Języki Moluków – silnie zróżnicowane języki używane w archipelagu Moluków we wschodniej Indonezji. Szacuje się, że w tym regionie geopolitycznym występuje ok. 130 języków[1][2]. Należą do najsłabiej poznanych i najbardziej zagrożonych języków zarówno na poziomie kraju, jak i w całym regionie austronezyjskim[3][4]. Zwykle posługują się nimi niezbyt liczne społeczności[1][5]. Niektóre z nich są używane przez ludność molukańską w Holandii[6].
Austronezyjskie języki Moluków wykazują wpływy papuaskiego substratu językowego, co uwidacznia się w ich typologii. Przypuszcza się, że niegdyś znaczna część regionu była zamieszkiwana przez grupy pochodzenia papuaskiego, które wymieszały się z przybyłą później ludnością austronezyjską[22][23]. Jednocześnie obecność pożyczek filipińskich w dzisiejszych językach północnej Halmahery sugeruje, że Halmahera była wcześniej zasiedlona przez użytkowników któregoś z języków filipińskich – lub doszło do napływu takiej ludności przed rozpadem wspólnego przodka rodziny[24]. Dla austronezyjskich języków Moluków są charakterystyczne pewne cechy nieaustronezyjskie: szyk konstrukcji dzierżawczych possessor-possessum (określnik dzierżawczy przed elementem określanym), formy przeczenia zajmujące pozycję finalną w zdaniu składowym, podział na dzierżawczość zbywalną i niezbywalną; z kolei w okolicznych językach papuaskich spotyka się cechy typowo austronezyjskie: rozróżnienie inclusivus-exclusivus oraz podstawowy szyk zdania SVO[25].
Językami Moluków posługują się zwykle niewielkie społeczności, liczące średnio od kilkuset do tysiąca osób i zamieszkujące obszar kilku wsi; niemniej niektórych z nich używa 20–30 tys. osób[1]. Do języków miejscowych o największej liczbie użytkowników należą: galela, kei, buru, fordata, geser-gorom, ternate, tidore, tobelo, yamdena[26]. Powszechna jest wielojęzyczność; różne typy interakcji są obsługiwane przez język indonezyjski, regionalne odmiany malajskiego oraz języki lokalne[27]. Języki lokalnych społeczności współistnieją z językami wehikularnymi (lingua franca), takimi jak malajski amboński i malajski Moluków Północnych (malajski wyspy Ternate)[28][29]. Języki malajskie nie mają w tym regionie charakteru autochtonicznego (ich obecność wynika z historycznych kontaktów handlowych)[30][31]. Częściowo zostały jednak przyjęte jako języki ojczyste, m.in. w rejonie wyspy Ambon, w miastach południowych Moluków oraz w mieście Ternate[31][32]. Bliżej niespokrewnionym malajskim wyspy Bacan (językiem bacan) posługuje się niewielka społeczność Bacan, która miała przybyć z Borneo wiele stuleci temu, zachowując swój rodzimy język[33][34]. Język gorap, również pochodzenia malajskiego, to język niewielkiej grupy etnicznej zamieszkującej Halmaherę, o znaczeniu ściśle lokalnym[35]. Historycznie na wyspie Ternate funkcjonował język kreolski na bazie portugalskiego, zwany „ternateño”[36].
Znaczna część języków Moluków znajduje się na skraju wymarcia, a sam region (zwłaszcza Moluki centralne) jest najbardziej zagrożonym regionem Indonezji, jeśli chodzi o zanik bogactwa językowego[3]. Rozwój systematycznych badań lingwistycznych na Molukach przypadł na początek XX wieku[37]. Dokładnej dokumentacji lingwistycznej poddano tylko nieliczne z języków lokalnych. Do najlepiej opisanych z nich należą: alune, taba (makian wschodni), tidore, leti[5].
↑Scott Paauw: Ambon Malay. W: Susanne Maria Michaelis, Philippe Maurer, Martin Haspelmath, Magnus Huber, Melanie Revis (red.): The survey of pidgin and creole languages. T. 3. Oxford: Oxford University Press, 2013, s. 94–104. ISBN 978-0-19-969143-2. OCLC813856192. (ang.).
↑James T. Collins: The Brunei Sultanate and the eastern archipelago: the nature of the linguistic evidence. W: Hj Mohd. Taib Osman, Hj Abdul Latif Hj Ibrahim (red.): Proceedings of the International Seminar on Brunei Malay Sultanate 13–17 November 1994. T. 1. Bandar Seri Begawan: Akademi Pengajian Brunei, Universiti Brunei Darussalam, 1996, s. 140–160. OCLC40953974. (ang.).
↑E.K.M. Masinambow: Bahasa Indonesia and Two Malay Dialects in Halmahera. W: Anthropology: Eighth International Congress on Anthropological and Ethnological Sciences, proceedings: abstracts, sectional meetings B-9, Tokyo and Kyoto. Tokyo: Science Council of Japan, 1969, s. 427–429. (ang.).
Charles E.Ch.E.GrimesCharles E.Ch.E., Barbara D.B.D.GrimesBarbara D.B.D., Languages of the North Moluccas: a preliminary lexicostatistic classification, [w:] E.K.M.E.K.M.Masinambow (red.), Maluku dan Irian Jaya, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1984 (Buletin LEKNAS III.1), s. 35–63, OCLC54222413(ang.).
AntoinetteA.SchapperAntoinetteA., Introduction, [w:] AntoinetteA.Schapper (red.), The Papuan Languages of Timor, Alor and Pantar: Sketch Grammars, t. 1, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2014 (Pacific Linguistics 644), s. 1–22, DOI: 10.1515/9781614515241.1, ISBN 978-1-61451-524-1(ang.).
MarkM.TaberMarkM. (red.), Atlas Bahasa Tanah Maluku, Ambon: Pusat Pengkajian dan Pengembangan Maluku, Universitas Pattimura / Summer Institute of Linguistics, 1996, ISBN 979-8132-90-4, OCLC40713056 [dostęp 2024-11-10](indonez.).
Paul MichaelP.M.TaylorPaul MichaelP.M., Tobelo Kin, Spouses, and In-laws, [w:] E.K.M.E.K.M.Masinambow (red.), Maluku dan Irian Jaya, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1984 (Buletin LEKNAS III.1), s. 119–146, OCLC54222413(ang.).
Edgar W.E.W.TravisEdgar W.E.W., A lexicostatistic survey of the languages indigenous to Ambon Island, [w:] Wyn D.W.D.Laidig (red.), Workpapers in Indonesian Languages and Cultures, t. 6: Maluku, Ambon: Summer Institute of Linguistics, 1989, s. 65–101 [dostęp 2024-09-12](ang.).
