адправіўся яго сын Пенфіл; з гэтымі падзеямі антычныя аўтары звязваюць узнікненне грэчаскага краю Эаліда^[83]. Па даных Паўсанія, атрыманы Арэстам аракул прадпісваў яму перасяліцца з Мікен у Аркадыю^[84]. Цар памёр у заснаваным ім Арэстэёне, укушаны змяёй^[85], і быў пахаваны альбо ў Тэгеі, альбо па дарозе з гэтага горада ў Фірэю^[86][87][88].

Герміёна нарадзіла ад Арэста сына на імя Тысамен, які стаў наступным царом Мікен^[89][85][90] (існуе дапушчэнне, што першапачаткова імя Тысамен было эпітэтам Арэста^[91]). У крыніцах згадваецца і Пенфіл — сын Арэста ад яго адзінаўтробнай сястры Эрыгоны^[92] (па адной з версій, брат і сястра былі жанатыя^[85])^[93]. Нашчадкі абодвух Арэставых сыноў сталі правадырамі ахейцаў і эалійцаў^[83][94][95].

Феаген згадвае імя яшчэ аднаго сына Арэста і Эрыгоны — Арэста-малодшага. Паводле альтэрнатыўнай версіі міфа, выкладзенай у Сервія, Арэст, сын Менелая і Алены, быў жанаты на Іфігеніі, якая даводзілася яму дваюраднай сястрой^[96].

У гістарычную эпоху статуя Арэста стаяла каля ўвахода ў храм Геры каля Мікен^[97]. Розныя месцы ў шматлікіх абласцях Грэцыі (Аргалідзе, Аркадзі, Лаконіку, Эпіры і іншых) звязвалі з вандраваннямі Арэста пасля мацізабойства: яшчэ ва II стагоддзі н. э., за часоў Паўсанія, падарожнікам паказвалі камень, на які прысеў Арэст у дарозе, месца, дзе ён адкусіў сабе палец, месца, дзе абстрыг валасы і т. п.^[98] Многія статуі Артэміды ў розных гарадах Усходняга Міжземнамор’я мясцовыя жыхары лічылі той самай статуяй, якую Арэст прывёз з Таўрыды. Гэта былі статуі ў Браўроне (Атыка), у Лімнеоне (Лаконіка)^[99], у Аргасе, у Каманах Кападакійскіх, у Каманах Пантыйскіх, у Кастабалах (Катаонія), у гарах Аман на стыку Сірыі і Кілікіі, у Мідыі (больш дакладнае месцазнаходжанне невядома)^[99], на Патмасе, на востраве Смінфей, на Родасе, у Аргасе Арэсційскім (Эпір), у Ускудаме (Фракія), у Арэсце (Эўбея), у Рэгіі і Каўлоніі (Бруцій), у Тарэнце (Апулія), у Тындарыдзе (Сіцылія), у Арыцыі (Лацый)^[100][101]. Баўронская статуя была вывезена персамі ў Сузы (у 480 годзе да н. э.), а потым Селеўк I Нікатар падарыў яго жыхарам Лаадыкеі^[99]. У ІІІ стагоддзі н. э. ўжо лічылася, што сам Арэст прывёз статую ў Лаадыкею^[102][103].

Паводле італійскай версіі міфа, Арэст памёр у Арыцыі, а яго астанкі пасля былі перавезены ў Рым і пахаваны на схіле Капіталійскага ўзгорка перад храмам Сатурна, побач з храмам Згоды^[104]. Менавіта ён лічыўся заснавальнікам арыцыйскага культу Дыяны Немійскай, які ўключаў у тым ліку чалавечыя ахвярапрынашэнні: кожнага чужаземца, які высаджваўся на бераг, прыносілі ў ахвяру багіні, паўтараючы такім чынам таўрычны рытуал. Паступова гэты рытуал перайначыўся. Чалавек, які зрываў галінку са свяшчэннага дрэва (так званая «залатая галіна»), мог пазмагацца са жрацом і ў выпадку перамогі заняць яго месца^[105].

Арэст лічыўся заснавальнікам некалькіх гарадоў, якія зваліся Арэст ці Арэстэён, эпанімам Арэстыды^[11]. Акрамя таго, па некаторых даных, менавіта ён заснаваў Каманы Кападакійскія (назву гэтага горада антычныя аўтары ўзводзяць да слова «валасы», маючы на ўвазе, што Арэст на гэтым месцы падстрыгся і пазбавіўся такім чынам хваробы)^[107] і Ускудаму ў Фракіі, на месцы якой пазней узнік Адрыянопаль^[108].

У сярэдзіне VI стагоддзя да н. э. памяць пра Арэста стала важным чыннікам вялікай палітыкі. Спартанцы тады панеслі паражэнне ад тэгейцаў і піфія ім прадказала, што яны перамогуць у вайне, толькі калі перанясуць да сябе астанкі легендарнага цара Мікен. Пасланнік-агатаерг Ліх выпадкова даведаўся, што адзін тэгейскі каваль наткнуўся ў зямлі на вялізныя косці даўжынёй сем локцяў (3,11 метра); ён вырашыў, што гэта шкілет Арэста. Ліху ўдалося арандаваць у каваля яго дом з участкам, выкапаць косці і вывезці іх у Спарту. Пасля гэтага Тэгея была разгромлена^{[109][110][111]}. Такім чынам, спартанцам удалося выкарыстаць памяць пра Пелапідаў у цэлым і Арэста ў прыватнасці для ідэалагічнага абгрунтавання сваіх дамаганняў на ўладу над Пелапанесам^[112][95].

У рэчаіснасці шкілет мог належаць буйной жывёле з эпохі плейстацэн^[113]. У пячорах Грэцыі недалёка ад мясцовасці, дзе знайшлі нібы астанкі Арэста, знойдзены косткі старажытных коней (Equus abeli), мамантаў, сланоў, аленяў, пустарогіх і кітоў^[114][115].

Многія эпізоды міфа пра Арэста сталі папулярнымі сюжэтамі для антычных мастакоў і дойлідаў. Так, гісторыя з Тэлефам распісана на вазе V стагоддзя да н. э. (на ёй Тэлеф сядзіць на алтары і трымае маленькага Арэста на руках), на вазе пазнейшага часу з Кум (Тэлеф пагражае Арэсту мячом), на срэбным рытоне з Керчы, на фрызе з Пергама, і на прынамсі 16 этрускіх саркафагах. На кубку гамераўскай эпохі намалявана знаходжанне Клітэмнестры з дзецьмі ў Аўлідзе. У адной сцэне маленькі Арэст спяшаецца за маці і просіцца на рукі, а яна любоўна трымае правую руку на яго галаве; у іншай — хлопчык схіліў калені перад бацькам побач з сястрой Іфігеніяй, умольнай захаваць ёй жыццё. Два этрускія саркафагі ўпрыгожаны рэльефамі, на якіх Арэст, ужо падлетак, у жаху ратуецца ўцёкамі, убачыўшы прынясенне Іфігеніі ў ахвяру^[116][117].

