|
Kościół Mariacki Karmelitów w Bydgoszczy
     Kościół Najświętszej Marii Panny (później Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny) – kościół w Bydgoszczy na obecnym Placu Teatralnym. Świątynia karmelitów była najstarszym kościołem zakonnym, drugim pod względem rangi i trzecim pod względem starszeństwa w Bydgoszczy. Kościół rozebrano w 1822, otaczające go budynki klasztorne rozebrano w 1884, a wieża kościelna została wysadzona w 1895. HistoriaPierwsza świątyniaPoczątki kościoła związane są z przybyciem w 1397 r. karmelitów do Bydgoszczy. W tradycji wiąże się sprowadzenie zakonu z pobytem w mieście św. Jadwigi (królowej Jadwigi Węgierskiej)[1]. Po jej śmierci dzieło uposażenia klasztoru kontynuował jej małżonek król Władysław Jagiełło, który zobowiązał starostów bydgoskich do opieki nad konwentem. Dokładna data powstania klasztoru karmelitów w Bydgoszczy nie jest znana. Pierwsza wzmianka pochodzi z 2 listopada 1398 r., kiedy opisano już jako istniejące: kościół klasztorny z kryptą grzebalną oraz salę kapitulną. Fundacja bydgoska karmelitów należała do najstarszych w Polsce, obok Gdańska (1380), Krakowa (1395) i Poznania (1399). Przeor bydgoskiego konwentu, zgodnie z zasadą starszeństwa, zasiadał zawsze na trzecim miejscu w czasie kapituł prowincji czesko-polskiej (po gdańskim i krakowskim). 1 października 1401 r. papież Bonifacy IX zatwierdził fundację klasztoru bydgoskich karmelitów. Bracia zakonni zajęli teren na przedmieściu Gdańskim (dzisiaj Plac Teatralny i obszar zajmowany przez budynek i parking Opery Nova). Kościół wzniesiono w północno-wschodnim narożniku całego zespołu klasztornego. W budowie obiektu pomagali mieszczanie bydgoscy, którzy „nie szczędzili ofiar, darów i wszelkiej pomocy”. Lokalizację zabudowań poza obszarem miasta potwierdza reguła zakonu, która zalecała budowę klasztoru w pewnym oddaleniu od skupisk ludzkich. Pierwotny, prawdopodobnie drewniany kościół spłonął w 1409 r. podczas najazdu krzyżackiego, a następnie został odbudowany. Świątynię wzniesiono pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny (później Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny). Świątynia murowanaBudowę murowanego kościoła karmelitów na przedmieściu Gdańskim ukończono w końcu XVI wieku. 8 lipca 1599 r. kościół konwentualny karmelitów został konsekrowany przez włocławskiego biskupa pomocniczego Franciszka Łąckiego[2]. Była to budowla jednonawowa z ozdobnymi szczytami. W hierarchii ważności zajmowała drugie miejsce po kościele farnym. Na południe od świątyni wzniesiono budynek klasztorny w formie dwóch skrzydeł, do których dostawiono późnogotycką wieżę o wysokości 21 m z elementami renesansowymi. Kompleks karmelitów był otoczony murem i stanowił istotny element miejskiego systemu obronnego, chroniąc miasto od północy. Okresem rozkwitu konwentu karmelitów w Bydgoszczy był XVI wiek i początek XVII wieku[3]. Zakonnicy posiadali pokaźną bibliotekę (ze zbiorem kilkudziesięciu inkunabułów), a w jego murach przebywali wychowankowie Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przy klasztorze działały bractwa kościelne, kapela, a także szkoła klasztorna przeznaczoną dla chłopców (zwykle synów zamożnych mieszczan i szlachty), w której znany był wysoki poziom kształcenia muzycznego. Z Bydgoszczy w 1604 r. wyszła spod pióra ks. Łukasza Wójtowicza pierwsza obszerna, w uczony sposób podana historia zakonu Matki Boskiej z Góry Karmel oraz szkaplerza i bractwa[1]. Jeden z karmelitów ze zboru bydgoskiego został uznany błogosławionym. Był to Stanisław Bydgosta (zm. 1420), którego kult żywo się rozwijał w środowisku miejscowych karmelitów, a w XVII–XVIII w. – w całej prowincji wielkopolskiej zakonu. Dzieje po sekularyzacji zakonuNa przełomie XVIII i XIX wieku władze pruskie zamierzały zlikwidować kościół i klasztor i ulokować w nim więzienie. Chociaż zamiary te poniechano, to klasztor został ostatecznie w 1816 r. sekularyzowany. Pomieszczenia klasztorne przeznaczono na szkołę obywatelską, a kościół został zamknięty. W 1820 r. opuszczony kościół