|
Ewangelia Tomasza  Ewangelia Tomasza (kopt. p.euaggelion p.kata Thomas) – starożytne pismo zaliczane do apokryfów Nowego Testamentu, powstałe prawdopodobnie przed końcem II wieku n.e. i znane dziś przede wszystkim w przekładzie na dialekt saidzki języka koptyjskiego. Tekst grecki zachował się we fragmentach; wskazuje się, że językiem oryginału mógł być syryjski. Dzieło znane było starożytnym Ojcom Kościoła, zaginęło, lecz zostało odnalezione w 1945. Tekst apokryfu zawiera 114 powiedzeń (logiów) Jezusa Chrystusa, które miał zapisać Tomasz Apostoł. Znaczna ich część ma swoje odpowiedniki w Ewangeliach kanonicznych. Jest jednym z najważniejszych apokryfów, bywa nazywany piątą Ewangelią. Datowanie, pochodzenie, jak i struktura apokryfu nie zostały jeszcze całkowicie wyjaśnione. Od wspomnianego dokumentu należy odróżnić inny IV-wieczny apokryf, Ewangelię Dzieciństwa Tomasza, która opisuje dziecięce lata Jezusa. RękopisyW roku 1897 Grenfell oraz Hunt odkryli pierwszy fragment apokryfu w języku greckim (P. Oxy. 1)[1][2]. Zauważyli, że fragment ten zawiera Logia Jezusa[3] i wyrazili przypuszczenie, że oryginalny rękopis zawierał kolekcję mów Jezusa, które były niezależne od czterech Ewangelii kanonicznych w ich obecnej, znanej nam formie. Owe logia zaklasyfikowali do pism nieheretyckich i sądzili, że ich zbiór powstał przed rokiem 140. Odkrywcy zauważyli pewne paralele w dziełach Klemensa Aleksandryjskiego[4]. Grenfell i Hunt odkryli nieco później – dokładna data nieznana – również dwa inne greckie fragmenty tej ewangelii (P. Oxy. 654, P. Oxy. 655), oba pochodzące z III wieku[5][6]. Teksty tych fragmentów opublikowali w roku 1904[7][8]. Odkrywcy zauważyli pewne podobieństwa wszystkich trzech fragmentów, ale co do wspólnego pochodzenia fragmentów nie mieli pewności. Wyrazili jedynie przypuszczenie, że P. Oxy. 654 może pochodzić z Ewangelii Tomasza lub Ewangelii Filipa[9]. P. Oxy. 655 uznali za niekanoniczną ewangelię, podobną do Synoptyków, zwłaszcza do Ewangelii Łukasza. Harnack uznał go za fragment Ewangelii Egipcjan. Odkrywcy zauważyli pewne podobieństwa zachodzące między P. Oxy. 654 a P. Oxy. 655[10]. Do połowy XX wieku znane były jedynie fragmenty greckiej wersji tego tekstu. Ewangelia Tomasza jest jednym z tekstów odkrytych w 1945 roku w Nag Hammadi w zbiorze trzynastu koptyjskich kodeksów papirusowych. Rękopis nosi numer II (Nag Hammadi Codex II) i jest przechowywany w Kairze, w dziale rękopisów Muzeum Koptyjskiego (Coptic Museum, Department of Manuscripts) Inv. 10544)[11]. Zawiera siedem dzieł literackich, Ewangelia Tomasza jest jego drugim dziełem)[11]. Spisana została w dialekcie saidzkim, jakkolwiek zawiera szereg nieregularności językowych, które wskazują na wpływy dialektu subachmimskiego[12][13]. Jest to jedyny zachowany rękopis z pełnym tekstem apokryfu[14]. Opublikowany został w roku 1959. Odkryto ponadto dwa inne koptyjskie rękopisy CG XIII (dokładny odpowiednik dla CG II) oraz Or. 4926 (dialekt subachmimski). Oba zawierają logion 5 i zachowały się we fragmentarycznym stanie[15]. Tekst koptyjski nie zawsze jest zgodny z greckimi fragmentami (znalezionymi w Oxyrhynchus), największą różnicą jest umieszczenie partii 30 logionu według greckiego tekstu na końcu 77 logionu w tekście koptyjskim. Zachodzą też znaczące różnice pomiędzy tekstem koptyjskim a cytatami Hipolita[16]. Według Nikefora z IX wieku Ewangelia Tomasza ma 1300 stychów, co jest zbyt dużą liczbą na znaną nam wersję tej ewangelii[17]. Oznacza to, że Ewangelia Tomasza występowała w kilku formach i poddana została więcej niż jednej redakcji[16]. Autorstwo i czas powstania Według samego utworu jego autorem jest apostoł Tomasz Didymus wspomniany też kilkakrotnie w Ewangelii Jana.