Імгненне, калі Арэст і Пілад атрымліваюць ад Апалона загад адпомсціць за Агамемнана, захаваны на чырвонафігурным роспісе ваз з Перуджы і Палерма. Стаячымі ля грабніцы Агамемнана сябры адлюстраваны на саркафагу ў Латэране, дзе Арэст працягвае рукі да ценю бацькі, што стаіць каля ўваходу ва ўсыпальню^[52]. Антычныя мастакі часта адлюстроўвалі сустрэчу Арэста і Электры пасля доўгага расстання (архаічны рэльеф з Міласа на зберажэнні ў Луўры, мармуровая група скульптара Менелая на віле Людовізі, скульптуры ў Неапале і Мюнхене, роспісы шэрагу ваз), забойства Эгісфа (кампанская ваза з Капуі; рэльеф з Арыцыі^[118]; высакаякасны чырвонафігурны роспіс V стагоддзя да н. э., на якім Арэст пранізвае мячом Эгісфа за спінай маці; роспіс, на якім Клітэмнестра спяшаецца на дапамогу Эгісфу з сякерай у руках^[119])^[120]. Апошні сюжэт стаў асабліва запатрабаваны ў афінскіх вазапісцаў напрыканцы VI стагоддзя да н. э., калі ў Афінах была звергнута тыранія Пісістратыдаў: у Эгісфе бачылі правобраз тырана гістарычнай эпохі, а ў Арэсце адпаведна папярэдніка дэмакратыі^[121]. Забойства Клітэмнестры грэчаскія мастакі малявалі прыкметна радзей^[122].

Пераслед Арэсту эрыніямі апісана на шэрагу атычных ваз^[123], на кратары з Вялікай Грэцыі, на амфары, якая захоўваецца ў Неапалі (на ёй Арэст замахваецца мячом на адну эрынію, а другая, заступаючы яму шлях, паказвае люстэрка, у якім відаць твар Клітэмнестры), на апулійскай амфары (Арэст шукае выратавання ля алтара Апалона), на кратары, што на захоўванні ў Эрмітажы (Арэст сядзіць у дэльфійскім храме, а пяць эрыній спяць ля ўваходу), і іншыя. На рэльефе ў Неапалі I стагоддзя да н. э. Арэст ідзе ў Афіны, каб паўстаць перад судом^[124]. Гэты суд на ўзгорку Арэса стаў распаўсюджаным сюжэтам у досыць познюю эпоху: так, яго выкарыстоўваў для роспісу двух кубкаў тарэнцінец Зопір, які жыў у I стагоддзі да н. э. Захавалася камея I стагоддзі да н. э., якая капіюе цэнтральную частку карціны Тыманфа: на ёй Афіна апускае каменьчык у скрыню для галасавання, а Арэст чакае рашэння суда^[125]. Шмат разоў выкарыстоўваўся ў выяўленчым мастацтве сюжэт пра падарожжа Арэста ў Таўрыду і яго сустрэчу з Іфігеніяй (саркафагі з Палаца Грымані ў Венецыі, з Віла Баргезэ, з Остыі і інш., рэльеф з Латэрана, на якім Пілад абараняе Арэста ад таўраў, амфара з Неапаля, на якой намаляваны імгненне пазнавання, фрэска ў Пампеях на тую ж тэму)^{[126][127][128]}. Яшчэ адзін адносна вядомы сюжэт — забойства Неапталема^[129].

Сюжэт пра Арэста-мсціўца, які забівае ўласную маці і яе палюбоўніка, незаконнага і несправядлівага правіцеля, стаў адным з найбольш пашыраных у антычнай літаратуры, а пасля перавандраваў у еўрапейскую літаратуру Новага часу^[130].

У «Іліядзе» Гамера Арэст згадваецца толькі адзін раз. Калі Агамемнан прапануе Ахілу прымірэнне і руку сваёй дачкі, ён абяцае патэнцыйнаму зяцю, што зраўняе яго гонарам са сваім адзіным сынам, які «ўзрастае ў поўным дастатку»^[14]. У «Адысеі» Арэст таксама толькі згадваецца, але там гаворка ідзе пра забойства Агамемнана і помсты за яго; гэта найранейшае з вядомых антыказнаўцам пераказаў гэтага сюжэту. Для Гамера забойства Эгісфа — безумоўна правільны ўчынак; Арэсту ў гэтай паэме нават ставяць у прыклад Тэлемаху, змушанаму цярпець жаніхоў сваёй мацеры^[11]. Клітэмнестру Гамер называе «злачынкай», але нічога не кажа пра тое, як яна памерла: згадваюцца толькі яе пахаванні разам з Эгісфам^[131]. Адпаведна існуюць меркаванні, што ў найстарэйшай версіі міфа Арэст не быў мацізабойцам (Клітэмнестра магла скончыць жыццё самагубствам) або што Гамер проста вырашыў не раскрываць гэтую тэму^[132], засяродзіўшыся на помсце Эгісфу^[130]. У любым выпадку аўтар «Адысеі» не бачыў нічога трагічнага ў наступным лёсе Арэста^[133].

Пра помсту за Агамемнана расказвалася ў адной з кіклічных паэм — у «Вяртаннях» Гагія Трэзенскага, ад якіх засталося толькі некалькі дробных урыўкаў^[134]. Паэт VI стагоддзі да н. э. Стэсіхор прысвяціў гэтаму сюжэту паэму «Арэстэя» ў дзвюх частках, тэкст якой таксама страчаны за выключэннем некалькіх радкоў^[135]: гэта рэпліка Апалона, які дорыць Арэсту лук для абароны ад эрыній, і апісанне прарочага сну Клітэмнестры пра помсту сына^[136]. Стэсіхор апісвае Арэста як мацізабойцу, і той жа сюжэтны матыў выкарыстаў Піндар у сваёй XI Піфійскай одзе^[133]:

А Арэста
з гаручага каварства моцных Клітэмнестрыных рук
Вынесла Арсіноя-карміцелька,
Калі ўслед душы зарэзанага Агамемнана
Дарданійскую дзеву, Прыямаву Касандру,
Белай меддзю на цёмны Ахеронт
Пагнала бязлітасная жонка…
Але Арэст,
Юны ілбом госць старога Строфія,
Жыхара Парнаскіх адгор’яў,
Познім Арэсам
Смерцю нагнаў і маці сваю, і Эгісфа.

— Піндар. XI Піфійская ода, 16–38^[137].

У крыніцах згадваецца яшчэ адна харычная паэма пад назвай «Арэстэя», напісаная Ксанфам, але яна страчана цалкам^[138].