pokarmelicki sprzedano za 5 tys. talarów Johanowi Carlowi Loewemu[2]. Kulisy rozbiórki kościoła wiążą się z decyzją o budowie pierwszego stałego teatru w Bydgoszczy. W tym celu miało powstać towarzystwo akcyjne, które zajmowałoby się finansową stroną tego przedsięwzięcia. Na powstanie tej instytucji nie zgodziły się władze miejskie. Wobec tego znaleziono inne rozwiązanie: postanowiono wykorzystać opuszczoną świątynię. Początkowo chciano zamienić kościół na teatr, na co nie przystały władze pruskie. W tej sytuacji w 1822 r. rozebrano mury kościoła zostawiając jego fundamenty, na których zbudowano gmach teatralny[4]. Z otwartych krypt usunięto szczątki ludzkie, przewożąc je potajemnie w nieznane miejsce. Nowy obiekt spłonął 30 sierpnia 1835 r., kolejny budynek również - 24 marca 1890 r. W 1895 r. wzniesiono następny – tym razem reprezentacyjny budynek Teatru Miejskiego, który podobnie jak poprzednicy spłonął w 1945 r. i został rozebrany. Nieszczęśliwe losy budowli wzniesionych na fundamentach gotyckiej świątyni stały się pożywką dla legendy o „klątwie” karmelitów[5]. Po dawnych zabudowaniach karmelickich pozostały jedynie relikty ukryte pod ziemią. Budynki klasztorne rozebrano w 1884 r., a ostatni obiekt – gotycko-renesansowa wieża została wysadzona w powietrze 29 czerwca 1895 r. Po dawnym klasztorze pozostała tylko nazwa ulicy Karmelickiej – naprzeciw kościoła farnego oraz relikty wyposażenia świątyni. W miejscu, gdzie znajdowało się prezbiterium kościoła -–w 2009 r. umieszczono tabliczkę pamiątkową na bruku chodnika w ciągu ul. Mostowej. OłtarzeW 1816 r. w wizji lokalnej kościoła stwierdzono, że znajdowało się w nim dziesięć ołtarzy: siedem w nawie i trzy w prezbiterium. W głównym ołtarzu do początków XVII wieku znajdowała się figura Matki Boskiej Bolesnej, tzw. Pietà. Figurka ta powstała według tradycji na miejscu w Bydgoszczy, wyrzeźbiona przez biegłego w sztuce karmelitę. W 1605 r. została przewieziona do nowo powstającej placówki zakonnej w Oborach na Ziemi Dobrzyńskiej i ostatecznie tam pozostała[6]. Ukoronowana w 1966 r. przez prymasa Polski kard. Stefana Wyszyńskiego, obecnie jest tam czczona jako Patronka Ziemi Dobrzyńskiej. Pozostałe ołtarze w kościele karmelitów wznosiły licznie powstające bractwa kościelne, których członkami byli mieszczanie Bydgoszczy, okoliczna szlachta, a także osoby z regionów: Kujaw, Wielkopolski, Warmii i Pomorza Gdańskiego. Do ważniejszych bractw, które utrzymywały w świątyni swoje ołtarze należały:
StalleW II połowie XVIII wieku dla kościoła wykonano reprezentacyjne, rokokowe stalle, z 18 siedziskami, które zostały przeniesione do bydgoskiego kościoła farnego[7]. ArchitekturaZachowało się niewiele dokumentów przedstawiających wygląd kościoła. Oprócz starych planów z 1774–1806 r. oraz sztychu Erika Dahlbergha (1657), jedyny wizerunek kościoła widnieje na obrazie z 1802 r., przechowywanym w muzeum w Münster. Można z niego wywnioskować, że budynek kościoła był jednonawowy, z wieżą sygnaturką na kalenicy, na podobieństwo kościoła farnego. Budynek był orientowany o formie gotyckiej, nieco większy od powstałego po sąsiedzku na pocz. XVII w. kościoła Klarysek. Zachowane relikty wyposażenia kościołaCzęść wyposażenia rozebranego w 1822 r. kościoła karmelitów trafiła do innych świątyń. Do szczególnie cennych obiektów wyposażenia należą późnobarokowo-rokokowe stalle[8] z II poł. XVIII wieku oraz ołtarz Matki Boskiej Szkaplerznej – centrum kultu Bractwa Szkaplerznego. W bydgoskiej farze znajdują się następujące elementy przeniesione z kościoła karmelickiego:
W dekorację ław stalli wkomponowany jest cykl 18 obrazów oraz 6 rzeźb przedstawiających świętych i błogosławionych otoczonych kultem przez karmelitów. Jednym z reliktów karmelickich w Bydgoszczy jest Bractwo Matki Bożej Szkaplerznej, obecnie działające w kościele farnym (katedrze). Galeria wyposażenia kościoła karmelitów przeniesionego do katedry bydgoskiej
Zobacz teżPrzypisy
Bibliografia
Literatura dodatkowa
Linki zewnętrzne
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
