Przedstawienie „Rozkaz” w teatrze żołnierskimStraż pożarna 7 batalionu KOP „Podświle”; gaszenie pożaruw majątku Alizberg, w okolicy Podświla.Koszary 7 batalionu KOP „Podświle”Koszary 7 batalionu KOP „Podświle”Strażnica KOP „Kamienny Wóz”
Na posiedzeniu Politycznego Komitetu Rady Ministrów, w dniach 21-22 sierpnia 1924, zapadła decyzja powołania Korpusu Wojskowej Straży Granicznej. 12 września 1924 Ministerstwo Spraw Wojskowych wydało rozkaz wykonawczy w sprawie utworzenia Korpusu Ochrony Pogranicza[2], a 17 września instrukcję określającą jego strukturę[3]. W pierwszym etapie organizacji KOP sformowano3 Brygadę Ochrony Pogranicza, a w jej składzie 7 batalion graniczny „Podświle”[4] (Hołubicze). Podstawą formowania był rozkaz szefa Sztabu Generalnego L. dz. 12044/O.de B./24 z dnia 27 września 1924[5]. Nazwa jednostki pochodzi od leżącej na północnej Wileńszczyźnie miejscowości Podświle, znajdującej się wówczas na obszarze województwa wileńskiego i będącej macierzystym garnizonem batalionu. W jego skład wchodziły: cztery kompanie piechoty, drużyna dowódcy batalionu i pluton łączności. Według etatu liczy on 25 oficerów, 200 podoficerów i 603 szeregowców[6]. Jego uzbrojenie stanowiły: 2 ciężkie karabiny maszynowe, 48 ręcznych km, 48 garłaczy, 439 karabinów, 280 karabinków i 32 pistolety. Środki transportu to 15 wozów taborowych, 1 motocykl i 7 rowerów[6]. Długość ochranianego przez batalion odcinka granicy wynosiła 79 kilometrów, przeciętna długość pododcinka kompanijnego to 26 kilometrów, a strażnicy 5 kilometrów. Odległość dowództwa batalionu od dowództwa brygady wynosiła 100 kilometrów[7].
We wtorek 30 grudnia 1924 w Hołubiczach (gmina Hołubicze) porucznik Karol Władysław Podroużek, pełniący czasowo obowiązki adiutanta, zastrzelił dowódcę batalionu majora Gwidona Bursę[8].
Latem 1927 batalion został włączony do składu 3 Półbrygady Ochrony Pogranicza, która dwa lata później została przemianowana na pułk KOP „Głębokie”.
W wyniku reorganizacji batalionu w 1931, w miejsce istniejących plutonów karabinów maszynowych, utworzono kompanię karabinów maszynowych. Rozwinięto też kadry kompanii szkolnej do pełnoetatowej kompanii odwodowej[12]. Po przeprowadzonej reorganizacji „R.2” batalion składał się z dowództwa batalionu, plutonu łączności, kompanii karabinów maszynowych, kompanii szkolnej, dwóch kompanii odwodowych i trzech kompanii granicznych[13].
W listopadzie 1936 batalion etatowo liczył 19 oficerów, 70 podoficerów, 25 nadterminowych i 627 żołnierzy służby zasadniczej[b].
Rozkazem dowódcy KOP z 23 lutego 1937 została zapoczątkowana pierwsza faza reorganizacji Korpusu Ochrony Pogranicza „R.3”[15]. Batalion otrzymał nowy etat. Był jednostką administracyjną dla dowództwa pułku KOP „Głebokie”, batalionu KOP „Berezwecz”, szwadronu kawalerii KOP „Podświle”, placówki wywiadowczej KOP nr 3, posterunku żandarmerii przy pułku KOP „Głebokie” i posterunku żandarmerii KOP „Podświle”, komendy powiatu pw KOP „Dzisna”, stacji gołębi pocztowych KOP „Postawy”[16]. W wyniku realizacji drugiej fazy reorganizacji KOP, latem 1937 zabrakło pomieszczeń dla części plutonów odwodowych kompanii granicznych. Dowódca KOP nakazał rozmieścić je przy innych kompaniach batalionu[17].
