Гераічны век антарктычных даследаванняў

Гераі́чны век антаркты́чных даследава́нняў (англ.: Heroic Age of Antarctic Exploration) — тэрмін, прыняты ў англамоўнай гістарыяграфіі для абазначэння шэрагу экспедыцый у рэгіён Антарктыкі, арганізаваных на мяжы XIX стагоддзя і першых дзесяцігоддзяў XX стагоддзя, якія выкарыстоўвалі сабачыя запрэжкі  (ням.) (бел. ў якасці асноўнага віду транспарту^[1]. Асноўнай іх мэтай было дасягненне геаграфічнага Паўднёвага полюса і тэрытарыяльны падзел узбярэжжаў і ўнутраных раёнаў невядомага мацерыка, вывучэнне яго фізічных, кліматычных і геалагічных умоў. Аднак некаторым экспедыцыям, якія мелі дадзеныя мэты, не ўдалося нават дасягнуць антарктычнага ўзбярэжжа.

У перыяд 1897—1922 гадоў Антарктыка апынулася ў цэнтры міжнароднай увагі: за чвэрць стагоддзя было праведзена 16 экспедыцый з васьмі краінах, у тым ліку ў Бельгіі і Японіі, якія не ўваходзілі да пачатку ХХ стагоддзя ў лік вядучых палярных дзяржаў^[2]. Пра прычыны ажыятажу Эпслі Чэры-Гарард пісаў так:

Экспедыцыі «гераічнага веку» выкарыстоўвалі тэхналогіі XIX стагоддзя: драўляныя ветразна-паравыя караблі малога танажу для дастаўкі каманды, сабачыя запрэжкі для руху па ледавіку, і, збольшага, навыкі выжывання эскімосаў, прыстасаваныя для патрэб еўрапейцаў. З прычыны абмежаванасці даступных рэсурсаў і рыштунку поспех кожнай экспедыцыі ў гэтых умовах залежаў толькі ад прадуманасці транспартнай стратэгіі і лагістычных талентаў кіраўніка. Гэта таксама азначала, што кожная экспедыцыя праходзіла ў экстрэмальных умовах, не маючы сувязі з навакольным светам, і патрабуючы ад удзельнікаў выкарыстання ўсіх інтэлектуальных і фізічных сіл^[4]. У выніку, ахвярамі заваявання Паўднёвага полюса сталі 19 чалавек.

Асноўнымі вынікамі «гераічнага веку» стала комплекснае даследаванне Антарктычнага мацерыка, дасягненне паўднёвага геаграфічнага і магнітнага палюсоў, складанне першых карт узбярэжжаў мацерыка, вялікі комплекс геаграфічных, кліматалагічных і біялагічных дадзеных, якія стварылі базу для вывучэння мацерыка сучаснымі тэхнічнымі сродкамі^[5].

Варта зазначыць, што ў XIX стагоддзі адбыліся дзве буйныя экспедыцыі, якія часам адносяць да гераічнага веку: экспедыцыя Белінсгаўзена—Лазарава і экспедыцыя Роса.

Варта мець на ўвазе, што дадзеныя, змешчаныя ў секцыі «Кароткае апісанне», у мінімальнай ступені тычацца вынікаў навуковай працы, і ўкладу ў розныя галіны навукі, зробленага пералічанымі экспедыцыямі. Дадзеныя пра гэта павінны ўтрымлівацца ў адпаведных артыкулах.

У спіс не ўключаны плаванні кітабояў, а таксама некалькі малавядомых шырокай публіцы экспедыцый, правядзенне якіх сарвалася па шэрагу прычын.

