Wieś lokowana na surowym korzeniu, na co wskazuje karczunkowy charakter osadnictwa, gdzie zwarte obszary leśne na tym terenie w średniowieczu ciągnęły się od Łańcuta aż po Handzlówkę, lokowaną w roku 1381[7][8]. Markowa była lokowana w XIV w. jako Markhof na prawie niemieckim i zasiedlona osadnikami z Górnej Saksonii, Łużyc i Dolnego Śląska, sprowadzanymi przez Kazimierza Wielkiego po przyłączeniu tych ziem do Korony[9]. Kolejna fala osadników przybyła tu ok. roku 1571 o czym wspomina Ignacy Krasicki w jednym z komentarzy do herbarza Kacpra Niesieckiego[10] (zob. Głuchoniemcy). W 1450 roku właścicielem był Jan z Pilczy syn Elżbiety Granowskiej trzeciej żony Władysława Jagiełły[11]. Właścicielami Markowej byli w XV w. Pileccy, potem Stadniccy, Korniaktowie, Lipscy, Bratkowscy i Lubomirscy. W 1624 roku na wieś napadli Tatarzy[12] i wzięli w jasyr 900 osób[potrzebny przypis]. Ofiary jasyru zostały odbite przez hetmana Stanisława Koniecpolskiego podczas pogromu ordy Kantymira Murzy pod Martynowem nad Dniestrem. W Markowej istniał niewielki folwark, rozparcelowany przez Lubomirskich w 1926 roku. Na pocz. XX w. powstały we wsi: kółko rolnicze, kasa pożyczkowa, straż pożarna, kółko teatralne, a w latach międzywojennych spółdzielnia mleczarska i pierwsza w Polsce spółdzielnia zdrowia (niestety żaden lekarz nie chciał pracować na wsi)[13].
Przed wybuchem II wojny światowej w Markowej mieszkało około 120 Żydów. Wielu zostało wymordowanych w okresie niemieckiej okupacji. Po wojnie z terenu Markowej ekshumowano szczątki 49 Żydów. Do 27 lipca 1944 roku, kiedy to Markowa została zajęta przez Armię Czerwoną, w ukryciu u polskich rodzin przetrwało 21 żydowskich uciekinierów[14]. Dziewięcioro mieszkańców wsi odznaczono medalem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”[15].
Pomnik rodziny Ulmów (2018 r.)Tablice na budynku szkoły podstawowej oraz gimnazjum w Markowej
24 marca 1944 r. niemieccy żandarmi i policjanci granatowi rozstrzelali polską, ośmioosobową rodzinę Józefa i Wiktorii Ulmów oraz ukrywanych przez nich w domu ośmioro Żydów z rodzin Szallów i Goldmanów[16]. Wydarzenie to upamiętnia odsłonięty w 2004 r. pomnik, znajdujący się przy drodze do skansenu, a także Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów, które otwarto 17 marca 2016 roku[17][18].
W 70. rocznicę zbrodni katyńskiej uchwałą rady gminy Markowa z 25 kwietnia 2010 ufundowano tablicę oraz dęby pamięci bohaterów pomordowanych przez NKWD. Major Antoni Flejszar, kpt. Władysław Ciekot, oraz porucznik rez. Franciszek Majewski pracowali w przeszłości i byli związani z gminą Markowa[19].
Toponimika nazwy
Najstarsza, zachowana wzmianka o wsi (wtedy Markenhof) pochodzi z listu biskupa Demetriosa do kapituły przemyskiej, pisanego w 1384 r., zachowanego w przemyskim Archiwum Diecezjalnym.
Niemiecka kolonia, początkowo Markenhow, podobnie jak sąsiednie wsie z końcówkami na -hau/how oznaczające w języku niemieckim porębę; np. pobliska Henselshow, Albigowa (Helwygheshow), Husowa (Langenkow) oraz Sonina (Schonerwald)[20].
Etnografia wsi
Na terenie gminy Markowa zachowała się stosunkowo duża liczba drewnianych domów pochodzących z XIX w. i początku XX w. Reprezentacyjne i najlepiej zachowane przykłady tego typu budownictwa znajdują się na terenie skansenu w Markowej, zorganizowanego w latach 80. XX w. z inicjatywy mieszkańców wsi.
Kierat i studnia z żurawiem, wykonane współcześnie na wzór występujących niegdyś w Markowej tego typu urządzeń.
Kuźnia, zrekonstruowana w oparciu o zachowane archiwalia
Szkoła ludowa, zbudowana po I wojnie światowej i przeniesiona tu w roku 2004.