Z dniem 15 maja 1939 batalion stał się oddziałem gospodarczym. Stanowisko kwatermistrza batalionu przemianowane zostało na stanowisko zastępcy dowódcy batalionu do spraw gospodarczych, płatnika na stanowisko oficera gospodarczego, zastępcy oficera materiałowego dla spraw uzbrojenia na zbrojmistrza, zastępcy oficera materiałowego dla spraw żywnościowych na oficera żywnościowego[18].
W sierpniu 1939 baon KOP „Podświle” wszedł jako II batalion w skład sformowanego 3 pułku piechoty KOP[19]. Do 13 września 1939 pułk uczestniczył w walkach z wrogiem na Suwalszczyźnie. 13 września 1939 pułk został przetransportowany na Wołyń w rejon Równe–Kostopol, gdzie uczestniczył w walkach z wojskami sowieckimi. Brał udział w walkach z sowietami 21–22 września 1939 w rejonie wsi Borowicze, a 23 września 1939 w rejonie wsi Radoszyn, gdzie po walce z przeważającymi siłami agresora sowieckiego 3 pp KOP skapitulował.
Po odejściu z garnizonu II/3 pp KOP z pozostałości jednostki w Podświlu oraz wcielonych rekrutów i rezerwistów został wystawiony nowy baon KOP „Podświle”, który wszedł w skład pułku KOP „Głębokie”. Po odtworzeniu, batalion ochraniał granicę z ZSRR o długości 77,573 km[20]. Od 17 września 1939 baon wziął udział w walkach z Armią Czerwoną.
Służba graniczna
Batalion graniczny był podstawową jednostką taktyczną Korpusu Ochrony Pogranicza przeznaczoną do pełnienia służby ochronnej na powierzonym mu odcinku granicy polsko-radzieckiej, wydzielonym z pasa ochronnego brygady. Odcinek batalionu dzielił się na pododcinki kompanii, a te z kolei na pododcinki strażnic, które były „zasadniczymi jednostkami pełniącymi służbę ochronną”, w sile półplutonu. Służba ochronna pełniona była systemem zmiennym, polegającym na stałym patrolowaniu strefy nadgranicznej i tyłowej, wystawianiu posterunków alarmowych, obserwacyjnych i kontrolnych stałych, patrolowaniu i organizowaniu zasadzek w miejscach rozpoznanych jako niebezpieczne, kontrolowaniu dokumentów i zatrzymywaniu osób podejrzanych, a także utrzymywaniu ścisłej łączności między oddziałami i władzami administracyjnymi[21]. Batalion graniczny KOP „Podświle” w 1934 ochraniał odcinek granicy państwowej szerokości 81 kilometrów 864 metrów[22]. Po odtworzeniu w 1939, batalion ochraniał granicę długości 77 kilometrów 573 metrów[20].
Wydarzenia:
9 marca 1925, we wsi Starosiedle (mp dowództwa pododcinka nr 4) szef 1 kompanii 7 batalionu granicznego sierż. Czaus zastrzelił dowódcę kompanii kpt. Henryka Kajetaniaka[23].
W niedzielę 17 października 1937, w Drozdowszczyźnie, w 13 rocznicę objęcia służby na granicy, odbyło się poświęcenie kościółka pod wezwaniem św. Trójcy, wybudowanego dzięki poparciu KOP i ofiar społeczeństwa gminy prozorockiej, a następnie, w obecności wojewody wileńskiego, Ludwika Bociańskiego, dokonano uroczystego wręczenia batalionowi karabinu maszynowego, ufundowanego przez miejscową ludność w ramach zbiórki FON[24].
Walki o strażnice
Strzegący granicy z ZSRR batalion graniczny kpt. Franciszka Osmakiewicza 17 września 1939 rozpoczął walki z atakującym strażnice sowieckimi oddziałami 5 Dywizji Strzeleckiej wzmocnionej 25 Brygadą Pancerną, 22 Wietrińską komendanturą Wojsk Pogranicznych NKWD i 13 Oddziału Wojsk Pogranicznych NKWD dowodzonego przez płk. Rakutina[25]. Siły jakie uderzyły na batalion to 10 ekwiwalentnych batalionów piechoty i około 300 wozów bojowych[26].