Перыяд	Дзяржава	Назва	Экспедыцыйнае судна	Кіраўнік экспедыцыі	Кароткае апісанне	Заўв.
1819—1821	Расійская імперыя	Першая руская антарктычная экспедыцыя	«Усход» «Мірны»	Фадзей Белінсгаўзен Міхаіл Лазараў	Мэтай экспедыцыі было плаванне ў воды Паўднёвага акіяна з мэтай даказаць ці абвергнуць дапушчэнне аб існаванні шостага мацерыка — Антарктыды.	[6] [7].
1839—1843	Вялікабрытанія	Брытанская антарктычная экспедыцыя, 1839—1843	«Эрэбус» «Тэрор»	Джэймс Рос	У 1839—1843 гг на караблях «Эрэбус» і «Тэрор» распачаў найвялікшае для таго часу даследаванне Антарктыкі, адкрыўшы мора і найвялікшы шэльфавы ледавік, названыя ў яго гонар. Адкрыў антарктычныя вулканы Эрэбус і Тэрор, названыя ў гонар яго караблёў. Першым з людзей перасёк адзнаку 78° паўднёвай шыраты. На Антарктыдзе не высадзіўся.	[8]
1897—1899	Бельгія	Бельгійская антарктычная экспедыцыя  (англ.) (бел.	«Бельжыка»	Адрыен де Жэрлаш  (ням.) (бел.	Першая экспедыцыя, якая зазімавала ў межах Паўднёвага палярнага круга падчас вымушанага дрэйфу ў Моры Белінсгаўзена. Упершыню выкананы поўны гадавы цыкл астранамічных і метэаралагічных даследаванняў у Антарктыцы. Дасягнута шырата 71° 30' пд. ш. Знойдзены праліў Жэрлаш  (руск.) (бел..	[9] [10] [11]
1898—1900	Вялікабрытанія	Экспедыцыя на «Паўднёвым Крыжы»	«Паўднёвы крыж»	Карстэн Борхгрэвінк	Першая экспедыцыя, якая зазімавала на Антарктычным мацерыку (Мыс Адэр). Першае ўзыходжанне на шэльфавы ледавік Роса. Дасягнута шырата 78° 30' пд. ш., дакладна вылічана тагачаснае становішча Паўднёвага магнітнага полюса  (англ.) (бел..	[12] [13] [14]
1901—1904	Вялікабрытанія	Брытанская антарктычная экспедыцыя, 1901—1904	«Дыскаверы» «Морнінг» «Тэра Нова»	Роберт Скот	Першае ўзыходжанне на паверхню Зямлі Вікторыі, дасягненне наваколляў Палярнага плато. Дасягненне шыраты 82° 11' пд. ш. Першая экспедыцыя, якая базавалася на востраве Роса	[15] [16] [17]
1901—1903	Германская імперыя	Германская антарктычная экспедыцыя, 1901—1903	«Гаус»	Эрых фон Дрыгальскі	Першая з экспедыцый, якая працавала ва Усходняй Антарктыдзе. Выяўленая Зямля Вільгельма II. Экспедыцыя трапіла ў дрэйфуючыя льды і не змагла выканаць вызначанай праграмы.	[18] [19] [20]
1901—1904	Швецыя	Шведская антарктычная экспедыцыя	«Антарктыка»	Ота Нордэншэльд	Экспедыцыя працавала на ўсходнім узбярэжжы Зямлі Грэяма  (англ.) (бел.. Экспедыцыйнае судна было раздаўлена льдамі, каманда ўратавалася дзякуючы дапамозе Аргенціны.	[21] [22] [23]
1902—1904	Вялікабрытанія	Шатландская нацыянальная антарктычная экспедыцыя	«Скотыя»	Уільям Спірс Брус	Заснавана пастаянная метэастанцыя на Паўднёвых Аркнейскіх астравах. Дасягнута шырата 74° 01' пд. ш. у моры Уэдэла.	[24] [25]
1903—1905	Францыя	Трэцяя антарктычная экспедыцыя Шарко  (англ.) (бел.	«Францыя»	Жан-Батыст Шарко	Першапачаткова задумвалася як выратавальная аперацыя для дапамогі Нордэншэльду. Працавала на Зямлі Грэяма  (англ.) (бел..	[26] [27] [28]
