|
Huta Fryderyk
Huta Fryderyk (niem. Friedrichshütte), oficjalnie Królewska Huta Fryderyk (niem. Königliche Friedrichshütte) – działająca w latach 1786–1933 huta srebra i ołowiu znajdująca się na Górnym Śląsku w Strzybnicy (od 1975 roku dzielnica Tarnowskich Gór)[2][3]. Została założona z inicjatywy zasłużonego dla rozwoju przemysłu na Górnym Śląsku hrabiego Fryderyka Wilhelma von Redena. Nosiła imię króla Prus – Fryderyka Wielkiego. Przetapiała rudy pochodzące z Królewskiej Kopalni Fryderyk (niem. Königliche Friedrichsgrube) w Bobrownikach Śląskich (współcześnie Zabytkowa Kopalnia Srebra w Tarnowskich Górach). Dała początek nowej miejscowości – Strzybnicy (niem. Friedrichshütte) – wybudowanej dla pracowników zakładu. W 1922 roku przejęta przez państwo polskie, gościła m.in. marszałka Józefa Piłsudskiego oraz prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego. W 1937 roku, po ponad 150 latach funkcjonowania, zakład został zamknięty. Wkrótce po II wojnie światowej na jego terenie działalność rozpoczęły Zakłady Metalowe „Strzybnica”, po 1976 – Zakłady Mechaniczne „Zamet” w Tarnowskich Górach. LokalizacjaTeren dawnej huty Fryderyk (niegdyś Zakładów Mechanicznych „ZAMET” S.A., obecnie Zamet Budowa Maszyn S.A.) znajduje się w północno-zachodniej dzielnicy Tarnowskich Gór – Strzybnicy – między ulicami Zagórską (stanowiącą odcinek drogi krajowej nr 11), Ks. prałata Edwarda Płonki (dawniej Metalowców[4]), Kościelną i – do 22 grudnia 2016 roku[5] – Zametowską. W pobliżu przebiega linia kolejowa nr 144, która łączy stację Tarnowskie Góry ze stacją Opole Główne i do kwietnia 2018 roku miała bocznicę prowadzącą do zakładu[6][7]. HistoriaLata 1786–1862     Huta srebra i ołowiu na miejscu dawnej kuźnicy Donnersmarcków w Piasecznej (niem. Piassetzna[8]) koło Tarnowskich Gór (niem. Tarnowitz)[9] została zbudowana przez pruski rząd z inicjatywy hrabiego Fryderyka Wilhelma von Redena w ciągu zaledwie sześciu miesięcy w 1786 roku. Budową kierował Johann Friedrich Wedding, sprowadzony na Śląsk przez Redena[10]. Przetapianie rudy w dwóch piecach szybowych rozpoczęto 27 września 1786 roku, wykorzystując wodę z kanału odpływowego sztolni „Boże Wspomóż” (niem. Gotthelf)[11], natomiast rudę dostarczano z Królewskiej Kopalni Fryderyk (niem. Königliche Friedrichsgrube) w Bobrownikach Śląskich. Jako paliwa używano początkowo węgla drzewnego, który w celu ograniczenia kosztów produkcji i dla uzyskiwania wyższych temperatur był od około 1790 roku stopniowo zastępowany koksem własnej produkcji[12]. W latach 30. XIX wieku do opalania wprowadzono również węgiel kamienny[9]. W pierwszym okresie funkcjonowania huty wyprodukowano 32 384 kg srebra, 28 050 ton ołowiu oraz 30 142 tony glejty[13]. W 1799 roku huta zatrudniała niemal stu pracowników. Pod koniec tego okresu, wraz z rozbudową zakładu o 6 pieców opalanych koksem oraz o dmuchawę poruszaną maszyną parową o mocy 16 koni mechanicznych (w 1858 roku[9]), zatrudnienie wzrosło do 180 osób[12]. Lata 1863–1886W czasie drugiego etapu funkcjonowania huty Fryderyk doszło do jej usamodzielnienia. Ustanowiono w niej królewski urząd hutniczy (niem. Kgl. Hüttenamt zu Friedrichshütte). Wcześniej nadzór nad nią sprawował Królewski Górnośląski Urząd Górniczy w Tarnowskich Górach[12]. Początek tego okresu to zwiększone dostawy rudy z Królewskiej Kopalni Fryderyk oraz z mniejszych prywatnych kopalń. Wymusiło to rozbudowę zakładu i unowocześnienie technologii produkcji[12]. Wprowadzono nowy sposób odsrebrzania ołowiu, co umożliwiło zwiększenie produkcji ołowiu kosztem glejty[9]. Dodatkowo w 1868 roku wybudowano piec do destylacji cynku, dzięki któremu uzyskiwano czysty cynk z żużla powstającego przy wytopach rud[9]. Liczba pieców wzrosła do 11. W latach 1867–1886 produkcja ołowiu wzrosła z 3596 do 15 061 ton (o 319%), zaś glejty z 827 do 1697 ton (o 105%)[12]. Wzrastało również zatrudnienie, które w poszczególnych latach kształtowało się następująco[12]:
