Бенгальская мова

Бенгальская мова
Саманазва	বাংলা Bāṇlā
Краіны	Бангладэш, Індыя
Рэгіёны	Бенгалія
Афіцыйны статус	Бангладэш,  Індыя (штаты і тэрыторыі): Заходняя Бенгалія, Трыпура Джхаркханд, Асам (Барацкая даліна), Андаманскія і Нікабарскія астравы
Арганізацыя, якая рэгулюе	Акадэмія бангла, Заходнебенгальская акадэмія бангла
Агульная колькасць носьбітаў	~ 193 млн[1]
Рэйтынг	7[2]
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейская сям'я Індаіранская надгаліна Індаарыйская галіна Бенгала-асамская група
Пісьменнасць	Бенгальскае пісьмо
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97	бен 100
ISO 639-1	bn
ISO 639-2	ben
ISO 639-3	ben
WALS	ben
Ethnologue	ben
Linguasphere	59-AAF-u
ABS ASCL	5201
IETF	bn
Glottolog	beng1280
Вікіпедыя на гэтай мове

Бенга́льская мова (саманазва: বাংলা; трансл. Bāṇlā, вымаўл. [ˈbaŋla]) — мова бенгальцаў, распаўсюджаная на паўночным усходзе Індыйскага субкантынента, з'яўляецца адной з самых пашыраных моў свету. Бенгальская — сёмая мова свету па колькасці носьбітаў (каля 193 млн чал.)^[2]. Бенгальскую мову часта называюць «бенгалі», што з'яўляецца транслітарацыяй яе англійскага наймення. Самі носьбіты называюць сваю мову «бангла», ці (радзей) — «бонго-бхаша».

Бенгальская мова з'яўляецца дзяржаўнай мовай Бангладэш і мовай штата Бангла (Заходняя Бенгалія) ў Індыі. Канстытуцыя Індыі замацавала за ёй статус адной з афіцыйных моў Індыі^[3]. Па-бенгальску размаўляюць таксама ў індыйскіх штатах Асам, Біхар і Арыса.

Выдзяляюцца дзве асноўныя дыялектныя групы: заходняя (асноўны дыялект раёна Набадвіпа) і ўсходняя (асноўны дыялект раёна Дакі), а таксама адасоблены дыялект Чытагонга^[4].

Характэрныя асаблівасці моўнага ладу агульныя і для суседніх моў — орыя і асамскай мовы.

Пісьменнасць бенгальскай мовы — бангакхор, якая (як і дэванагары, гурмукхі^be_ru і іншыя пісьмёны Індыі) паходзіць ад пісьма брахмі.

Бенгальская мова адносіцца да ўсходняй падгрупы індаарыйскай групы індаіранскай галіны індаеўрапейскай моўнай сям'і. Бенгальская блізкая да асамскай мовы і мовы орыя.

Геаграфічна яна з'яўляецца адной з самых усходніх з індаеўрапейскіх моў і на працягу многіх стагоддзяў кантактавала з мовамі іншых моўных сямей (сіна-тыбецкай, аўстразійскай і дравідыйскай), з-за чаго бенгальская мова значна адрозніваецца ад іншых моў сям'і, праяўляючы і ў фанетыцы, і ў граматыцы рысы, якія адрозніваюць яе ад роднасных новых індаарыйскіх моў.

У фанетыцы мовы згублена фаналагічнасць (сэнсаадрознівальная роля) даўжыні галосных, сібілянты (свісцячыя) фанетычна прадстаўленыя адным варыянтам, знятае проціпастаўленне паміж губна-губнымі і губна-зубнымі зычнымі, фанетычна спрошчаныя або мадыфікаваныя спалучэнні зычных з глайдамі^be_ru. Таксама варта адзначыць гармонію галосных (рэдкую для індаеўрапейскіх моў), наяўнасць насавых галосных, супрацьпастаўленых ненасавым галосным, прыдыхальных зычных — непрыдыхальным зычным, гемінацыю (падваенне) зычных, оканне.

Самымі яркімі граматычнымі адрозненнямі бенгальскай мовы ад роднасных ёй індаарыйскіх моў з'яўляецца страта дапасавальных катэгорый роду і ліку, утварэнне новых сінтэтычных асабовых дзеяслоўных форм, страта эргатыўнай канструкцыі пры захаванні рада семантычных рыс, уласцівых мовам ненамінатыўнай кантэнсіўнай тыпалогіі.