1907—1909	Вялікабрытанія	Экспедыцыя «Німрада»	«Німрад»	Эрнэст Шэклтан	Першая самастойная экспедыцыя Шэклтана. Базавалася на востраве Роса. Адкрыты ледавік Бірдмара, здзейснена ўзыходжанне на Палярнае плато. Дасягнулі шыраты 88° 23' пд. ш., не дайшоўшы 180 км да Паўднёвага полюса, але вымушаныя былі вярнуцца з-за недахопу харчавання.	[29] [30] [31]
1908—1910	Францыя	Чацвёртая экспедыцыя Шарко  (англ.) (бел.	«Пуркуа Па — IV»	Жан-Батыст Шарко	Экспедыцыя працягнула пачатыя працы ў моры Белінсгаўзена. Былі адкрыты заліў Маргерыт, астравы Шарко і Рэно, заліў Мікельсена і в. Ротшыльда.	[26] [32] [28]
1910—1912	Японская імперыя	Японская антарктычная экспедыцыя	«Кайнан-мару»	Сірасэ Нобу	Першая нееўрапейская антарктычная экспедыцыя. Абследаваная Зямля Эдуарда VII, адкрыта бухта Кайнан на ўзбярэжжы шэльфавага ледавіка Роса. На сабачых запрэжках дасягнута шырата 80° 05' пд. ш.	[33] [34]
1910—1912	Нарвегія	Нарвежская антарктычная экспедыцыя, 1910—1912	«Фрам»	Руаль Амундсен	База экспедыцыі «Фрамхейм  (руск.) (бел.» была заснавана на ўзбярэжжы Кітовай бухты  (англ.) (бел.. Адкрыты ледавік Акселя Хейберга  (руск.) (бел., па якім санная каманда паднялася на Палярнае плато  (англ.) (бел. і 14 снежня 1911 года паспяхова дасягнула Паўднёвага полюса.	[35] [36] [37]
1910—1913	Вялікабрытанія	Экспедыцыя «Тэра Нова»	«Тэра Нова»	Роберт Скот	База размяшчалася на востраве Роса. 17 студзеня 1912 года каманда Скота з пяці чалавек дасягнула Паўднёвага полюса і загінула на зваротным шляху ў поўным складзе.	[38] [39] [40]
1911—1913	Германская імперыя	Другая германская антарктычная экспедыцыя	«Дойчланд»	Вільгельм Фільхнер	Мэтай экспедыцыі было дасягненне Паўднёвага полюса і перасячэнне ўсёй Антарктыды ў самым вузкім месцы мацерыка. З-за цяжкіх лядовых умоў у моры Уэдэла атрымалася дасягнуць 77° 45' пд. ш. з наступным незапланаваным дрэйфам. Адкрыты заліў Фазеля, бераг прынца-рэгента Луітпольда, шэльфавы ледавік Роне.	[41] [23] [42]
1911—1914	Аўстралія	Аўстралійская антарктычная экспедыцыя	«Аўрора»	Дуглас Моўсан	Даследаваныя і картаграфаваныя шырокія раёны ўзбярэжжаў Антарктыды, пачынаючы ад мыса Адэр.	[43] [44] [45]
1914—1917	Вялікабрытанія	Імперская трансантарктычная экспедыцыя	«Эндзьюранс» «Аўрора»	Эрнэст Шэклтан Энеас Макінтош  (англ.) (бел.	Мэтай экспедыцыі было перасячэнне ўсёй Антарктыды па маршруту Фільхнера. Экспедыцыя складалася з двух атрадаў: Шэклтана на судне «Эндзьюранс» і Макінтоша на судне «Аўрора». Цяжкія лядовыя ўмовы не дазволілі правесці экспедыцыі па вызначаным плане. Макінтош і двое яго спадарожнікаў загінулі.	[46] [47] [48]
1921—1922	Вялікабрытанія	Экспедыцыя Шэклтана — Роўэта	«Квэст»	Эрнэст Шэклтан	Мэтай экспедыцыі было абследаванне невядомых узбярэжжаў, якія прымыкаюць да мора Уэдэла. Яшчэ да пачатку асноўных даследаванняў памёр Шэклтан. Цяжкія лядовыя ўмовы сарвалі праграму экспедыцыі.	[49] [50]