Pracownikami huty byli głównie mieszkańcy okolicznych wsi – Rybnej, Starych Tarnowic oraz Piasecznej – dla których zbudowano 13 domów oraz szkołę zawodową. Były to początki nowej miejscowości, która swoją nazwę wzięła bezpośrednio od huty – Friedrichshütte lub Friedrichshütte O.S., gdzie skrót O.S. oznaczał Oberschlesien – Górny Śląsk[12]. W 1886 roku zakończono budowę kościoła ewangelicko-augsburskiego, zaś rok później – katolickiego[14]. Obecnie teren ten to dzielnica Tarnowskich Gór o nazwie Strzybnica. Ogółem między 1786 a 1886 (w ciągu 100 lat) huta Fryderyk wyprodukowała 167 556 kg srebra, 178 011 ton ołowiu i 52 726 ton glejty o łącznej wartości 106 358 076 marek[12]. Od 1865 roku ołów był eksportowany do Austrii i Rosji, zaś w latach 1865–1877 również do Ameryki[9]. Lata 1887–1933.jpg)   W tym okresie nastąpił szczytowy okres modernizacji konstrukcji pieców umożliwiający prażenie uboższej rudy i oddzielanie od niej siarki, co umożliwiło w 1900 roku rozpoczęcie produkcji kwasu siarkowego. Zakład ponownie rozbudowano w latach 1900–1909, wzrosło zatrudnienie (do 640 osób w 1910 roku), a urządzenia zelektryfikowano[12]. W sąsiedztwie huty powstawały liczne zakłady przeróbcze, m.in. fabryka śrutu i blach ołowianych (będąca od 1887 roku własnością spółki Giesches Erben), a także założona w 1895 roku bezpośrednio obok Friedrichshütte fabryka wyrobów ołowianych będąca własnością spółki Bleiindustrie-Aktiengesellschaft vorm. Jung & Lindig z Freibergu w Saksonii[15]. W czasie III powstania śląskiego nadzór nad hutą przejął przedstawiciel polskiego komitetu plebiscytowego[16]. Natomiast 22 czerwca 1922 zakład oficjalnie został przejęty przez polski Skarb Państwa, stając się przedsiębiorstwem państwowym. 26 sierpnia tego samego roku do zakładu przyjechał Naczelnik Państwa Józef Piłsudski i osobiście odlał pierwszy blok srebra w polskiej już hucie[16]. 16 marca 1923 pod nazwą Polska Huta Skarbowa Ołowiu i Srebra w Strzybnicy (Górny Śląsk) Spółka Dzierżawna Tarnowskie Góry SA (w skrócie Tarnoferme) została przekazana spółce, w której połowa kapitału należała do Skarbu Państwa, a druga połowa do prywatnego kapitału francuskiego[17] (Mineraux et Métaux Paris)[3]. Skutkiem tego było ograniczenie zwierzchności władz państwowych nad hutą i praktyczny brak możliwości ingerencji w prawa właścicieli[18]. Miesiąc po ustanowieniu spółki dzierżawnej hutę odwiedził prezydent RP Stanisław Wojciechowski[16]. Załoga około 1927 roku liczyła w przybliżeniu 500 pracowników[17]. W 1925 roku w strzybnickiej hucie wyprodukowano 2100 ton ołowiu, 850 ton glejty oraz 1500 kg srebra. Co roku wytwarzano także około 6000 ton kwasu siarkowego. W 1932 roku było to już jedynie 1500 ton ołowiu, 630 ton glejty i 1000 kg srebra. Było to spowodowane utratą po podziale Górnego Śląska na rzecz Niemiec zachodniego pola wydobywczego kopalni Fryderyk; do 1922 roku przetapiano ponad 3 tys. ton rudy pochodzącej z tejże kopalni, od 1922 roku było to już jedynie 500 ton[16]. Około 1927 roku w skład dyrekcji huty wchodził inżynier Clemens Mülkay i były minister spraw wewnętrznych Antoni Kamieński[17]. 15 lutego 1932 zapadła decyzja o zamknięciu zakładu, zaś 21 kwietnia 1933 rozpoczęto likwidację spółki „Tarnoferme”. Żużel zgromadzony wokół zakładu oraz pozostałości rud z obszarów wydobywczych „Brzozowice”, „Cecylia” i „Nowa Helena” zakupiła spółka Giesche. Likwidacja zakładu zakończyła się 25 lipca 1937[16]. Wśród przyczyn zamknięcia huty wymienia się[16]:
Po likwidacjiDziałalność przemysłowa na terenie dawnej huty ołowiu i srebra została reaktywowana w 1946 roku. Uruchomiono odlewnię żeliwa, modelarnię oraz wydziały konstrukcyjny i mechaniczny[19]. W halach zaczęto montować nowe maszyny, jednocześnie w sposób bezmyślny niszcząc oryginalne piece z końca XVIII wieku[14]. W 1949 roku utworzono przedsiębiorstwo o nazwie Zakłady Metalowe „Strzybnica”, nad którym nadzór sprawował Centralny Zarząd Przemysłu Metali Nieżelaznych w Katowicach. Rok później zmieniono nazwę zakładu na Zakłady Przetwórcze „Strzybnica”[20]. W latach 1953–1954 zrealizowano projekt rozbudowy zakładu z odlewnią staliwa i parkiem obrabiarek[19]. 1 kwietnia 1961 w wyniku połączenia strzybnickiego zakładu z Zakładem Mechaniczno-Montażowym Kopalnictwa Rud Nieżelaznych w Piekarach Śląskich powstały Zakłady Mechaniczne Przemysłu Metali Nieżelaznych „Zamet” w Strzybnicy[19]. W 1964 roku oddano do użytku nowy wydział obróbki mechanicznej, zaś w 1966 roku wydziały odlewni żelaza i prototypowni, utworzono ponadto zakłady: elektryczny i produkcji doświadczalnej. W 1971 rozbudowano wydział konstrukcyjny. W okresie tym uruchomiona została produkcja maszyn, urządzeń, konstrukcji stalowych, części oraz podzespołów na potrzeby zakładów podległych Zjednoczeniu Górniczo-Hutniczemu Metali Nieżelaznych w Katowicach. Wytwarzano m.in. zbrojenia i klatki szybów, urządzenia nadszybia i podszybia, kubły i wozy urobkowe i przenośniki taśmowe dla potrzeb górnictwa, maszyny flotacyjne i pompy dla zakładów wzbogacania rud, chłodnice i rurociągi dla zakładów chemicznych, wanny elektrolityczne, maszyny odlewnicze, piece i urządzenia do rektyfikacji cynku dla hutnictwa oraz urządzenia do plastycznej przeróbki metali innych niż żelazo. W okresie 1977–1979 uruchomiono produkcję zbrojeniową. W 1975 roku uruchomiono gniazda obróbcze kół zębatych oraz wydział obróbki cieplnej. Rok później w wyniku przyłączenia miasta Strzybnica do miasta Tarnowskie Góry nastąpiła zmiana nazwy zakładu na Zakłady Mechaniczne „Zamet” w Tarnowskich Górach[19]. W latach 1974–1980 kierownictwo „Zamet”-u podjęło się wsparcia odbudowy Pałacu Warkoczów w Rybnej[21], sponsorowało również rozwój budownictwa mieszkaniowego w latach 1981–1982[19] oraz budowę nad zalewem w Pniowcu ośrodka wczasów świątecznych dla pracowników zakładu[22]. W 1986 roku rozpoczęto eksport maszyn m.in. do Jugosławii, NRD, Czechosłowacji, ZSRR, Rumunii, RFN, Holandii i Włoch[19]. Odbyły się również obchody 200-lecia rozpoczęcia działalności hutniczej na terenie „Zametu” przez Hutę „Fryderyk”[23]. 5 lipca 1988 gospodarską wizytę w zakładzie złożył pierwszy sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR, Manfred Gorywoda[24]. W celu rozwoju jakościowego produkcji „Zamet” współpracował m.in. z Politechniką Śląską w Gliwicach, Akademią Górniczo-Hutniczą w Krakowie, Instytutem Metalurgii Żelaza i Instytutem Metali Nieżelaznych oraz biurami projektów: „Hutmaszprojekt”, „Biprohut” i „Bipromet”[19]. Wraz z początkiem lat 90. XX wieku „Zamet” wszedł w skład Grupy Famur jako ZAMET Budowa Maszyn S.A. W 2004 roku do spółki włączono zakład zamiejscowy w Bytomiu – jednostkę powstałą na bazie wydziału mechanicznego dawnej Huty Zygmunt[25]. W 2010 roku zakład został nabyty przez spółkę Pioma Industry S.A. z Piotrkowa Trybunalskiego. Wartość transakcji wynosiła 85 mln zł i skutkowała zmianą nazwy Pioma Industry S.A. na Zamet Industry Spółka Akcyjna[26][27]. W 2013 spółki ZAMET Budowa Maszyn S.A., Zamet Industry Spółka Akcyjna oraz Mostostal Chojnice utworzyły razem Grupę ZAMET[26]. Produkcja w latach 1787–1932Poniższa tabela przedstawia produkcję w Hucie Fryderyk (niem. Friedrichshütte) w latach 1787–1932. Pogrubioną czcionką zaznaczono największą produkcję danego materiału[13][9].
Obiekty zabytkowe Wpisem do Gminnej Ewidencji Zabytków zostały objęte dwa obiekty pochodzące z okresu rozbudowy zakładu na początku XX wieku, znajdujące się obecne na terenie Zakładów Mechanicznych „Zamet”[28]:
Zobacz teżPrzypisy
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
