Asyryjska lista królów, zwana też Asyryjską kroniką królewską[1] – dzieło piśmiennictwa asyryjskiego wymieniające imiona i długość panowania królów rządzących Asyrią poczynając od władców najwcześniejszych (początek II tys. p.n.e.), a kończąc na panowaniu Salmanasara V (726–722 p.n.e.)[1][2][3]. Najważniejsze istniejące źródło do odtworzenia niemal kompletnej listy władców asyryjskich.
Fragment terakotowej tabliczki z tekstem Asyryjskiej listy królów (kopia D); odnaleziony w Aszur, obecnie w Muzeum Archeologicznym w Stambule.
Zachowane kopie
Znanych jest pięć kopii tego tekstu (tzw. kopie A, B, C, D i E), datowanych na X–VIII w. p.n.e.[2]:
kopia A, tzw. „Nassouhi List”[4] – znaleziona w Aszur; posiada liczne luki; kończy się na panowaniu Tiglat-Pilesera II (966–935 p.n.e.);
kopia B, tzw. „Khorsabad List”[5] – znaleziona w Dur-Szarrukin; według zachowanego kolofonu została skopiowana z oryginału znajdującego się w Aszur; wraz z kopią C należy do najlepiej zachowanych; kończy się na panowaniu Aszur-nirari V (754–745 p.n.e.); jej tekst zapisany jest na tabliczce w kształcie amuletu;
kopia C, tzw. „Seventh-Day Adventist Theological Seminary (SDAS) List”[5] – pochodzenie nieznane; według zachowanego kolofonu należała do egzorcysty (akad.ašipu) z miasta Aszur; wraz z kopią B należy do najlepiej zachowanych; stanowi kopię najpóźniejszą, kończąc się na panowaniu Salmanasara V (726–722 p.n.e.); jej tekst zapisany jest na tabliczce w kształcie amuletu;
kopia D[6] – niewielki fragment pochodzący z Aszur;
kopia E[7] – niewielki fragment pochodzący z Niniwy
We wszystkich zachowanych kopiach tekst zapisany jest na pojedynczej tabliczce, po obu jej stronach. Na każdej ze stron pionowa linia dzieli tekst na dwie kolumny, które z kolei podzielone są poziomymi liniami na ustępy[2][8]. Każdy z ustępów, z wyjątkiem kilku początkowych, poświęcony jest panowaniu jednego władcy[2][3]. Ustęp I zawiera imiona 17 władców, bez żadnych dodatkowych informacji. Ustęp II, podsumowujący, nazywa ich „17 królami, którzy mieszkali w namiotach”. W ustępie III wymienione są imiona kolejnych 10 władców, tym razem z zaznaczeniem, że każdy z nich był synem swego poprzednika. Ustęp IV nazywa ich „10 królami, którzy byli przodkami”. Ustęp V zawiera imiona sześciu władców i podsumowanie nazywające ich „6 królami, [których imiona zostały zapisane (?)] na cegłach, ale których limmu nie są znani (?)”. Począwszy od ustępu VI (panowanie Eriszuma I) tekst przyjmuje formę, w której każdy ustęp poświęcony jest jednemu władcy, którego pochodzenie i długość panowania są podane. W większości przypadków stosowana jest standardowa formuła „(król) A, syn (króla) B, panował przez X lat”. Od czasu do czasu występuje jednak odstępstwo od tego wzorca. Dotyczy to sytuacji, gdy sukcesja z ojca na syna zostaje przerwana – wówczas w treści ustępu obok imienia króla podawana jest krótka informacja o charakterze kronikarskim wyjaśniająca okoliczności dojścia przez niego do władzy. Tekst Listy, w zależności od kopii, kończy się na panowaniu Tiglat-Pilesera II (kopia A, najwcześniejsza), Aszur-nirari V (kopia B) lub Salmanasara V (kopia C, najpóźniejsza). W przypadku kopii B i C tekst zawiera dodatkowo na końcu kolofon wymieniający imię autora/właściciela tabliczki.