Ад наступстваў фізічных і псіхічных траўмаў, атрыманых у экспедыцыях, неўзабаве пасля вяртання памерлі чатыры чалавекі:

• Харлуў Клоўстат, урач экспедыцыі, сканаў у 1900 годзе ад нявысветленых прычын^[68].
• Ёрген Петэрсен, першы памочнік на «Паўднёвым Крыжы», сканаў у 1900 годзе падчас вяртання ў Аўстралію^[68].
• Бертрам Армітэдж, удзельнік экспедыцыі на «Німрадзе», застрэліўся 12 сакавіка 1910 года^[69].
• Ялмар Ёхансен  (англ.) (бел., каюр экспедыцыі Амундсена, застрэліўся 9 студзеня 1913 года^[70].

• Тэрытарыяльны падзел Антарктыды

• Antarctic Explorers – Adrien de Gerlache (нявызн.). South-pole.com (16 студзеня 2008). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 22 верасня 2008.
• Adrien de Gerlache, Belgica: Belgian Antarctic Expedition 1897–99 (нявызн.)(недаступная спасылка). Cool Antarctica (2 снежня 2008). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 6 снежня 2008.
• Antarctic History - The Heroic Age of Antarctic Exploration (нявызн.). Cool Antarctica (2 снежня 2008). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 6 снежня 2008.
• Borchgrevink, Carsten Egeberg (1864–1934) (нявызн.). Australian Dictionary of Biography Online Edition (16 студзеня 2006). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 10 жніўня 2008.
• Carsten Borchgrevink (1864-1934) (нявызн.). South-pole.com. Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 8 верасня 2008.
• British Antarctic Expedition 1910–13 (нявызн.). Oxford Dictionary of National Biography (1 мая 2008). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 4 снежня 2008.
• Carl Chun Collection (нявызн.). Archive Hub. Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 11 снежня 2008.
• Erich von Drygalski 1865–1949 (нявызн.). South-pole.com (16 студзеня 2008). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 23 верасня 2008.
• Explorer and leader: Captain Scott (нявызн.). National Maritime Museum (16 студзеня 2008). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 27 верасня 2008.
• Wilhelm Filchner, 1877–1957 (нявызн.). South-pole.com (16 студзеня 2008). Архівавана з першакрыніцы 13 жніўня 2011. Праверана 28 верасня 2008.
• The Forgotten Expedition (нявызн.). Antarctic Heritage Trust (29 лістапада 2008). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 6 снежня 2008.
• German National Antarctic Expedition 1901-03 (нявызн.)(недаступная спасылка). Cool Antarctica (2 снежня 2008). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 6 снежня 2008.
• Goodlad, James A.. Scotland and the Antarctic, Section 2: Antarctic Exploration (нявызн.). Royal Scottish Geographical Society (16 студзеня 2003). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 23 верасня 2008.
• Harrowfield, David. The Southern Cross Expedition (нявызн.)(недаступная спасылка). University of Canterbury, New Zealand. Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 10 жніўня 2008.
• John Lachlan Cope’s Expedition to Graham Land 1920–22 (нявызн.). Scott Polar Research Institute. Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 11 снежня 2008.
• Mawson, Sir Douglas 1882–1958 (нявызн.). Australian Dictionary of Biography (16 студзеня 2006). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 28 верасня 2008.
• Douglas Mawson (нявызн.)(недаступная спасылка). Cool Antarctica (2 снежня 2008). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 6 снежня 2008.
• Mountaineering and Polar Collection – Antarctica (нявызн.)(недаступная спасылка). National Library of Scotland (16 студзеня 2007). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 19 лістапада 2008.
• Norway’s Forgotten Explorer (нявызн.). Antarctic Heritage Trust (16 студзеня 2008). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 6 жніўня 2008.
• Nobu Shirase, 1861–1946 (нявызн.). South-pole.com (16 студзеня 2008). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 24 верасня 2008.
• Otto Nordenskiöld 1869–1928 (нявызн.). South-pole.com (16 студзеня 2008). Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 23 верасня 2008.
• Ryne, Linn. Roald Amundsen (нявызн.)(недаступная спасылка). Norwegian Embassy (UK). Архівавана з першакрыніцы 2 сакавіка 2005. Праверана 25 верасня 2008.
• The Voyage of the Challenger (нявызн.)(недаступная спасылка). Stony Brook University, N.Y.. Архівавана з першакрыніцы 10 мая 2012. Праверана 9 лістапада 2008.

Гэты спіс уваходзіць у лік выдатных спісаў беларускамоўнага раздзела Вікіпедыі.