Jakoets

Jakoets; саха тыла
Gesproken in	Rusland
Vitaliteit	potentieel bedreigd
Sprekers	450.000
Taalfamilie	* Altaïsch (omstreden) Turks Siberisch Jakoets; ; ; ;
Alfabet	cyrillisch
Officiële status
Officieel in	* Rusland Jakoetië; ;
Taalcodes
ISO 639-1	-
ISO 639-2	sah
ISO 639-3	sah
	■ Verspreiding van het Jakoets
Portaal	Taal

Het Jakoets (саха тыла, saqa tьla) is een Turkische taal, die wordt gesproken door de Jakoeten.

Verspreiding en verwantschap

Het Jakoets is een bestuurstaal van de Russische deelrepubliek Jakoetië in het noorden van Siberië. De taal doet er ook dienst als lingua franca voor andere etnische minderheden. Daarnaast wordt de taal ook gesproken door Jakoeten in de aangrenzende kraj Chabarovsk en in andere delen van de Russische Federatie. Het Jakoets heeft zo'n 450.000 moedertaalsprekers. Binnen de Turkse taalfamilie is het Jakoets nauw verwant aan het Toevaans en het Chakassisch.^[3]

Spraakkunst

Zinsbouw

De gebruikelijke woordvolgorde is: onderwerp – bijwoord – lijdend voorwerp – werkwoord; bezitter – bezit; zelfstandig naamwoord – bijvoeglijk naamwoord.

Zelfstandige naamwoorden

Zelfstandige naamwoorden hebben een enkelvoud en meervoud. Het meervoud wordt gevormd met het achtervoegsel /-LAr/, met als verschijningsvormen -лар (-lar), -лэр (-ler), -лөр (-lör), -лор (-lor), -тар (-tar), -тэр (-ter), -төр (-tör), -тор (-tor), -дар (-dar), -дэр (-der), -дөр (-dör), -дор (-dor), -нар (-nar), -нэр (-ner), -нөр (-nör), of -нор (-nor), al naargelang de medeklinkers en klinkers die eraan voorafgaan. Het meervoud wordt alleen gebruikt om een aantal zaken collectief aan te duiden, niet voor hoeveelheden. Zelfstandige naamwoorden hebben geen woordgeslacht.

eindklank	meervoud	voorbeelden
klinkers, л	-лар, -лэр, -лор, -лөр	Кыыллар (beesten), эһэлэр (beren), оҕолор (kinderen), бөрөлөр (wolven)
к, п, с, т, х	-тар, -тэр, -тор, -төр	Аттар (paarden), күлүктэр (schaduwen), оттор (kruiden), бөлөхтөр (groepen)
й, р	-дар, -дэр, -дор, -дөр	Баайдар (rijke mensen), эдэрдэр* (jonge mensen), хотойдор* (arenden), көтөрдөр (vogels)
м, н, ҥ	-нар, -нэр, -нор, -нөр	Кыымнар (vonken), илимнэр (visnetten), ороннор (bedden), бөдөҥнөр (ze zijn groot)^{[noot 1]}

Uitzonderingen: уол (jongen) — уолаттар (jongens) en кыыс (meisje) — кыргыттар (meisjes).

Voornaamwoorden

Persoonlijke voornaamwoorden maken in het Jakoets een onderscheid tussen de 1e, 2e en 3e persoon en tussen enkelvoud en meervoud.

		enkelvoud	meervoud
1e persoon		мин (min)	биһиги (bihigi)
2e persoon		эн (en)	эһиги (ehigi)
3e persoon	menselijk	кини (kini)	кинилэр (kiniler)
3e persoon	niet-menselijk	ол (ol)	олор (olor)

Hoewel zelfstandige naamwoorden geen woordgeslacht hebben, maakt het voornaamwoord een onderscheid tussen mensen en niet-mensen in de 3e persoon door middel van кини (kini, 'hij/zij') om te verwijzen naar mensen en ол (ol, 'het') om te verwijzen naar alle andere zaken.^[4]

Vraagwoorden

Vraagwoorden worden niet verplaatst naar het begin van de zin. Voorbeelden van vraagwoorden zijn: туох (tuoq) "wat", ким (kim) "wie", хайдах (qajdaq) "hoe", хас (qas) "hoeveel", ханна (qanna) "waar” en ханнык (qannьk) "welke".