Powstanie i ewolucja Listy
Zalążek Asyryjskiej listy królów powstał najprawdopodobniej w 1 połowie II tys. p.n.e., w czasach panowania Szamszi-Adada I (1813–1781 p.n.e.), amoryckiego uzurpatora na tronie ówczesnego miasta-państwa Aszur[1][3][9]. Wydaje się, iż w założeniach miał to być tekst propagandowy, mający wykazać, iż król ten był prawowitym władcą Aszur[3][9]. Aby „udowodnić” prawa Szamszi-Adada I do tronu, autor Listy włączył imiona jego przodków (ustępy I-IV) do listy „rdzennych” władców asyryjskich (ustępy V-XI)[3].
Wydawałoby się, iż tak spreparowana Lista nie miała szans przetrwać próby czasu. Stało się jednak inaczej. Upadek dynastii Szamszi-Adada I, z następującym po nim okresem upadku, anarchii i obcych rządów sprawiły, iż potrzebny stał się dokument, który przypominałby Asyryjczykom o ich przeszłości i pochodzeniu. Kolejne pokolenia, motywowane patriotyzmem i poczuciem dumy z własnego dziedzictwa, do istniejącej już Listy zaczęły dodawać imiona kolejnych władców, tworząc w rezultacie dokument stanowiący asyryjski odpowiednik Sumeryjskiej listy królów.
Ustępy I-II: Dotyczą one prawdopodobnie odległych, być może na wpół legendarnych przodków Szamszi-Adada I(1813–1781 p.n.e.)[14]. Większość spośród pierwszych dwunastu imion jest identycznych lub bardzo podobnych do imion amoryckich przodków władców z dynastii Hammurabiego[15], co może wskazywać na wspólne korzenie dynastii Hammurabiego i Szamszi-Adada I[3]. Pięć ostatnich imion (od Abazu do Apiaszala) wydaje się należeć do oddzielnej, odmiennej tradycji[16]. Być może chodzi tu o najwcześniejszych władców Aszur, których imiona dodano tu, by nadać Liście pozorów autentyczności[16]. Jedynym z tej piątki, o którym wiemy coś więcej poza imieniem, jest Uszpia, który w inskrypcjach budowlanych późniejszych władców asyryjskich wymieniany jest jako pierwszy budowniczy świątyni boga Aszura w mieście Aszur[17][16].
II
Razem: 17 królów, którzy mieszkali w namiotach
III
Aminu, syn Ila-kabkabi, Ila-kabkabi, syn Jazkur-Ela, Jazkur-El, syn Jakmeni, Jakmeni, syn Jakmesi, Jakmesi, syn Ilu-Mera, Ilu-Mer, syn Hajani, Hajani, syn Samani, Samani, syn Hale, Hale, syn Apiaszala, Apiaszal, syn Uszpi
Ustępy III-IV: Zawierają one listę bezpośrednich przodków Szamszi-Adada I[2][16]. Ich imiona z nieznanych powodów występują w odwrotnej kolejności: od najpóźniejszego (Aminu) do najwcześniejszego (Apiaszala)[2][18]. Władców tych tak naprawdę jest tylko dziewięciu, gdyż Apiaszal, wymieniony jako pierwszy, jest jednocześnie ostatnim spośród „17 królów, którzy mieszkali w namiotach”. Nie należał on do bezpośrednich przodków Szamszi-Adada I (jego imię, w przeciwieństwie do pozostałych dziewięciu, nie jest zachodniosemickie), a umieszczony został na ich czele najprawdopodobniej po to, by połączyć ich z siedemnastoma władcami wspomnianymi wcześniej[16]. Tym samym „rzeczywista” lista bezpośrednich przodków Szamszi-Adada I zaczyna się wraz z Hale, a kończy na Aminu. Spośród tej dziewiątki na szczególną uwagę zasługuje Ila-kabkabi, który, jak wynika z ustępu XII, był ojcem Szamszi-Adada I. To czyni Aminu, określanego „synem Ila-kabkabi”, bratem Szamszi-Adada I[16]. Tenże sam Aminu – analogicznie jak w przypadku Apiaszala – wykorzystany został przez autora Listy do połączenia bezpośrednich przodków Szamszi-Adada I z „rdzennymi” władcami miasta-państwa Aszur, gdyż w ustępie V uczyniony został „ojcem” Sulili, władcy Aszur żyjącego niemal dwieście lat wcześniej.