We wczesnych godzinach rannych przez pododdziały 5 DS i 22 komendantury WOP została zaatakowana 2 kompania graniczna „Prozoroki”. Zaskoczenie sprawiło, że praktycznie bez walki błyskawicznie utracono wszystkie strażnice[25].
Strażnica „Parczewszczyzna”, zaatakowana przez pododdział 22 komendantury WOP została rozbita. Do dowództwa 2 kompanii w Prozorokach dotarł tylko jeden żołnierz[25].
Strażnica „Zahacie" straciła 2 zabitych i 1 rannego. Pozostali żołnierze, w tym dowódca strażnicy, dostali się do niewoli.
Strażnica „Stelmachowo Wielkie”, zaalarmowana strzałami oddanymi przez wartownika, opuściła strażnicę i bez strat dotarła do Prozorków[25].
3 kompania graniczna „Dziwniki” atakowana była przez pododdziały 5 DS i 13 Oddziału Wojsk Ochrony Pogranicza NKWD. Strażnice prawdopodobnie podjęły walkę i zostały zniszczone. W walkach o strażnicę „Kamienny Wóz” zostało ciężko rannych pięciu czerwonoarmistów.
Pluton odwodowy z Dziwników poniósł duże straty, a pozostałość wycofała się w kierunku Podświla[27].
Strażnice 1 kompanii granicznej „Krzyżówka”, zaalarmowane odgłosami walk, prawdopodobnie wycofały się bez walki[27].
W walkach odwrotowych z Armią Czerwoną:
Nieliczne grupy żołnierzy z rozbitych strażnic wycofywały się do Podświla i dalej w kierunku Głębokiego. W godzinach przedpołudniowych stoczyły one walkę na przedpolach Głębokiego z jednostkami 5 DS płk. Kuźmy Galickiego[28]. Żołnierze 2 kompanii „Prozoroki” ostrzelali pododdziały tyłowe 5 DS na południowy zachód od Prozorków, w wyniku czego jeden czerwonoarmista poniósł śmierć, a dwóch zostało rannych. Po walce 30 żołnierzy batalionu dostało się do niewoli. Wzięty do niewoli przez pododdział 13 Oddziału Wojsk Ochrony Pogranicza NKWD płk. Rakutina został też sztab batalionu[29].
↑Zarządzenie szefa sztabu KOP ppłk. dypl. Franciszka Węgrzyna w sprawie używania w dowództwie KOP kryptonimów zamiast nazw jednostek KOP[1].
↑Wykaz stanów etatowych oficerów, podoficerów i żołnierzy KOP przesłanych przez ppłk. dypl. Franciszka Węgrzyna ze sztabu KOP do I oficera do zleceń GISZ płk. dypl. Kazimierza Glabisza[14].
↑Nazwy miejscowości, w których stacjonowały pododdziały KOP podano na podstawie Zarządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 28 kwietnia 1938 o ustaleniu urzędowych nazw miejscowości zamieszkanych na obszarze województwa wileńskiego w: Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, tom I Województwo wileńskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1 maja 1938.
↑Na Mapie Taktycznej Polski 1:100 000, arkusz „Plissa” (pas 28, słup 46), Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1932, strażnica została zlokalizowana w folwarku Czyste nad rzeką Czyścianka.
↑Na Mapie Taktycznej Polski 1:100 000, arkusz „Plissa” (pas 28, słup 46), Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1932, Strażnica „Borsuczyno” została zlokalizowana obok zaścianka Hornowo IV (Hornowo-Wierciński), natomiast zaścianek Hornowo V (wcześniej Hornowo-Borsuczyno) położony jest na północny wschód od strażnicy.
↑Na Mapie Taktycznej Polski 1:100 000, arkusz „Tumiłowicze” (pas 29, słup 46), Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1932, zaścianek nosi nazwę Hornowo-Bortkiewicz.