Najbardziej prawdopodobnym miejscem powstania apokryfu jest Syria[18]. Greckie rękopisy P. Oxy. 1 i P. Oxy. 654 pochodzą z początku III wieku i wskazują, że tekst grecki istniał w końcu II wieku[17]. Najstarszy koptyjski rękopis pochodzi z I poł. IV wieku[19]. Początkowo sądzono, że utwór został napisany w języku greckim, a w III wieku n.e. dokonano jego tłumaczenia na język koptyjski[20]. Z czasem jednak zwrócono uwagę na liczne semityzmy i syriacyzmy, dlatego badacze dopuszczają możliwość, że pierwotnym językiem był syryjski (przynajmniej dla niektórych partii)[21]. Według De Conick 48 logionów (tj. 42%), zawiera substrat semicki[22]. Craig A. Evans wskazał, że 54 logion bardziej przypomina syryjski przekład Mt 5,3 bądź Łk 6,20 niż ich greckie oryginały[23]. Myślano dawniej, że utwór powstał w II wieku, w środowisku gnostyckim, w wyniku dwóch redakcji, pierwsza miała miejsce przed rokiem 140, druga w końcu II wieku w Syrii. Luźne logia, z których został skomponowany utwór, istniały wcześniej, przekazywane ustnie i zapisywane w różnej kolejności, czego potwierdzeniem są fragmenty greckie odnalezione w Oksyrynchos (stosują inną kolejność)[a]. Po publikacjach Helmuta Koestera (1957, 1968, 1971) powoli zaczął dochodzić do głosu pogląd, że niektóre partie dzieła pochodzą z połowy I wieku. Pogląd zwyciężał powoli, ponieważ przeciwstawiano mu jako kontrargument wpływy gnostyckie[24]. Znaczna część logionów ma charakter bardziej pierwotny od Ewangelii kanonicznych, wyglądają na współczesne dla źródła Q i są od niego niezależne (brak charakterystycznych dla Q zapowiedzi powtórnego przyjścia Syna człowieczego)[25]. Logiony te zostały przeredagowane w II wieku w duchu wczesnognostyckim[26]. Ewangelia Tomasza powstała w dwóch redakcjach (stąd powtórzenia), pierwsza została dokonana w I poł. II wieku, druga ok. 170 roku. Badacze wskazują, że niektóre partie apokryfu mogą pochodzić z końca I wieku, natomiast inne jej teksty (np. logion 68) nie mogły powstać przed powstaniem Bar Kochby. Ewangelia cytowana jest przez Hipolita i Orygenesa[27]. Według Harnacka Ireneusz znał Ewangelię Tomasza. Przyjmuje się, że koniec II wieku to terminus ante quem. Helmut Koester twierdził, że tradycje zawarte w ewangelii pochodzą nawet z połowy I wieku i niejednokrotnie mają bardziej pierwotny charakter niż w Ewangeliach kanonicznych, jednak zostały później zredagowane przez gnostyckiego redaktora[24]. Według części badaczy niektóre partie apokryfu mają bardziej pierwotny charakter niż ich odpowiedniki w Ewangeliach kanonicznych. Stephen J. Patterson jako przykład podaje przypowieść O dzierżawcach winnicy (logion 65–66), opisaną przez wszystkich trzech synoptyków, w Ewangelii Tomasza zachowuje najbardziej pierwotny charakter. W Ewangelii Marka przypowieść ta nosi już cechy alegoryczne, których brak w Ewangelii Tomasza[28]. John Dominic Crossan uważa (powołując się przy tym na innych badaczy), że Ewangelia składa się z dwóch warstw, pierwsza powstała w latach pięćdziesiątych I wieku, natomiast druga w latach sześćdziesiątych lub