Граматычны лад мае аглюцінатыўны характар словаўтварэння і словазмянення, распаўсюджаныя службовыя словы, рэдуплікацыя і размяшчэнне побач граматычна і семантычна звязаных адзінак. Постпазіцыя галоўнага слова ў словазлучэнні і службовага элемента ў марфалагічных і сінтаксічных утварэннях. Словаўтварэнне праз суфіксацыю і словаскладанне. Прэфіксацыя ў лексіцы санскрыту. Словазмяненне субстантыўных імён^be_ru і займеннікаў па склонах і ліках, дзеясловаў — па часах і асобах у індыкатыве і імператыве.

Адсутнічае катэгорыя роду^[5]. Адрозніваюцца катэгорыі адушаўлёнасці-неадушаўлёнасці, пэўнасці-няпэўнасці, якія адлюстроўваюцца ва ўтварэнні форм скланення і ў выкарыстанні азначальна-паказальных афіксаў — часціц, што далучаюцца да імён і займеннікаў. Наяўнасць катэгорыі ветлівасці (субардынацыі). Развітая сістэма часавых форм. Распаўсюджанасць словазлучэнняў з службовымі дзеясловамі (дзеяслоўна-дзеяслоўных і дзеяслоўна-іменных). Адсутнасць адмоўных форм займеннікаў і прыслоўяў.

Гісторыя бенгальскай мовы прасочваецца па пісьмовых помніках з 10—12 ст. Выдзяляецца тры перыяды^[4]:

• старабенгальскі,
• сярэднебенгальскі (14—18 стст.),
• новабенгальскі (з кан. 18 ст.).

Цяпер мова прадстаўлена дзвюма літаратурнымі формамі^[4]: «шадху-бхаша» і «чоліт-бхаша» (або чолці). Першая, архаічная, закансервавала старыя марфалагічныя формы, якія выйшлі з ужытку ў якасці гутарковай, сфарміравалася на аснове заходняга дыялекту Набадвіпа^be_ru і да 20-30-х гадоў мінулага стагоддзя была адзінай літаратурнай формай. Неабходнасць яе вывучэння, побач з сучаснай літаратурнай формай «чолці-бхаша», дыктуецца тым, што і дагэтуль на «шадху-бхаша» складаюцца афіцыйныя дакументы (у прыватнасці — Канстытуцыя Бангладэша), выдаецца навуковая літаратура. Акрамя таго, цяпер рэдакцыйныя артыкулы ва ўсіх значных газетах пішуцца на «шадху-бхаша». Дыялектнай базай сучаснай літаратурнай формы «чолці-бхаша» стала гаворка Калкаты, найвялікшага горада бенгаламоўнага абсягу. Суіснуючы са старой літаратурнай формай спачатку толькі як гутарковая, а потым, намаганнямі вялікага бенгальскага пісьменніка Рабіндраната Тагора і яго сучаснікаў, узведзеная ў ранг літаратурнай мовы, гэтая форма паступова выцесніла сваю папярэдніцу, звёўшы яе ўжыванне да ўжо згаданых галін. Цяпер якраз «чолці-бхаша» з'яўляецца асноўным аб'ектам вывучэння бенгалістаў.

Побач з літаратурнымі формамі, бенгальская мова прадстаўлена шэрагам дыялектаў, найбуйнейшымі з якіх з'яўляецца калкацкі, або заходні (што стаў асновай «чолці-бхаша»), дакскі, або ўсходні (асноўны дыялект Бангладэша), а таксама чытагонскі (дыялект найбуйнейшага партовага горада Бангладэша — Чытагонга), яны настолькі моцна адрозніваюцца ад літаратурнай мовы, што бенгальцы з іншых рэгіёнаў сцвярджаюць, што з цяжкасцямі разумеюць іх. З 1947 года, гэта значыць з моманту падзелу бенгаламоўнага абсягу і ўключэння заходняй і ўсходняй яго частак у розныя дзяржаўныя адзінкі (Індыю і Пакістан), працэс разыходжання заходняга і ўсходняга дыялектаў узмацніўся.

Барацьба за статус бенгальскай мовы^be_ru прывяла да ўзброенага процістаяння, а пазней да аддзялення Усходняга Пакістана і ўтварэння незалежнай дзяржавы Бангладэш.