Міфы пра Пелапідаў і, у прыватнасці, пра Арэста сталі адной з найважнейшых крыніц сюжэтаў для грэчаскай драматургіі класічнага перыяду. Пры гэтым падзейны рад драбніўся для п’ес на дробныя эпізоды з невялікай колькасцю дзейных асоб (часта трыма-чатырма). Драматург у цэлым прытрымліваўся сюжэту міфа, але ў той жа час павінен быў, па словах Арыстоцеля, «быць вынаходнікам»^[139] — даваць самабытныя трактоўкі. У шэрагу выпадкаў адзін і той жа сюжэт атрымліваў розныя інтэрпрэтацыі ў п’есах розных аўтараў. Амаль усе героі грэчаскіх міфаў сталі героямі трагедый^[140]; Арэст аказаўся адным з найбольш запатрабаваных персанажаў нараўне з іншымі героямі, «якім давялося», па словах Арыстоцеля, «ці здзейсніць, ці перанесці [штосьці] жудаснае»^[141].

Эсхіл прысвяціў міфам мікенскага цыклу трылогію, якая атрымала назву «Арэстэя» (458 год да н. э.); яна поўнасцю захавалася. У першай частцы, «Агамемнан», гіне загалоўны герой (Арэст у ёй не дзейнічае). У другой, «Хаэфоры» («носьбіткі пахавальных алеяў», інакш — «плакальшчыцы»), Арэст вяртаецца дадому пасля доўгага выгнання, ля труны бацькі сустракае Электру і распраўляецца з Эгісфам і мацераю, папярэдне выдаўшы сябе за весніка і распавёўшы пра ўласную смерць. У трэцяй трагедыі, «Эўменіды» («літасцівыя багіні» — кампліментарнае імя эрыній), Арэст дамагаецца свайго апраўдання перад арэапагам. У п’есах Эсхіла фігуруе радавы праклён, але ў той жа час у герояў заўсёды ёсць магчымасць выбару. Арэст разумее, што абавязаны забіць сваю маці, і гэта стварае для яго найскладанейшую маральную праблему^[142][143], хоць бог і аддаў яму недвухсэнсавы загад^[144]. «Пілад, як быць, што рабіць? Страшна маці забіць!» — кажа ён свайму сябру, калі Клітэмнестра просіць яго пра літасць^[145], але потым усё ж наносіць смяротны ўдар; яго помста становіцца чарговым злачынствам, учыненым унутры дома Пелапідаў, і падмацоўвае праклён, што гняце гэтую сям’ю^[119]. Яшчэ адзін матыў, што гучыць у «Арэстэе», — антытыранічны. Эгісф намаляваны як тыран, і Арэст, забіваючы яго, робіць родны горад вольным^[146][147].

Пяру Сафокла належалі, апроч усіх іншых, трагедыі «Герміёна», «Клітэмнестра», «Эгісф» і «Электра»^[148]. Захавалася толькі апошняя з іх, дзеянне якой супадае з «Хаэфорамі» Эсхіла. Адрозненні ў тым, што каля труны айца Арэст сустракае не Электру, а іншую сястру, Хрысафеміду; Электра ж прымае ілжывую вестку пра яго гібель як сапраўдную. Арэст забівае маці без ваганняў^[119], і на думку Сафокла ён вяршыць абсалютна справядлівую расправу^[147]. Ніякія маральныя калізіі тут не ўзнікаюць^[149][150].

Зусім іншая карціна ў Эўрыпіда, які напісаў сваю «Электру» прыкладна ў тыя ж гады, што і Сафокл, паміж 421 і 413 гадамі да н. э. (трагедыю Сафокла датуюць прыблізна 415 годам да н. э.). Тут забойства Клітэмнестры — анамальная і бессэнсоўная жорсткасць, якую нішто не можа апраўдаць; Арэст, чалавек не вельмі рашучы^[151], дзейнічае па загадзе Апалона і па падгаворванні сястры Электры, але адчувае яшчэ большыя ваганні, чым у Эсхіла, а ў фінале адчувае сябе маральна спустошаным. Пачатая тут дэгераізацыя міфа працягваецца ў трагедыі «Арэст», дзеянне якой разгортваецца адразу пасля мацізабойства. Загалоўны герой разумее, што яго помста нікому не была патрэбна. Аргівяне прысуджаюць яго да ганебнай смяротнай кары, і Арэст, каб выратавацца, вырашаецца на новыя забойствы, пазбаўленыя ўсялякага сэнсу: ён хоча забіць Алену, а яе дачку Герміёну захоплівае ў заложнікі^[152]. У выніку сын Агамемнана аказваецца псіхічна хворым чалавекам і толькі ўмяшанне багоў дапамагае навесці парадак^[13][147].

Арэст дзейнічае яшчэ ў дзвюх захаваных трагедыях Эўрыпіда. У «Андрамахе» гэта хітры авантурыст, які рыхтуе змову супраць Неапталема^[153]. У «Іфігеніі ў Таўрыдзе» Эўрыпід распрацоўвае сюжэт (па адной з версій, ім жа прыдуманы) пра падарожжа Арэста ў Таўрыду і яго сустрэчу там з Іфігеніяй^[154]. Арэст-немаўля стаў героем згубленай трагедыі Эўрыпіда «Тэлеф», прычым існуе меркаванне, што драматург склаў сюжэт на падставе аднаго эпізоду з жыцця Фемістокла. Апошні, выгнаны з Афін, быў змушаны звярнуцца за дапамогай да свайго ворага, цара малосцаў Адмета; каб дабіцца свайго, ён схапіў маленькага царскага сына і прыпаў да хатняга агменю^[155]. Пасля Эўрыпіда гэты сюжэт апрацаваў у сатырычным духу Арыстафан^[156] у камедыях «Жанчыны на свяце Фесмафорый»^[157] і «Ахарняне»^[158].

У крыніцах згадваецца шэраг іншых п’ес, у якіх фігуруе Арэст. Гэта аднайменныя трагедыі Тымесіфея, Эўрыпіда Малодшага, Каркіна, Феадэкта^[159][148], камедыі Рынфона, Алексіда і Сапатра Пафоскага^[160]. Было напісана прынамсі некалькі трагедый пад назвамі «Герміёна» і «Неапталем» (у тым ліку «Герміёна» Эўрыпіда і «Неапталем» Нікамаха Александрыйскага), але ад ніводнай з іх нічога не захавалася^[161]. Згадваюцца трагедыі пад назвай «Эрыгона», напісаныя Фрыніхам, Сафоклам, Клеафонам і Філоклам, але незразумела, ці маецца на ўвазе адначэраўная сястра Арэста або ж іншая Эрыгона — дачка Ікарыя Афінскага^[162].