siedemdziesiątych I wieku. Według Crossana Ewangelia Tomasza jest niezależna od ewangelii kanonicznych[29][30][31]. Bart D. Ehrman, posługując się kryterium prostoty („w toku przekazywania tego typu treści ulegają zwykle wydłużeniu i wysubtelnieniu”), sugeruje że Ewangelia Tomasza przekazuje niektóre wypowiedzi Jezusa w formie starszej niż Ewangelie synoptyczne. Argumentuje to analizą porównawczą poszczególnych logionów z ich odpowiednikami w ewangeliach synoptycznych – logionu 8 z Mt 13,47-50, logionu 20 z Mk 4,30-32 oraz logionu 34 z Łk 6,39[32]. Ponadto Ehrman uważa, że Ewangelia Tomasza jest niezależna od innych zachowanych tekstów źródłowych[33]. Według J.P. Meiera redaktor musiał znać Ewangelie kanoniczne, a użycie ich materiału w mniej więcej takich samych proporcjach jak w większości literatury chrześcijańskiej II wieku, potwierdza pogląd o wtórnym pochodzeniu tego apokryfu. Według niego dzieło jest bardzo ważnym świadectwem i źródłem informacji o wczesnym chrześcijańskim gnostycyzmie, ale nie może być traktowane jako niezależne źródło informacji o historycznym Jezusie[34]. Nicholas Perrin jest zwolennikiem późniejszego datowania i utrzymuje, że Tomasz jest zależny od Diatessaronu, który został skomponowany na krótko po 172 roku przez Tacjana w Syrii[35][36]. Treść i teologia Nazwa zbioru, „Ewangelia”, nie nawiązuje do formy literackiej ewangelii, a raczej do treści. Ewangelia Tomasza praktycznie nie zajmuje się męką, śmiercią i zmartwychwstaniem Chrystusa, co stanowczo odróżnia ją od ewangelii kanonicznych i zbliża do gnostycyzmu[37]. Tematem ewangelii jest Królestwo Boże i uczniostwo Jezusa. Koptyjski przekład porównany z greckimi fragmentami redukuje częstotliwość występowania terminu „Królestwo Boże” i zamienia je na „Królestwo”, np. w logionie 27 (por. P. Oxy. 1) oraz w logionie 3 (por. P. Oxy. 654)[38]. Królestwo Boże uzyskuje inne znaczenie niż w źródle Q (zorientowane eschatologicznie) i jest najbliższe sposobowi, w jaki je postrzega Ewangelia Jana. W niektórych przypadkach koptyjski tłumacz mógł dokonywać modyfikacji w oparciu o tekst ewangelii kanonicznych[25]. Znaczna część logionów znajduje swoje odpowiedniki w Ewangeliach synoptycznych, ale również i w Ewangelii Jana (logiony 13, 19, 24, 38, 49, 92). Niektóre z logionów znajdują swoje odpowiedniki w apokryficznych ewangeliach, jak np. w Ewangelii Hebrajczyków oraz Ewangelii Egipcjan, jednak zależność Tomasza od pozakanonicznych ewangelii jest wysoce nieprawdopodobna[25]. Zawiera około piętnastu przypowieści, z których jedenaście ma swoje odpowiedniki w Ewangeliach kanonicznych. Jezus określany jest tytułami „Chrystus”, „Syn Boży”, „Pan”, „Syn człowieczy”[39]. Chrystologia Ewangelii Tomasza nie reprezentuje tego poziomu co szczytowe punkty nowotestamentowej chrystologii, takie jak Flp 2,6–11 oraz J 1,1–18[39]. Ewangelia Tomasza zawiera wypowiedzi Jezusa z Nazaretu, z których prawie połowa przypomina wypowiedzi Jezusa zawarte w ewangeliach synoptycznych. Każda z wypowiedzi wprowadzana jest formułą: „I Jezus rzekł” (ΠЄϪЄ ІС ϪЄ).