Ustępy V-VIII: Lista wczesnych, słabo znanych władców miasta-państwa Aszur, panujących w 1 połowie II tys. p.n.e. Władcy od Sulili do Puzur-Aszura I są bardzo słabo znani[19]. Następcy Puzur-Aszura I znani są z własnych inskrypcji odkrytych w Aszur[20]. Według tychże inskrypcji wszyscy oni należeli do jednej dynastii założonej przez Puzur-Aszura I.
VI
Eriszum (I), syn Iluszumy, którego [...], panował 40 lat
Szamszi-Adad (I), syn Ila-kabkabi, pomaszerował do Karduniasz (Babilonu) [w cza]sie, gdy Naram-Sin (był królem Asyrii). Gdy Ibni-Adad pełnił urząd limmu Szamszi-Adad (I) [pomaszerował] z Karduniasz i zajął [miasto Ekallatum]. Przez 3 lata pozostawał w Ekallatum. Gdy Atamar-Isztar pełnił urząd limmu, Szamszi-Adad (I) przyszedł [z Ekallatum] (do Aszur) i usunął z tronu Eriszuma (II), syna Naram-Sina. (Sam) zasiadł na tronie i panował przez 33 lata
Ustępy XII-XIII: Dotyczą one panowania Szamszi-Adada I (1814–1782 p.n.e.), amoryckiego uzurpatora na tronie miasta-państwa Aszur, oraz jego syna Iszme-Dagana I (1781-1740?). To właśnie za czasów tego pierwszego powstał najprawdopodobniej zalążek Listy i włączone zostały do niego imiona jego przodków (ustępy I-IV). Szamszi-Adad I był twórcą potęgi państwa staroasyryjskiego, które rozpadło się jednak szybko już za czasów panowania jego syna.
XIII
Iszme-Dagan (I), syn Szamszi-Adada (I), panował przez 40 lat
XIV
Aszur-dugul, syn nikogo, bez prawa do tronu, panował 6 lat
Ustępy XIV-XV: Dotyczą one siedmiu władców-uzurpatorów („synów nikogo”), którzy panować mieli w bardzo słabo poznanym okresie (ok. 1750–1700 p.n.e.), który nastąpił po rozpadzie państwa stworzonego przez Szamszi-Adada I. Od ostatniego z nich, Adasiego, wielu późniejszych władców asyryjskich wywodziło swoją linię genealogiczną[21]. Inne źródła asyryjskie (fragment alternatywnej Asyryjskiej listy królów i inskrypcja Puzur-Sina) wymieniają imiona innych władców z tego okresu (Mut-Aszkur, Remu(...), Asinum, Puzur-Sin), ale ich kolejność i związek z siedmioma władcami-uzurpatorami pozostają nieznane.
Ustępy XVI-XL: Dotyczą one władców panujących w okresie ok. 1700–1350 p.n.e. O władcach tych wiadomo z reguły bardzo niewiele. Niektórzy z nich znani są z własnych inskrypcji[22]. Od połowy XV w. p.n.e. Asyria staje się wasalem państwa Mitanni.
Ustępy XLI-LXV: Dotyczą władców panujących w okresie średnioasyryjskim (ok. 1363–935 p.n.e.). Za czasów Aszur-uballita I (ok. 1363–1328 p.n.e.) Asyria pojawia się ponownie na arenie międzynarodowej. Państwo średnioasyryjskie apogeum swego rozwoju przeżywa w XIII w. p.n.e. za panowania Adad-nirari I (ok. 1305–1274 p.n.e.), Salmanasara I (1273–1244 p.n.e.) i Tukulti-Ninurty I (1243–1207 p.n.e.).