Літаратура Рыма, якая зарадзілася ў III стагоддзі да н. э., развівалася шмат у чым на аснове сюжэтаў з грэчаскай міфалогіі^[163]. З канца III стагоддзя да н. э. рымскія драматургі актыўна перапрацоўвалі грэчаскія п’есы — у тым ліку тыя, у якіх фігуравалі Пелапіды; пры гэтым яны аддавалі перавагу трагедыям Эўрыпіда^[164]. Арэст быў для іх станоўчым персанажам, які выклікаў спачуванне, і ён дзейнічае ў п’есах усіх вядомых нам рымскіх драматургаў^[147]. Невядомы аўтар напісаў трагедыю «Клітэмнестра», Луцый Акцый і Лівій Андронік — па трагедыі пад назвай «Эгісф», Антылій і Квінт Тулій Цыцэрон — па трагедыі «Электра». У Квінта Энія была трагедыя «Эўменіды», у Лівія Андроніка і Марка Пакувія — трагедыі пад назвай «Герміёна»^[165], у Пакувія — «Іфігенія ў Таўрыдзе»^[166] і «Арэст-раб»^[167]. Луцый Акцый і Квінт Цыцэрон напісалі па трагедыі «Эрыгона», але тут, як і ў выпадку з Фрыніхам, Сафоклам і т. д. незразумела пра якую Эрыгону гаворка^[162] Ад усіх гэтых твораў нічога не засталося. Луцый Аней Сенека напісаў трагедыю «Агамемнан», у якой на сцэне з’яўляецца і сын загалоўнага героя; што праўда, гэта дзіця, якое не прамаўляе ніводнага слова. Пастаноўку адной з п’ес пра Арэста-мсціўца згадвае ў «Энеідзе» Вяргілій^[147]:

Гэтак жа па сцэне бяжыць Агамемнана сын, за якім
Гоніцца з паходняй маці і змей у руцэ падымае;
Імчыцца Арэст — але сядзяць на парозе мсцівыя дзіры.

— Публій Вергілій Марон. Энеіда, IV, 471–473^[168].

Міф пра Арэста пакінуў прыкметны след у рымскай культуры. Так, уяўленні грэкаў пра адносіны паміж Арэстам і Піладам як пра дасканалае сяброўства, што ўзнікаюць яшчэ за часоў Эўрыпіда, паўплывалі на станаўленне паняцця amicitia («дружба, сяброўства») у творчасці Марка Тулія Цыцэрона^[169]. Апошні цытуе згубленую трагедыю Марка Пакувія, у якой Арэста і Пілада прыводзяць звязанымі да цара Фаанта, і той вырашае, што Арэст мае памерці. Аднак Фаант не ведае, хто з палонных носіць гэтае імя, і пачынаецца дзіўная спрэчка, якая вельмі бударажыла рымскіх гледачоў^[170][147].

… Але навошта кажу я пра нас, народжаных, успрынятых і выхаваных для славы і доблесці? Якія клікі натоўпу, людзей неадукаваных, раздаюцца ў тэатры, калі гучаць гэтыя словы: «Я — Арэст!», — а іншы пярэчыць: «Не, гэта я, паўтараю, гэта я — Арэст!» І тады абодва даюць магчымасць збітаму з панталыку, недаўменнаму цару выйсці з гэтага становішча:

«Тады мы абодва ўпрошваем, каб нас забілі разам!»

Колькі б разоў не ігралася гэтая сцэна, хіба хоць раз яна не была сустрэта бурным захапленнем! Значыць, няма ніводнага чалавека, хто б не ўхваляў і не ўсхваляў гэтага парыву душы, у якім чалавек не толькі не шукае ніякай выгады, але і насуперак ёй захоўвае вернасць.

— Марк Тулій Цыцэрон. Пра межы дабра і зла, V, 63^[170].

Такім чынам, для рымлян Арэст быў ідэалам сяброўства, а таксама ўладальнікам адной з галоўных дабрачыннасцяў — pietas, набожнасці (у разгляданым выпадку — павагі да бацькі)^[147]. Марк Антоній у сваёй прамове над целам Гая Юлія Цэзара ў сакавіку 44 года да н. э. цытаваў «Электру» Эўрыпіда, каб выклікаць у сваіх слухачоў спагаду да забітага, у чым дамогся поспеху. За часоў Актавіяна Аўгуста палітычная прапаганда прыпадабняла яго да цара Арэста: ён гэтак жа, як легендарны цар Мікен, адпомсціў за свайго бацьку Цэзара; за бацькоўскую спадчыну Актавіян змагаўся з Клеапатрай, якую можна было прыпадобніць да Клітэмнестры як палюбоўніцу яго бацькі, і з Маркам Антоніем — падабенствам Эгісфа; па канчатку гэтай барацьбы ён гэтак жа, як Арэст, меў патрэбу ў ачышчэнні ад разлітай роднаснай крыві. Нарэшце, дзейнічаў ён пад заступніцтвам Апалона — бога, што аддаваў загады Арэсту^[171][147]. Нашчадка Актавіяна, імператара Нерона, таксама параўноўвалі з Арэстам, але ў негатыўным сэнсе — як забойцу сваёй маці^[172]. Авідзій уключыў у зборнік «Гераіды» ліст Герміёны Арэсту з просьбай выратаваць яе ад перспектывы выйсці замуж за Неапталема^[173].

Сваю версію міфа выклаў у паэме «Трагедыя аб Арэсце» Драконцый, які жыў у другой палове V стагоддзя н. э. У ёй вялікі герой пасля гібелі бацькі выязджае разам з Піладам і Электрай у Афіны, а Эгісф атрымлівае фальшывую вестку пра гібель Арэста падчас буры. Пазней Арэсту з’яўляецца прывід Агамемнана, які патрабуе помсты. Царэвіч не можа ні на што вырашыцца, але Пілад пераконвае яго адправіцца ў Мікены. Менавіта Пілад забівае Эгісфа, Арэст жа распраўляецца з маці на магіле бацькі. Прывід Клітэмнестры, які замяняе ў гэтай версіі эрыній, даводзіць Арэста да вар’яцтва. У гэты самы час сын ужо загінулага Неапталема Малос заклікае Арэста да адказу за забойства. Па парадзе Пілада Арэст адпраўляецца ў Таўрыду, па вяртанні паўстае перад арэапагам, і той выносіць яму апраўдальны прысуд. У гэтай версіі міфа багі практычна не дзейнічаюць, а ўчынкі герояў атрымліваюць псіхалагічнае абгрунтаванне: так, вельмі падрабязна апісаны ваганні Арэста перад мацізабойствам^[174].

Пасля пераходу ад антычнасці да сярэднявечча засталося вельмі мала літаратурных твораў, якія б расказвалі пра грэчаскую міфалогію ўвогуле і пра Пелапідаў у прыватнасці. Доўгі час еўрапейскія чытачы мелі вельмі смутныя ўяўленні пра грэчаскую літаратуру, а з лацінскіх пісьменнікаў ведалі галоўным чынам Вяргілія, Авідзія, Тэрэнцыя і Дыктыса Крыцкага^[175]. Апошні ў «Дзённіку Траянскай вайны» (IV стагоддзе) распавядае пра вяртанне Арэста дадому з войскам, якое далі яму Афіны і цар Факіды^[176], прычым ігнаруе ў сувязі з мацізабойствам маральную праблематыку. У тым жа ключы дзейнічае Бенуа дэ Сэнт-Мор, які згадвае Арэста ў «Рамане пра Трою» (каля 1165 года). Джон Лідгейт у «Траянскай кнізе» (1412–1420 гады) апісаў Арэста як законнага мсціўца за разарваную шлюбную сувязь^[128].