Niektóre mają formę odpowiedzi na pytania uczniów Jezusa i zaczynają się od przytoczenia pytania. W ewangelii pojawiają się motywy panteistyczne i gnostyckie, takie jak zastrzeżenie tajemnicy tekstu (które nie mają miejsca w ewangeliach kanonicznych). Niektóre fragmenty nie znajdują się w ewangeliach synoptycznych, np.
Ewangelia Tomasza zawiera szereg dubletów:
Ewangelia Tomasza nie jest typowym dziełem gnostyckim. Słowa Jezusa są wyrwane z ram historycznych i okoliczności towarzyszących życiu Jezusa (cuda, męka, zmartwychwstanie). Autor był bardziej kolekcjonerem niż redaktorem[41]. Antropologia Ewangelii Tomasza opiera się na kluczowych terminach starożytnej filozofii greckiej (σῶμα, ciało i ψυχή, dusza). Ciało jest zapisywane w formie ⲥⲱⲙⲁ. Ewangelia nosi ślady platonizmu, przy czym zależność od platoników jest większa niż od Platona. Ciało przeciwstawiane jest duszy i traktowane jest jako grób duszy. Świat zestawia z ciałem. Ewangelia Tomasza jest zależna od tradycji platońskiej, prowadzi jednak raczej dialog z platonizmem, akceptując jedne jego idee, a odrzucając drugie[42]. Znaczenie Odkrycie Ewangelii Tomasza wzmocniło hipotezę o istnieniu źródła Q, gdyż jej odkrycie udowodniło, iż we wczesnym chrześcijaństwie istniał gatunek ewangelii złożonej z samych powiedzeń (logiów) Jezusa, za jaki uważa się właśnie źródło Q. Odkrycie pokazało, że rekonstrukcja źródła Q jest przedsięwzięciem, które posiada naukowe podstawy[41]. Dopuszcza się możliwość, że Ewangelia Tomasza mogła korzystać ze źródła Q[43]. Ewangelia Tomasza w kulturze współczesnejApokryf ten występuje w filmie Stygmaty, gdzie został przedstawiony w sposób typowy dla spiskowej teorii dziejów. Zdaniem twórców filmu Kościół katolicki miał ukrywać jego treść, jako burzącą podstawy wiary. W kilku epizodach filmu cytowane są następujące słowa przypisywane Ewangelii Tomasza: „Jezus rzekł: Królestwo Boże jest w was i wokół was. Nie w domach z drewna i kamienia. Rozłup kawałek drewna, a będę tam, podnieś głaz, a znajdziesz mnie”. W rzeczywistości cytat jest kompilacją fragmentów z apokryfu 3 i 77, które nie zawierają słów „Nie w domach z drewna i kamienia” i brzmią trochę inaczej:
Ewangelia Tomasza wykorzystana została w książce Kod Leonarda da Vinci Dana Browna. Bart D. Ehrman zarzucił, że książka zawiera liczne błędy, także głupie wpadki, niepotrzebne z punktu widzenia fabuły[45]. Według Ewangelii Tomasza Maria Magdalena nie jest ani żoną, ani kochanką Jezusa[46]. Brown przemilczał kontrowersyjną tezę apokryfu, iż pierwiastek kobiecy musi przekształcić się w męski, aby uzyskać zbawienie[47]. Ewangelia Tomasza pojawia się również w książkach:
Zobacz teżUwagi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Kontrola autorytatywna (apokryf nowotestamentowy): |