Klankleer

Medeklinkers
		bilabiaal	dentaal	alveolaar	palataal	velaar	glottaal
nasaal		m	n		ɲ	ŋ
plosief	stemloos	p	t		c	k
plosief	stemhebbend	b	d		ɟ	ɡ
fricatief	stemloos			s		x	h
fricatief	stemhebbend					ɣ
approximant	—				j
	nasaal				ȷ̃
	lateraal			l	ʎ
tremulant				ɾ

Klinkers
		voor		achter
		ongerond	gerond	ongerond	gerond
gesloten	kort	i	y	ɯ	u
gesloten	lang	iː	yː	ɯː	uː
tweeklank		ie	yø	ɯa	uo
open	kort	e	ø	a	o
open	lang	eː	øː	aː	oː

Schrift

Sinds de tweede helft van de 19e eeuw wordt het Jakoets geschreven in het cyrillisch alfabet. Tussen 1920 en 1939 gebruikte het Jakoets twee varianten van het Latijns schrift. Het alfabet dat gebruikt werd van 1920 tot 1929 staat bekend als het Novgorodov-alfabet, daarna werd tot 1939 overgeschakeld op het nieuwe Turkse alfabet "Jaꞑalif".

Cyrillisch schrift
(1939-heden)
А а	Б б	В в	Г г	Ҕ ҕ	Д д	Дь дь	Е е
Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Л л	М м
Н н	Ҥ ҥ	Нь нь	О о	Ө ө	П п	Р р	С с
Һ һ	Т т	У у	Ү ү	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч
Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Latijns schrift
(1929-1939)
A a	B в	C c	Ç ç	D d	E e	G g	Ƣ ƣ
H h	I i	J j	K k	L l	Lj lj	M m	N n
Nj nj	Ꞑ ꞑ	O o	Ɵ ɵ	P p	Q q	R r	S s
T t	U u	У y	Ь ь	'

Tekstvoorbeeld

De onderstaande tekst is een uittreksel uit de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in het Jakoets.

Nederlands^[5]	Jakoets^[6]	Romanisatie
Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren. Zij zijn begiftigd met verstand en geweten, en behoren zich jegens elkander in een geest van broederschap te gedragen.	Дьон барыта бэйэ суолтатыгар уонна быраабыгар тэҥ буолан төрүүллэр. Кинилэр бары өркөн өйдөөх, суобастаах буолан төрүүллэр, уонна бэйэ бэйэлэригэр тылга кииринигэс быһыылара доҕордоһуу тыыннаах буолуохтаах.	Çon вarьta вeje suoltatьgar uonna вьraaвьgar teꞑ вuolan tɵryyller. Kiniler вarь ɵrkɵn ɵjdɵɵq, suoвastaaq вuolan tɵryyller, uonna вeje вejeleriger tьlga kiiriniges вьhььlara doƣordohuu tььnnaaq вuoluoqtaaq.

Bronnen

(tr) Kirişçioğlu, M. Fatih (1999). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu, Ankara. ISBN 975-16-0587-3.
(en) Krueger, John R. (1997). Uralic and Altais series. Curzon Press, London. ISBN 0-7007-0821-9.
Dit artikel of een eerdere versie ervan is een (gedeeltelijke) vertaling van het artikel Yakut language op de Engelstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie de bewerkingsgeschiedenis aldaar.

Noten

↑ Bijvoeglijke naamwoorden kunnen ook fungeren als zelfstandige naamwoorden. Zo is улахан grote (mens/zaak) en улаханнар is grote (mensen/zaken) of meer precies ze zijn groot.

Referenties

↑ UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger. www.unesco.org. Geraadpleegd op 9 juni 2021.
↑ Yakut. www.ethnologue.com. Gearchiveerd op 8 juli 2021. Geraadpleegd op 9 juni 2021.
↑ Turkic languages. www.britannica.com. Gearchiveerd op 20 mei 2021. Geraadpleegd op 9 juni 2021.
↑ Kirişçioğlu, M. Fatih (1999). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu, Ankara. ISBN 975-16-0587-3.
↑ Office of the High Commissioner, Human Rights. www.ohchr.org. Geraadpleegd op 9 juni 2021.
↑ Office of the High Commissioner, Human Rights. www.ohchr.org. Gearchiveerd op 21 januari 2022. Geraadpleegd op 9 juni 2021.

Zie de Jakoetse uitgave van Wikipedia.

[4] Bijvoeglijke naamwoorden kunnen ook fungeren als zelfstandige naamwoorden. Zo is улахан grote (mens/zaak) en улаханнар is grote (mensen/zaken) of meer precies ze zijn groot.

[1] UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger. www.unesco.org. Geraadpleegd op 9 juni 2021.

[2] Yakut. www.ethnologue.com. Gearchiveerd op 8 juli 2021. Geraadpleegd op 9 juni 2021.

[3] Turkic languages. www.britannica.com. Gearchiveerd op 20 mei 2021. Geraadpleegd op 9 juni 2021.

[5] Kirişçioğlu, M. Fatih (1999). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu, Ankara. ISBN 975-16-0587-3.

[6] Office of the High Commissioner, Human Rights. www.ohchr.org. Geraadpleegd op 9 juni 2021.

[7] Office of the High Commissioner, Human Rights. www.ohchr.org. Gearchiveerd op 21 januari 2022. Geraadpleegd op 9 juni 2021.

[1]

[2]

[3]

[noot 1]

[4]

[5]

[6]