У іншых літаратурных творах Арэст згадваецца як прыклад вар’яцтва, сяброўства і кахання (да Герміёны). Яскравы прыклад таму — «Боская камедыя» Дантэ Аліг’еры. У XIII песні «Чысцілішча», ідучы разам з Вяргіліем праз другі круг, прызначаны для зайздроснікаў, Дантэ чуе, як адна з пралятаючых міма душ крычыць: «Я Арэст!»^[177]; гэта відавочная адсылка да Цыцэрона, а праз яго да Пакувія. Аўтар «Камедыі» не суправаджае гэтую рэпліку ніякім каментаром, і незразумела нават, ці ўдзельнічаў у гэтай сцэне Пілад^[128].

Літаратура

У эпоху Адраджэння цікавасць да Арэста, як і да грэчаскай міфалогіі ў цэлым, значна вырасла. У чытацкі ўжытак зноў увайшла старажытнагрэчаская драматургія — у перакладах спачатку на латынь, а потым на нацыянальныя мовы. Найбольшую папулярнасць набыла трагедыя Сафокла «Электра», якую энергічна перакладалі, пачынаючы з XVI стагоддзя. Лазар дэ Баіф пераклаў «Электру» на французскую (1537 год), Петэр Барнеміса — на венгерскую (1558 год), Ёст ван дэн Вондэл — на нідэрландскую (1639 год)^[178]. У XVII стагоддзі пачалі з’яўляцца новыя апрацоўкі сюжэту, прычым вялікі ўплыў на гэтую з’яву меў Уільям Шэкспір: яго Гамлет, герой, які пасля складаных рэфлексій і ваганняў помсціць мацеры за бацьку, можа ацэньвацца як своеасаблівы «двайнік» Арэста. У навуцы існуе думка, што Шэкспір мог стварыць гэтага персанажа зусім незалежна ад Сафокла. Аднак зараз даказана, што англійскі драматург прынамсі чытаў лацінскі пераклад «Электры»^[179].

У Англіі XVII стагоддзя вобраз Арэста на нейкі час быў забыты праз пурытанскую забарону тэатра. На кантыненце свае апрацоўкі сюжэту стварылі італьянец Джавані Ручэлаі (трагедыя «Арэст», наследаванне «Іфігеніі ў Таўрыдзе» Эўрыпіда) і француз Жан Расін, у чыёй п’есе «Андрамаха» (1667 год) Арэст адчувае трагічную страсць у адносінах да Герміёны і павінен рабіць традыцыйны для класіцыстычнай трагедыі выбар паміж каханнем і абавязкам. Помста за бацьку стала тэмай кантынентальнай драматургіі толькі ў XVIII стагоддзі. Аснову для гэтага заклаў Андрэ Дасье, які ў 1692 годзе выдаў пераклад «Паэтыкі» Арыстоцеля і каментаваныя пераклады на французскую дзвюх п’ес Сафокла — «Цар Эдып» і «Электра». З таго часу гэтыя п’есы лічыліся ўзорнымі трагедыямі, у якіх здаралася «паэтычнае правасуддзе»: зло каралася, а дабро трыумфавала. Аднак той жа Дасье заклаў забарону на паказ мацізабойства, што адпавядала тагачасным уяўленням пра добры густ і межы дазволенага^[180].

На працягу XVIII стагоддзя Арэст стаў героем мноства п’ес. Гэта былі перадусім варыяцыі сафоклаўскага сюжэту, у якіх на першым плане амаль нязменна была Электра. Арэст у гэтых п’есах забіваў маці або выпадкова, або ў парыве гневу^[180]. Так адбываецца ў «Электры» Праспэра Крэбіёна (1708 год), у «Арэсце» Вальтэра (1750 год), дзе загалоўны герой хоча забіць толькі Эгісфа, але Клітэмнестра засланяе сабой мужа і прымае смяротны ўдар. Мучаны сумленнем, Арэст згаджаецца адкупіць сваё злачынства выгнаннем у Таўрыду. Сюжэт у п’есах такога роду ўскладняўся за кошт штучна дададзенай любоўнай лініі і хітрыкаў, на якія ішлі героі, каб падмануць Эгісфа, але ўнутраны змест вобраза Арэста прыкметна збядняўся. Частковым выключэннем з гэтых правіл стала трагедыя «Арэст» Віторыа Альф’еры (1781 год). Тут загалоўны герой — змагар з тыраніяй, які дзейнічае адкрыта: вярнуўшыся на радзіму, ён адкрываецца Эгісфу, пападае ў турму, але потым яму ўдаецца вызваліцца і забіць тырана. Убачыўшы, як Клітэмнестра аплаквае загінулага, Арэст паддаецца выбуху лютасьці і забівае маці; такім чынам, Альф’еры аказваецца блізкі да Еўрыпіда, які апісаў Арэста як запальчывую і нават псіхапатычную асобу^[181].

Яшчэ адным папулярным сюжэтам стала вандраванне Арэста ў Таўрыду, у сувязі з якім распрацоўвалася тэма сяброўства Арэста і Пілада. Пра гэта пісаў Франсуа Жозэф Лагранж-Шансель («Арэст і Пілад, або Іфігенія ў Таўрыдзе», 1697 год), Крыстаф Фрыдрых фон Дэршаў («Пілад і Арэст, або Помнік сяброўству», 1747 год), Ёган Эліяс Шлегель («Арэст і Пілад», 1742 год). Найбольш вядомай стала драма Ёгана Вольфганга фон Гётэ «Іфігенія ў Таўрыдзе» (1788 год). У адрозненне ад кананічнага варыянту сюжэту, загалоўная гераіня тут не дапамагае Арэсту і Піладу бегчы, а аддаецца разам з імі на волю цара Фаанта; такім чынам яна здымае праклён, што гняце Пелапідаў. Арэст у пачатку п’есы — тыповы персанаж эпохі «Буры і націску», які не ведае спакою, варожы ў адносінах да вышэйшых сіл, у пошуках вызвалення ў смерці. Аднак дзякуючы сястры ён знаходзіць доўгачаканы супакой^[180].

Вельмі папулярным у эпоху Асветніцтва быў раман Ёгана Якаба Душа «Арэст і Герміёна. Грэчаская гісторыя» (1801 год), які перавыдаваўся пад назвай «Сіла высакароднага і чыстага кахання» і двойчы перапрацоўваўся для тэатральных пастановак^[182].

Жывапіс

У творах выяўленчага мастацтва ў эпоху Адраджэння і барока Арэст з’яўляўся нячаста, прычым быў, як правіла, на заднім плане. Становішча пачало мяняцца толькі ў XVIII стагоддзі, калі мастакі сталі выкарыстоўваць сюжэт «Іфігеніі ў Таўрыдзе» Гётэ (эпізод сустрэчы Арэста з Іфігеніяй або тэму сяброўства Арэста і Пілада). Гэта быў галоўным чынам жывапіс у духу класіцызму. Ёган Генрых Фюслі першым намаляваў Арэста ў экспрэсіўна-рамантычным стылі (1762–1764 гады), абраўшы пры гэтым тэму пераследу героя эрыніямі. У канцы XVIII стагоддзя дадзеная тэма стала пераважнай^[183].