Стаўшы дзяржаўнай мовай Бангладэша (былога Усходняга Пакістана да 1975), усходняя норма мовы ўсё менш арыентуецца на традыцыйна больш прэстыжную калкацкую гаворку (будучы адарванай ад яе індыйска-бенгальскай мяжой), дыялектныя адрозненні становяцца нарматыўнымі. Пры вывучэнні бенгальскай мовы даводзіцца ўлічваць фанетычную, лексічную, а часам і граматычную своеасаблівасць усходнебенгальскага дыялекту. Такім чынам, пры глыбокім вывучэнні бенгальскай мовы прыходзіцца вучыць, па сутнасці, тры, хоць і блізкія, але ўсё ж розныя мовы, бо моўная сітуацыя ў Індыі і Бангладэшы такая, што нельга пакідаць па-за ўвагай ніводнай з трох яе форм.

Бенгальская мова з’яўляецца захавальнікам і носьбітам вялікай бенгальскай культуры. Ужо самы старажытны захаваны тэкст на бенгальскай мове «Чар’ячар’ятыка», датаваны 10—11 стагоддзямі н.э., прыцягнуў да сябе ўвагу навукоўцаў-індолагаў не толькі як першы помнік на новаіндыйскай мове, але і як выдатны твор літаратуры і як апошні створаны на тэрыторыі Індыі помнік будыйскай культуры. Сучасная бенгальская мова склалася к канцу 18 ст. Першая друкаваная кніга па-бенгальску з’явілася ў 1778 годзе.

Гімн Бангладэша, гімн Індыі, гімн Шры-Ланкі і Нацыянальная песня Індыі^be_en першапачаткова былі складзены на бенгальскай мове.

Імёны бенгальскіх пісьменнікаў, паэтаў, філосафаў увайшлі ў скарбніцу не толькі індыйскай, але і сусветнай культуры. Адны з іх: Рабіндранат Тагор і Свамі Вівекананда^be_ru. Не меншую, чым літаратура і філасофія, славу набыло ў свеце і бенгальскае кіно. Шырока вядомыя бенгальскія рэжысёры Рытвік Гхатак^be_ru, Сацьяджыт Рай, Мрынал Сен, Гаўтам Гхош^be_en, Будадэў Дасгупта^be_en і іншыя.

• Г. А. Зограф. Бенгальский язык // Большой энциклопедический словарь. Языкознание / Гл. ред. В. Н. Ярцева. — 2-е изд. [репринтное]. — М.: Большая российская энциклопедия, 1998. — 685 с.: ил. ISBN 5-85270-307-9 (БРЭ) С. 72.
• Зограф Г. А., Крючкова Е. Р., Мазурова Ю. В. Бенгальский язык // Языки мира: Новые индоарийские языки. — М.: Academia, 2011. — С. 396—429. — ISBN 978-5-87444-394-8.
• Быкова Е. М., Бенгальский язык, М., 1966.
• Alam, M. 2000. Bhasha Shourôbh: Bêkorôn O Rôchona (The Fragrance of Language: Grammar and Rhetoric). S. N. Printers, Dhaka.
• Cardona, G. and Jain, D. 2003. The Indo-Aryan languages, RoutledgeCurzon, London.
• Chatterji, S. K. 1921. Bengali Phonetics. Bulletin of the School of Oriental and African Studies,
• Chatterji, S. K. 1926. The Origin and Development of the Bengali Language. Calcutta Univ. Press.
• Ferguson, C. A. and Chowdhury, M. 1960. The Phonemes of Bengali, Language, Vol. 36, No. 1, Part 1. (Jan. — Mar., 1960), pp. 22–59.
• Hayes, B. and Lahiri, A. 1991. Bengali intonational phonology, Natural Language & Linguistic Theory, Springer Science.
• Klaiman, M. H. 1987. Bengali, in Bernard Comrie (ed.), The World’s Major Languages, Croon Helm, London and Sydney, pp. 490–513.
• Masica, C. 1991. The Indo-Aryan Languages. Cambridge Univ. Press.
• Radice, William. 1994. Teach Yourself Bengali: A Complete Course for Beginners.Hodder Headlin, Ltd., London.
• Ray, P, Hai, M.A. and Ray, L. 1966. Bengali language handbook. Center for Applied Linguistics, Washington.
• Sen, D. 1996. Bengali Language and Literature. International Centre for Bengal Studies, Calcutta.

У Вікіслоўніку спіс слоў бенгальскай мовы змяшчаецца ў катэгорыі «Бенгальская мова»

Вікіпедыя мае раздзел, напісаны
на бенгальскай

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Бенгальская мова
• Бенгальская мова // Лінгвістычная энцыклапедыя Ethnologue (англ.)
• Бенгальский язык Архівавана 17 чэрвеня 2014. // сайт МГИМО (руск.)