XLII
Enlil-narari, syn Aszur-uballita (I), panował 10 lat
Ninurta-apil-Ekur, syn Ili-haddy, potomek Eriba-Adada (I), pomaszerował do Karduniasz (Babilonu). Wyruszył z Karduniasz, przejął tron i panował 3 lata[11][12]/13 lat[23]
LI
Aszur-dan (I), syn Ninurty-apil-Ekura, panował 46 lat
Szamszi-Adad (IV), syn Tiglat-Pilesera (I), wyruszył [z Karduni]asz i usunął z tronu Eriba-Adada (II), [syna Aszur-bel-kal]a. Zasiadł [na tronie i] panował 4 lata
Aszur-dan (II), syn Tiglat-Pilesera (II), panował [23] lata
Ustępy LXVI-LXXVII: Lista władców okresu nowoasyryjskiego, zaczynająca się od Aszur-dana II (934–912 p.n.e.), a kończąca się na Salmanasarze V (725–722 p.n.e.). Żadna z zachowanych kopii Listy nie zawiera imion władców z asyryjskiej dynastii Sargonidów.
Salmanasar (V), syn Tiglat-Pilesera (III), panował 5 lat
kolofon (kopia B)
„Kopia z miasta Aszur. Ręka Kandalanu, skryby świątynnego z Arbeli. Miesiąc 'lulubû', dzień dwudziesty, za eponimatu Adad-bel-ukina, gubernatora Aszur. W czasie jego drugiego eponimatu.” (B IV 33-39)[24][25]
kolofon (kopia C)
„Napisane i sprawdzone z oryginałem. Tabliczka Bel-szuma-iddiny, egzorcysty z Aszur. [Ktokolwiek] zabierze (tą tabliczkę), niechaj Szamasz go zabierze.” (C IV 28-30)[24][25]
Fragment wersji alternatywnej
Poza pięcioma „standardowymi” kopiami Asyryjskiej listy królów znana jest też jedna kopia (tekst VAT 9812) alternatywnej wersji tej Listy, różniąca się od pozostałych kompozycją i kolejnością władców[26]. Niewielki fragment zdaje się zawierać imiona władców należących do trzech dynastii[27]: pierwszej kończącej się na Eriszumie II, drugiej zawierającej imiona Szamszi-Adada I i jego następców, oraz trzeciej, której założycielem jest Szu-Ninua. W porównaniu z wersją „standardową” występują tu dodatkowo władcy Mut-Aszkur i Remu(...), brak jest natomiast władców od Aszur-dugula do Lullaji. Inna różnica polega na tym, iż wersja ta wymienia jedynie imiona, bez podania żadnych dodatkowych informacji o poszczególnych władcach.
Autografia tekstu VAT 9812 (KAV 14) będącego fragmentem wersji alternatywnej Asyryjskiej listy królów
↑Wymienione tu „imiona” są tak naprawdę mieszaniną imion własnych (np. Tudija, Adamu, Imsu), nazw plemion (np. Didanu i Hanu) i toponimów (np. Harharu, Mandaru); H. Lewy, Assyria..., s. 744.; A. Malamat, King Lists..., s. 165.
↑J.J. Finkelstein, „The Genealogy of the Hammurapi Dynasty”, Journal of Cuneiform Studies 20 (1966), s. 95–118.
↑Według rekonstrukcji Hildegarda Lewy’ego imię to brzmi Talmu-Sz(arri); H. Lewy, Assyria..., s. 749.
Bibliografia
J-J. Glassner, Mesopotamian Chronicles, Society of Biblical Literature, Atlanta 2004.
A.K. Grayson, Königslisten und Chroniken. B. Akkadisch, w: Reallexikon der Assyriologie, tom VI (Klagesang-Libanon), Walter de Gruyter, Berlin–New York 1980–83, s. 86–135.
A.K. Grayson, Assyrian Royal Inscriptions, tom 1 (From the Beginning to Ashur-resha-ishi I), seria Records of the Ancient Near East (RANE), Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1972.
K. Greenwood, Assyrian King List, w: M.W. Chavalas (red.), The Ancient Near East – Historical Sources in Translation, Blackwell Publishing, 2006, s. 368–372.
H. Lewy, Assyria c. 2600–1816 B.C., w: The Cambridge Ancient History, t. I/2 (Early History of the Middle East), Cambridge University Press 1971, s. 729–770.
A. Malamat, „King Lists of the Old Babylonian Period and Biblical Genealogies”, Journal of the American Oriental Society 88 (1968), s. 163–173.