Музыка

У музычным мастацтве XVIII стагоддзя сюжэт пра Арэста выкарыстоўваўся амаль выключна стваральнікамі опер. Гэта былі музычныя інсцэніроўкі «Андрамахі» Расіна (найбольш вядомая з іх — опера Джакама Антоніа Перці «Астыянакс» 1703 года), розныя варыяцыі эўрыпідаўскага сюжэту пра Іфігенію ў Таўрыдзе (напрыклад, «Іфігенія ў Таўрыдзе» Анры Дэмарэ і Андрэ Кампра 1704 года, оперы пад той жа назвай Крыстафа Вілібальда Глюка 1779 года і Нікало Пічыні 1781 года)^[184]. Арэст дзейнічае таксама ў аднайменнай оперы Георга Фрыдрыха Гендэля (1734 год). Ва ўсіх гэтых творах на пярэднім плане былі тэмы сяброўства (яно падкрэслівалася яшчэ мацней, чым у тэатральнай драматургіі) і кахання, у тым ліку прыдуманага лібрэтыстамі^[178].

Інтэрпрэтацыя сюжэту пра Арэста ў ХІХ стагоддзі істотна змянілася. Гэта адбылося праз з’яўленне новых поглядаў на міфалогію як на ёмішча культурна-гістарычнай і светапогляднай інфармацыі, праз развіццё псіхалогіі і псіхіятрыі, папулярнасці ніцшэанскага вучэння пра «дыянісійскі пачатак», а таксама праз пачасціўшыяся спробы рэлігійнага ці квазірэлігійнага прачытання міфа. Пры гэтым эпізоды падарожжа ў Таўрыду або варожасці з Неапталемам праз Герміёну аказаліся забытыя: у XIX стагоддзі асвечаную публіку цікавіла толькі помста Арэста мацеры і яе палюбоўніку. Гэтую тэму распрацоўвалі Аляксандр Дзюма-бацька («Арэстэя», 1858 год), Г. Зігерт і Ф. Элерт («Клітэмнестра», 1870 і 1881 гады адпаведна)^[185], Леконт дэ Ліль («Эрыніі», 1873 год). Больш уплывовай стала апошняя п’еса, якая апісвае падзеі ад гібелі Агамемнана да мацізабойства. У ёй Арэста дзіцем прадаюць у рабства; атрымаўшы свабоду і вярнуўшыся ў Мікены, ён ненавідзіць Клітэмнестру ў тым ліку і за гэта, а яна адказвае сыну ўзаемнасцю. Без якіх-небудзь ваганняў, падпадрадкоўваючыся сваім жаданням і волі року, Арэст забівае маці. Блізкія адхістваюцца ад яго ў жаху, а ў фінале яго атачаюць эрыніі. Такая трактоўка сюжэту становіцца пачаткам дэгуманізацыі міфа, якая разгарнулася ў поўным аб’ёме ў XX стагоддзі, — калі знікла вера ў мудрасць свету, у тое, што кожнае чалавечае дзеянне мае сэнс^[186].

Велізарнае значэнне для інтэрпрэтацыі міфа пра Арэста мела доўгая дыскусія аб эсхілавай «Арэстэе», усчатая ў 1802/1803 годзе. Георг Гегель лічыў, што «Арэстэя» — гэта «трагедыя маральнасці», трагедыя вечна раздвоенага чалавечага духу. Для Ёгана Якаба Бахофена («Мацярынскае права», 1861 год) трылогія Эсхіла — аповяд пра пераход грамадства ад матрыярхату да патрыярхату, а Фрыдрых Энгельс («Паходжанне сям’і, прыватнай уласнасці і дзяржавы», 1884) даў гэтай гіпотэзе дадатковае матэрыялістычнае абгрунтаванне. У выніку «Арэстэю» пачалі разумець як прагрэсіўны твор культуры, які паказвае перамогу новага над старым — у прыватнасці, прыход поліснай дэмакратыі на змену радавога грамадства; пры гэтым праявы даўніны маглі захоўвацца падобна таму, як эрыніі-эўменіды засталіся ў Афінах пасля апраўдання Арэста^[185].

У выяўленчым мастацтве распрацоўвалася выключна тэма пераследу Арэста эрыніямі, прычым трактавалася яна вельмі песімістычна — як класіцыстамі (Адольф-Вільям Бугеро, 1862 год), так і экспрэсіяністамі (Гюстаў Маро, 1891 год)^[187]. У XIX стагоддзі з’явіліся оперы «Арэст» Франчэска Марлакі (1808 год) і Конрадына Крэйцара (1818 год), «Арэстэя» Сяргея Танеева (1895 год)^[188].

Літаратура

У 1904 годзе была апублікавана трагедыя Гуга фон Гофмансталя «Электра», якая стала асновай для аднайменнай оперы Рыхарда Штраўса, у 1925 годзе — драматычная паэма Робінсана Джэферса «Вежа над трагедыяй» (англ.: The Tower Beyond Tragedy). У Джэферса Арэст забівае маці, але задавальнення яму гэта не прыносіць; ён ідзе ў выгнанне ў Аркадыю, дзе яго кусае змяя, але перад смерцю Арэст паспявае прызнацца Электры ў ненатуральным каханні і знаходзіць у яе ўзаемнасць. Юджын Гладстан О’Ніл у п’есе «Жалоба — доля Электры» (1931 год) перанёс дзеянне міфа пра Пелапідаў у Новую Англію 1860-х гадоў — адразу пасля вайны паміж Поўначчу і Поўднем. Генерал Эзра Мэнан вяртаецца дадому і тут жа гіне, атручаны жонкай, якую падштурхнуў да гэтага палюбоўнік (дваюрадны брат Эзры). Сын генерала Орын (тут відавочная аналогія з Арэстам, у тым ліку і на ўзроўні імя) даведаецца ад сваёй сястры Лавініі пра прычыны здарэння і забівае палюбоўніка маці. Апошняя канчае з сабой, Орын ад’язджае на год, каб пра ўсё забыць, але не вытрымлівае пакут сумлення і таксама здзяйсняе самагубства. У адрозненне ад антычных драматургаў, у О’Ніла ўжо не фігуруе аднаўленне справядлівасці як матыў дзеянняў герояў: Арэстам і астатнімі рухаюць толькі каханне і нянавісць^[189][190].