↑ abObsadę personalną kompanii granicznych podano w osobnych artykułach.
↑Władysław Antoni Stępkowicz (1893-1940) ppłk piech., w KOP od 1937. Do mobilizacji dowódca baonu KOP „Podświle”. We wrześniu 1939 dowódca II batalionu piechoty 3. pp KOP. Po kapitulacji 23 września 3 pp KOP w m. Radoszyn, uwięziony. Więzień obozu w Kozielsku. Zamordowany przez NKWD[42].
↑Adam Ludwik Kryciński (1899-1940), kpt. piech., w KOP od 1937. Do mobilizacji adiutant baonu KOP „Podświle”. We wrześniu 1939 II adiutant 3 pp KOP. Po kapitulacji pułku 23 września 1939 w Radoszynie, uwięziony. Więzień obozu w Kozielsku. Zamordowany przez NKWD[43].
↑kpt. piech. Marian Pecolt ur. 26 września 1904. Od 1937 służył w KOP[44]. Zmarł 27 lipca 1939 w Podświlu[45].
↑Edmund Wysocki (1909-1940), por. piech., w KOP od 1938. Do mobilizacji dowódca plutonu łączności. Przydział mobilizacyjny nieznany. Więzień obozu w Kozielsku. Zamordowany przez NKWD[46].
Ferdynand Malec: Kwestionariusz. [w:] B.I.13c [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, 1940-07-18. [dostęp 2022-03-09].
Stefan Pawlak: Relacja. [w:] B.I.13c [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, 1943-06-16. [dostęp 2022-03-09].
Jerzy Prochwicz, Andrzej Konstankiewicz, Jan Rutkiewicz: Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Barwa i Broń, 2003. ISBN 83-900217-9-4.
Jerzy Prochwicz. Korpus Ochrony Pogranicza w przededniu wojny, Część I. Powstanie i przemiany organizacyjne KOP do 1939 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3 (149), s. 148-160, 1994. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN0043-7182.
Jerzy Prochwicz: Formacje Korpusu Ochrony Pogranicza w 1939. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003. ISBN 83-88973-58-4.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
IwonaI.WiśniewskaIwonaI., KatarzynaK.PromińskaKatarzynaK., Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego „Brygada Korpusu Ochrony Pogranicza «Wilno»”, Szczecin: Archiwum Straży Granicznej, 2013.
Komunikaty dyslokacyjne Korpusu Ochrony Pogranicza z lat 1927 (z uzupełnieniami i poprawkami), 1928, 1932, 1934 (z uzupełnieniami i poprawkami) i 1938 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.177/143 do 177/149.)
Meldunki sytuacyjne dowództwa Korpusu Ochrony Pogranicza → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.177/217.)
Zarządzenie dowódcy Korpusu Ochrony Pogranicza R.142.R.2 w sprawie reorganizacji batalionów Korpusu Ochrony Pogranicza i Centralnej Szkoły Podoficerskiej („R.2”) nr L.dz.4160/Tjn.Og.Org/31 z 21 sierpnia 1931. (sygn.177/133.)
Zarządzenie dowódcy Korpusu Ochrony Pogranicza sprawie reorganizacji pododdziałów w batalionach i CSP(„R.3” II Faza) nr L.3300/Tjn.Og.Org/37 z 17 lipca 1937. (sygn.177/132.)
Zarządzenie dowódcy KOP w sprawie reorganizacji Korpusu Ochrony Pogranicza („R.3” I Faza) nr L.500/Tjn.Og.Org/37 z 23 lutego 1937. (sygn.177/132.)
Wykaz zmian stanu oficerów batalionu granicznego KOP „Podświle” w latach 1928–1935 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.181/161.)
Лариса Еремина (red.), Убиты в Калинине, захоронены в Медном. Книга памяти польских военнопленных – узников Осташковского лагеря НКВД, расстрелянных по решению Политбюро ЦК ВКП(б) от 5 марта 1940, tom 1, Биограммы военнопленных А–Л, 2019, Общество «Мемориал», Moskwa 2019, isbn = 978-5-6041921-4-6