Do miejsc wartych zobaczenia należy neogotycki kościół pw. Św. Doroty wybudowany w 1910 roku na miejscu dwóch poprzednich drewnianych świątyń. Wewnątrz ołtarz projektu Stanisława Majerskiego, w ołtarzach bocznych z 1935 r. obrazy z XVII–XVIII w. Polichromię wykonał Stanisław Jakubczyk w 1973 r.
Chałupa przysłupowa
Wnętrze chałupy
Piec kuchenny
Studnia i stodoła
Spichlerz („sołek”)
Wiatrak „koźlak”
Chata „biedniacka”
Wozownia
Religia
Na terenie wsi działalność duszpasterską prowadzą:
↑ abRozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑Janusz Kurtyka, Południowy odcinek granicy polsko-ruskiej we wczesnym średniowieczu (przed 1340 r.) w świetle źródeł historycznych, [w:] M. Parczewski (red.), Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-słowackie w średniowieczu, Rzeszów 1996, s. 188.
↑W. Blajer, Uwagi o stanie badań nad enklawami średniowiecznego osadnictwa niemieckiego między Wisłoką i Sanem, [w:] Późne średniowiecze w Karpatach polskich, Rzeszów 2007, s. 77.
↑„Wieś Markowa położona na granicy Kotliny Sandomierskiej i Pogórza w dawnej ziemi przemyskiej zawdzięcza swoje istnienie sprowadzeniu przez Ottona z Pilczy w II połowie XIV wieku na te tereny zdobyte przez Kazimierza Wielkiego niemieckich osadników. Jej mieszkańcy stanowili zamkniętą grupę, niechętnie dopuszczając do swego grona nowe osoby. Język polski wieś przyjęła bardzo późno, prawdopodobnie w wieku XVII. Była to osada duża i zamożna. Oddanie mieszkańcom ziemi na własność i wprowadzenie samorządu w Galicji rozwinęły wśród nich zdolności do samodzielnego dbania o sprawy gromady. Będąca siedzibą gminy Markowa i wchodząca w jej skład Gać, w końcu XIX wieku stały się pionierami spółdzielczości na polskiej wsi.” Tadeusz Szylar. Markowa wieś spółdzielcza, [w:] Z dziejów wsi Markowa. (Red.) Janusz Półćwiartek. Rzeszów. 1993. strony 211-241.
↑O Mikołaju Tarle chorążym Przemyskim w liście Jana Czermińskiego do Marcina Kromera koadjutora naówczas biskupstwa Warmiśkiego, pisanym z Krakowa 5 czerwca roku 1571 jest wzmianka takowa: „Pan Mikołaj Tarło chorąży Przemyski pisał do książęcia Bawarskiego żeby mu ludzi rzemieślników wypuścił do jego majętności, o oznajmił to chęcią, rad wypuścił mu ludzi z żonami i dziećmi, których jest czterysta, i już tam przez Kraków przeszli i wiedzie je Pan chorąży, kosztem swym”. – Wielkie jest podobieństwo, iż naówczas chorąży był dziedzicem wsi niedaleko Jarosławia, i ta jego osada trwa dotąd, w tamtejszych obywatelach z Niemiec przyszłych, których dotąd pospolicie w tamtejszych okolicach głuchemi Niemcami zowią. Majętności zaś te nazywają się Markowa, Albigowa, Białoboki itd.Kasper Niesiecki Herbarz [...] (1839–1846) tom. IX, s. 11.
↑Akta Grodzkie i Ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie wydane staraniem Galicyjskiego Wydziału Krajowego, 1888 rok, Tom 13, Termini Terrestres Przeworscenses 1450.
↑„Nie ustawały napady tatarskie jako odpowiedź na wyprawy kozackie. W latach 1623 i 1624 Tatarzy dotarli niemal po Wisłę, rabując kraj i uprowadzając jasyr.”, [w:] J.A. Gierowski, Historia Polski, 1505–1764, 1988.
↑Monika Piątkowska "Życie przestępcze w przedwojennej Polsce" Wydawnictwo Naukowe PWN 2012, ISBN 978-83-01-17232-9, str. 218
↑Mateusz Szpytma. Zbrodnie na ludności żydowskiej w Markowej w 1942 roku w kontekście postępowań karnych z lat 1949–1954. „Zeszyty Historyczne WiN-u”. 40, s. 1–28, 2014. ISSN1230-106X.