У «Электры» Герхарта Гаўптмана (1944 год) Арэст — чалавек нерашучы і больш схільны да паэзіі, чым да забойстваў. Апалон загадвае яму адпомсціць мацеры за бацьку, а Электра распавядае, што маці выракла яе на смерць ад голаду; тым не менш Арэст да апошняга імгнення не хоча выконваць загад бажаства. Ён змушаны забіць Клітэмнестру, калі тая спрабуе яго задушыць. Жан Жыраду ў сваёй «Электры» (1937 год) распрацоўвае тэму злачынства і адказнасці за яго. Арэст, другарадны герой, даведаецца праўду пра тое, хто забіў яго бацьку, толькі ў сярэдзіне п’есы. Ён не хацеў бы варушыць мінулае, але яму даводзіцца забіць маці, а эрыніі ў фінале абяцаюць Электры, што не пакінуць Арэста ў спакоі, пакуль ён не скончыць з сабой^[191].

Жан-Поль Сартр зрабіў менавіта Арэста галоўным героем сваёй п’есы «Мухі» (1943 год). У ёй Арэст прыязджае ў родны горад без намеру помсціць, без абавязацельстваў і ўпадоб. Ён вырашае забіць Эгісфа і Клітэмнестру, каб вызваліць аргівян ад іхніх пакут і згрызот сумлення праз гібель Агамемнана. Галоўныя супернікі Арэста — Эгісф, зямны тыран, і Юпітэр, тыран нябесны, і ён перамагае абодвух. У фінале ён сыходзіць у добраахвотнае выгнанне, застаючыся свабодным чалавекам, які нясе адказнасць за свой выбар^[190]. Сучаснікі Сартра бачылі тут прамыя адпаведнасці з палітычным становішчам 1940-х гадоў: Арэст — гэта французскі антыфашысцкі Супраціў, Эгісф — Трэці рэйх, Клітэмнестра — вішысцкі рэжым, а Электра — народ Францыі, які марыць пра вызваленне^[192][193].

Відавочныя паралелі з міфам пра Пелапідаў ёсць у выдадзеным у 2006 годзе рамане Джонатана Літэла «Добраахвотніцы» (фр.: Les Bienveillantes), які стаў бэстсэлерам. Галоўны герой, нацыст Максіміліян Аўэ, забівае сваю маці і яе мужа, а потым яго пераследуюць сабакі-эрыніі^[194].

Навука

У навуцы XX–XXI стагоддзяў пераважае меркаванне пра тое, што апраўданне Арэста — умоўная рубежная вяха, што паказвае ўстанаўленне патрыярхату і замену матрылакальнага ладу сваяцтва на патрылакальную, а таксама пераадоленне архаічнага закона крывавай помсты. Эрыніі пераследуюць Арэста за забойства маці, але да самой Клітэмнестры яны не мелі прэтэнзій, бо яе ахвярай быў муж, а не крэўны сваяк^[195]. Дзяржава паклала канец крывавай помсты ў родзе Пелапідаў, апраўдаўшы Арэста ў Афінах; гэта азначае перамогу дзяржаўнага права над архаічным звычаем^[13].

Нягледзячы на сваю прыналежнасць да дынастыі мікенскіх цароў, Арэст аказваецца цесна звязаны з Аркадыяй: менавіта ў гэтым рэгіёне ён загінуў, там знаходзілася яго магіла, і многія аркадскія тапонімы звязаны з яго імем. Таму ў навуцы з’явілася меркаванне, што Арэст мог шанавацца ў Аркадыі як мясцовы герой. Ён мог першапачаткова быць персанажам аркадскай або факейскай мясцовай міфалогіі і ўжо на познім этапе станаўлення міфа яму маглі прыдумаць мікенскі радавод, паколькі гісторыя пра пракляты род Пелапідаў мела патрэбу ў новым персанажу — помсціку за Агамемнана^[2]. Яшчэ адна гіпотэза дапускае, што Арэст і Пілад — гэта першапачаткова дзве іпастасі Апалона, якія з часам атрымалі асаблівую персаніфікацыю^[196].

Жывапіс

У жывапісных творах на тэму міфа аб Арэсце ў XX стагоддзі панавалі тэмы віны і пакарання. Прыклад таму — карціна Франца фон Штука «Арэст і эрыніі» (1905 год) і «Тры эцюды да фігур ля падножжа распяцця» Фрэнсіса Бэкана (1962 год), на якіх, па словах самога мастака, намаляваны эрыніі. Адпаведна распяты — гэта, пэўна, сам Арэст^[187].

Музыка

У XX стагоддзі Арэст стаў героем опер Фелікса Вайнгартнера (1901 год), Дарыюса Міё (1913–1922 гг.), неарамантычнай «Жыцця Арэста» Эрнста Кшэнека (1928/1929 год), «Гнева Арэста» Флавіа Тэсці^[en] (1956 год), оперы «Клітэмнестра» Ільдэбранда Піцэці (1961 год)^[197], сюіты Яніса Ксенакіса «Арэстэя» (1965/1966 год).

Брытанскі рок-гурт Cranes у 1996 годзе выдае альбом «La tragedie d’Oreste et Electre», у якім пад сінтэтычную музыку чытаюць «Мух» Сартра. У 2000 годзе песня «Orestes» адкрыла дэбютны альбом «Mer de Noms» каліфарнійскага гурта A Perfect Circle^[198]. У тым жа 2000-м готык-рок-гурт Faith and the Muse выпускае альбом «Evidence of Heaven», сярод песень якога ёсць заснаваная на міфе пра Арэста «The Chorus of the Furies» («Хор фурый»). Метал-гурт Virgin Steele выпусціў рок-оперы «The House of Atreus Act I» і «The House of Atreus Act II».

Кіно

Першы фільм, які б меў дачыненне да сюжэту аб Арэсце, стала экранізацыя п’есы О’Ніла «Жалоба да твару Электры» (англ.: “Mourning Becomes Electra”; 1947 год, рэжысёр Дадлі Нікалс); у 1978 году выйшаў тэлефільм на той жа сюжэт. Ад гэтых узораў кансерватыўнага стылю рэзка адрозніваецца «Электра» Міхаліса Какаяніса (1962 год), знятая ў экспрэсіянісцкай манеры^[199] (у ёй Арэста выконвае Яніс Фэртыс^[en][200]). Пазней на экраны выйшлі яшчэ тры фільмы на гэтую тэму: «Нататкі да афрыканскай Арэстыяды» (італ.: “Appunti per un'Orestiade Africana”) П’ера Паала Пазаліні (1970 год), «Электра, каханне маё» (венг.: Szerelmem, Elektra) Міклаша Янча і «Камедыянты» (грэч. Ο Θίασος) Тэадароса Ангелопуласа (абодва — 1975 год). Усё гэта шмат у чым эксперыментальнае кіно. У Пазаліні атрымаліся кінематаграфічныя нататкі пра тое, як ён рыхтуецца да здымкаў экранізацыі Сафокла ў Афрыцы; у Янча дзеянне, пазбаўленае прымет антычнасці, адбываецца ў стэпе і спалучаецца з калектыўнымі харэаграфічнымі нумарамі; у фільме Ангелопуласа акцёры вандроўнага тэатра, якія носяць імёны міфалагічных персанажаў (у тым ліку і Арэста) вандруюць па Грэцыі сярэдзіны XX стагоддзя^[198].

1. Данте Алигьери. Божественная комедия. — М.: Наука, 1967. — 628 с.
2. Аполлодор Афинский. Мифологическая библиотека (нявызн.). Сайт «История Древнего Рима». Праверана 4 жніўня 2019.
3. Аристотель. Сочинения: в 4-х томах. — М.: Мысль, 1983.
4. Аристофан. Комедии. — М.: Искусство, 1983. — 520 с.
5. Гай Веллей Патеркул. Римская история // Малые римские историки. — М.: Ладомир, 1996. — С. 11–98. — ISBN 5-86218-125-3.
6. Публий Вергилий Марон. Энеида. — М.: Лабиринт, 2001. — 288 с. — ISBN 5-87604-127-0.
7. Властелины Рима // Жизнь двенадцати цезарей. Властелины Рима. — М.: Наука, 1999. — С. 341–775. — ISBN 5-02-012792-2.
8. Геродот. История. — М.: Ладомир, 2001. — 752 с. — ISBN 5-86218-353-1.
9. Гомер. Илиада. — М.: Наука, 2008. — 572 с. — ISBN 978-5-02-025210-3.
10. Гомер. Одиссея. — М.: Наука, 2000. — 488 с. — ISBN 5-02-011652-1.
11. Диктис Критский. Дневник Троянской войны (нявызн.). Праверана 4 жніўня 2019.
12. Еврипид. Трагедии. — М.: Искусство, 1980. — 550 с.
13. Николай Дамасский. История (нявызн.). Сайт «История Древнего Рима». Праверана 8 жніўня 2019.
14. Публий Овидий Назон. Сочинения (нявызн.). Праверана 19 лютага 2019.
15. Павсаний. Описание Эллады. — М.: Ладомир, 2002. — Т. 2. — 503 с. — ISBN 5-86218-298-5.
16. Пиндар. Вакхилид. Оды. Фрагменты. — М.: Наука, 1980. — 504 с.
17. Платон. Кратилл (нявызн.)(недаступная спасылка). Праверана 8 жніўня 2019.
18. Плутарх. Сравнительные жизнеописания. — М.: Наука, 1994. — Т. 2. — 672 с. — (Литературные памятники). — ISBN 5-306-00240-4.
19. Прокопий Кесарийский. Война с персами. Война с вандалами. Тайная история. — СПб.: Алетейя, 2001. — (Византийская библиотека).
20. Гай Светоний Транквилл. Жизнь двенадцати цезарей // Светоний. Властелины Рима. — М.: Ладомир, 1999. — С. 12–281. — ISBN 5-86218-365-5.
21. Софокл. Трагедии. — М.: Наука, 1990.
22. Страбон. География. — М.: Ладомир, 1994. — 944 с.
23. Марк Туллий Цицерон. О дружбе // О старости. О дружбе. Об обязанностях. — М.: Наука, 1974. — С. 31–57.
24. Марк Туллий Цицерон. О пределах блага и зла // О пределах блага и зла. Парадоксы стоиков. — М.: выдавецтва РГГУ, 2000. — С. 41–242. — ISBN 5-7281-0387-1.
25. Эллинские поэты. — М.: Ладомир, 1999. — 516 с. — ISBN 5-86218-237-3.
26. Эсхил. Трагедии. — М.: Искусство, 1978.
27. Гай Юлий Гигин. Мифы. — СПб.: Алетейя, 2000. — 480 с. — ISBN 5-89329-198-О.
28. Гай Юлий Солин. Собрание достопамятных сведений (нявызн.). Сайт «История Древнего Рима». Праверана 8 жніўня 2019.

на нямецкай мове

1. Höfer. Orestes 1 // Ausführliches Lexikon der griechischen und römischen Mythologie / Roscher Wilhelm Heinrich. — Leipzig: Druck und Verlag von B. G. Teubner, 1902. — Т. III, 1. — Слп. 955–1014
2. Lesky. Orestes 1 // Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft. — 1939. — Bd. V, 2.
3. Tilg S. Orestes // Maria Moog-Grünewald (Hrsg.): Mythenrezeption. Die antike Mythologie in Literatur, Musik und Kunst von den Anfängen bis zur Gegenwart (= Der Neue Pauly. Supplemente). — 2008. — Bd. 5. — Kol. 512–520.

на рускай мове

1. Альбрехт М. История римской литературы. — М.: Греко-латинский кабинет, 2002. — Т. 1. — 704 с. — ISBN 5-87245-092-3.
2. Брагова А. Понятие amicitia в сочинениях Цицерона // Проблемы истории, филологии и культуры. — М., 2016. — С. 103–110.
3. Великовский С. Сартр Ж. П. Пьесы // Пусть Сартра драматурга. — М., 1967.
4. Грабарь-Пассек М. Античные сюжеты и формы в западноевропейской литературе. — М.: Наука, 1966. — 318 с.
5. Грейвс Р. Мифы Древней Греции. — Екатеринбург: У-Фактория, 2005. — 1008 с. — ISBN 5-9709-0136-9.
6. Мифы народов мира. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. 1. — 671 с.
7. Мифы народов мира. — М.: Советская энциклопедия, 1988. — Т. 2.
8. Печатнова Л. История Спарты, период архаики и классики. — М.: Греко-латинский кабинет, 2001. — 510 с. — ISBN 5-93762-008-9.
9. Сахарный Н. Трагедии Эсхила // Эсхил. Трагедии. — М.: Художественная литература, 1971. — С. 5–35.
10. Фрэзер Дж. Золотая ветвь. — М.: Терра-Книжный клуб, 2001. — 528 с. — ISBN 5-275-00248-3.
11. Хаксли Д. Геродот о мифе и политике в ранней Спарте // Античность и средневековье Европы. — Пермь, 1994. — С. 48–68.
12. Ярхо В. Античный мир на пороге средневековья:поэмы Драконция // Драконций. Мифологические поэмы. — М.: Лабиринт, 2001. — С. 5–56.
13. Ярхо В. Драматургия Еврипида и конец античной героической трагедии // Еврипид. Трагедии. — М.: Наука, 1999. — С. 567–590.
14. Ярхо В. Миф об Оресте и Электре в западноевропейской литературе XVIII–XX веков // Драконций. Мифологические поэмы. — М.: Лабиринт, 2001. — С. 181–217.
15. Ярхо В. Словарь мифологических сюжетов // Гомер. Одиссея. — М.: Наука, 2000. — С. 452–467.

на французскай мове

1. Hölscher T. Augustus and Orestes // Travaux du Centre d’archéologie méditerranéenne de l’Académie Polonaise des sciences. — 1990. — Т. 30. — С. 163–168.

	Арэст (міфалогія) на Вікісховішчы

• Orestes — артыкул пра Арэста ў энцыклапедыі «Брытаніка». (англ.)
• Урывак п’есы Жан-Поля Сартра «Мухі». (руск.)
• Зборнік п’ес Жана Расіна. (руск.)