Ponocnicowate

Ponocnicowate

Aotidae
D.G. Elliot, 1913[1]
Ponocnica trójpręgowa (A. trivirgatus)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	małpokształtne
Parvordo	małpy szerokonose
Rodzina	ponocnicowate
Typ nomenklatoryczny
Rodzina: Aotus Illiger, 1811 Rodzaj: Simia trivirgata Humboldt, 1812
Synonimy Rodziny: Nyctipithecinae[a] Mivart, 1865[2] Nyctipithecina: J.E. Gray, 1870[3] Aotinae Poche, 1908[4] Aotidae: G.S. Miller, 1912[5] Aotinæ[b] D.G. Elliot, 1913 Aotini: Tattersall, Delson & Van Couvering, 1988[6] Aotina: Rosenberger, Setoguchi & Shigehara, 1990[7] Rodzaju: Aotes[c] Humboldt, 1811[8] Nyctipithecus Spix, 1823[9] Nocthora F. Cuvier, 1824[10]
Rodzaje i Gatunki
Aotus Illiger, 1811[11] – ponocnica 12 gatunków (w tym 1 wymarły) – zobacz opis w tekście
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Ponocnicowate^[12] (Aotidae) – monotypowa rodzina małych ssaków naczelnych z infrarzędu małpokształtnych (Simiiformes), dawniej włączana do rodziny płaksowatych (Cebidae) jako podrodzina Aotinae. Początkowo zaliczano do niej tylko jeden, szeroko rozprzestrzeniony, gatunek Aotus trivirgatus (ponocnica trójpręgowa, zwana również ponocnicą lub mirikiną) z licznymi podgatunkami.

Są to niewielkie naczelne. Długość ciała wynosi 29–48 cm^[13] bądź 30–60 cm^[14], ogona 22–47 cm^[13] bądź 22–50 cm^[14]; masa ciała 698–1580 g^[13] czy też 700-1600 g^[14].

Szczególną cechą gatunków zaliczanych do ponocnic jest ich nocny tryb życia, dobrze rozwinięty wzrok oraz długi nie czepny ogon. Dobrze widzą przy słabym oświetleniu, rozróżniają kolory^[15]. Nie wykształciły w oku błony odblaskowej^[16].

Ponocnicowate należą do rzędu naczelnych. W obrębie tego rzędu wyróżnia się dwa podrzędy. Pierwszy, Strepsirrhini^[17], czyli lemurowe^[18], obejmuje lemurokształtne, palczakokształtne i lorisokształtne^[17]. Drugi, Haplorrhini, czyli wyższe naczelne, obejmuje 3 infrarzędy. Pierwszym są wyrakokształtne^[17] z pojedynczą rodziną wyraków o licznych cechach typowych dla lemurowych^[19], kolejnymi małpy szerokonose i małpy wąskonose^[17]. Podczas gdy te ostatnie obejmują małpy Starego Świata, a więc koczkodanowate^[20], gibonowate i człowiekowate^[21], małpy szerokonose obejmują 5 rodzin małp Nowego Świata^[19], w tym właśnie ponocnicowate, ale także pazurkowcowate, płaksowate^[14], sakowate i czepiakowate^[22].

Rodzaj zdefiniował w 1811 roku niemiecki zoolog Johann Karl Wilhelm Illiger w książce swojego autorstwa poświęconej wstępnej klasyfikacji systematycznej ssaków i ptaków^[11]. Gatunkiem typowym jest (oznaczenie monotypowe) ponocnica trójpręgowa (A. trivirgatus).

• Aotus (Aotes): gr. αωτος aōtos ‘bezuchy’, od negatywnego przedrostka α- a-; ους ous, ωτος ōtos ‘ucho’^[23].
• Nyctipithecus: gr. νυκτι- nukti- ‘nocny’, od νυξ nux, νυκτος nuktos ‘noc’; πιθηκος pithēkos ‘małpa’^[24]. Gatunek typowy: Spix wymienił dwa gatunki – Nyctipithecus felinus Spix, 1823 (= Simia trivirgata Humboldt, 1811) i Nyctipithecus vociferans Spix, 1823 – nie wyznaczając gatunku typowego.
• Nocthora: łac. nocthore ‘kto widzi w nocy’^[10][25]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Simia trivirgata Humboldt, 1811.

Do rodziny ponocnic zaliczany jest jeden rodzaj ponocnica^[12] (Aotus)^[26]. Kwestia gatunków pozostaje dyskusyjna. Początkowo uważano, że rodzaj reprezentowany jest przez tylko jeden gatunek Aotus trivirgatus^[27][28][29]. W 1983 Philip Hershkovitz wyróżnił 9 odrębnych gatunków^[30]. Badania cytogenetyczne wykazały u badanych Aotus spp. 18 różnych kariotypów o liczbie chromosomów od 46 do 58^[31]. Ustalenie relacji filogenetycznych wymaga dalszych badań. Wielu systematyków uznaje za gatunki tylko Aotus azarae i Aotus trivirgatus, pozostałe proponowane przez innych badaczy traktując jako podgatunki. Do rodzaju należą następujące występoujące współcześnie gatunki^[32][33][26]:

Grafika	Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa[12]	Podgatunki[13][26][33]	Rozmieszczenie geograficzne[13][26][33]	Podstawowe wymiary[13][33][d]	Status IUCN[34]
	Aotus lemurinus	I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1843	ponocnica lemurowata	gatunek monotypowy	Kolumbia (dolina górnego biegu rzeki Cauca i zbocza wschodnich Andów) do południowego Ekwadoru; być może Serranía de Perijá w Wenezueli; zakres wysokości: 1000–3200 m n.p.m.	DC: 31–32 cm DO: 34–35 cm MC: 800–1050 g	VU
	Aotus griseimembra	D.G. Elliot, 1912	ponocnica szaroręka	gatunek monotypowy	południowa Kolumbia (dolina rzeki Magdalena i północne niziny) i północno-zachodnia Wenezuela (Sierra de Perijá i w pobliżu jeziora Maracaibo)	DC: około 48 cm DO: około 42 cm MC: 800–1000 g	VU
	Aotus zonalis	A.E. Goldman, 1914	ponocnica panamska	gatunek monotypowy	większość Panamy i pacyficzne niziny w północno-zachodniej Kolumbii; występowanie w południowo-wschodniej Kostaryce niepewne	DC: około 30 cm DO: około 36 cm MC: 889–916 g	NT
	Aotus brumbacki	Hershkovitz, 1983	ponocnica nizinna	gatunek monotypowy	endemit Kolumbii (wschodnia Boyacá na wschód do wzgórz Mety; zasięg słabo poznany; zakres wysokości: do 1500 m n.p.m.	brak danych	VU
	Aotus trivirgatus	(Humboldt, 1812)	ponocnica trójpręgowa	gatunek monotypowy	południowo-środkowa Wenezuela, wschodnia Kolumbia i północna Brazylia (na północ od rzeki Negro, na wschód do rzeki Trombetas)	DC: 30–38 cm DO: 33–40 cm MC: 736–818 g	LC
	Aotus vociferans	(Spix, 1823)	ponocnica hałaśliwa	gatunek monotypowy	południowo-wschodnia Kolumbia, wschodni Ekwador, północno-wschodnie Peru i północno-zachodnia Brazylia (na zachód od rzeki Negro); zakres wysokości: 200–1550 m n.p.m.	DC: 35–45 cm DO: 31–47 cm MC: 698–708 g	LC
	Aotus jorgehernandezi	Defler & Bueno, 2007	ponocnica samotna	gatunek monotypowy	endemit Kolumbii (uważa się, że występuje na zachodnich stokach i podnóżach Andów (Quindío i Risaralda)	brak danych	DD
	Aotus miconax	O. Thomas, 1927	ponocnica górska	gatunek monotypowy	endemit Peru (mały obszar na południe od rzeki Marañón i na zachód od rzeki Huallaga do około 10° szerokości geograficznej południowej); zakres wysokości: 800–2790 m n.p.m.	DC: około 39 cm DO: około 22 cm MC: brak danych	EN
	Aotus nancymai	Hershkovitz, 1983	ponocnica peruwiańska	gatunek monotypowy	północno-wschodnie Peru (rzeka Huallaga na wschód do rzeki Javari, także na północ od rzeki Marañón między rzeką Tigre a rzeką Pastaza) i zachodnia Brazylia (na południe od rzeki Solimões); zakres wysokości: 60–130 m n.p.m.	DC: 29–34 cm DO: 35–42 cm MC: 780–794 g	VU
	Aotus nigriceps	Dollman, 1909	ponocnica czarnogłowa	gatunek monotypowy	południowo-wschodnie Peru, zachodnia Brazylia i północna Boliwia (od rzeki Huallaga na wschód do rzeki Tapajós, na północ do rzeki Amazonka, na południe do rzeki Madre de Dios i rzeki Guaporé)	DC: 35–42 cm DO: 35–44 cm MC: 875–1040 g	LC
	Aotus azarae	Humboldt, 1812	ponocnica brazylijska	3 podgatunki	Brazylia (południowo-wschodnia Amapá do Maranhão, na południe między rzekami Tapajós i rzeką Tocantins do Pantanal), południowo-wschodnie Peru, Boliwia, zachodni Paragwaj i północna Argentyna	DC: 33–34 cm DO: około 31 cm MC: 990–1580 g	LC

Kategorie IUCN:  LC  – gatunek najmniejszej troski,  NT  – gatunek bliski zagrożenia,  VU  – gatunek narażony,  EN  – gatunek zagrożony,  DD  – gatunki o nieokreślonym stopniu zagrożenia.

Inne źródła wymieniają jeszcze więcej gatunków, do 13, z których wszystkie były niegdyś traktowane jako podgatunki ponocnicy mirkinii^[14].

Opisano również mioceński gatunek wymarły ze satanowiska La Venta w Kolumbii^[35]:

• Aotus dindensis Setoguchi & Rosenberger, 1987

Rodzina obejmuje gatunki szeroko rozpowszechnione w różnego typu lasach Ameryki Południowej i Środkowej^[26][13][36]. Od północy ich zasięg występowania sięga Panamy. Obejmuje dalej Kolumbię, Peru, Ekwador, Boliwię i Brazylię, na południu sięgając północy Argentyny^[14].

Ponocnicowate wiodą nocny tryb życia. Ich przodkowie byli jednak aktywni w dzień, a dopiero wtórnie przystosowali się do nocnego trybu życia. Aktywność o tej porze umożliwia im doskonały wzrok, zapewniający dobre widzenie w ciemności^[14]. Wymagają jednak światła księżyca i pozbawione go nie przemieszczają się. Jednakże ponocnica brazylijska jest aktywna także za dnia^[37].

Zwierzęta te prowadzą monogamiczne życie. Potomstwem danej pary opiekuje się samiec. Tworzą one razem niewielkie stado, które zajmuje swoje terytorium i broni go przed intruzami w postaci sąsiedzkich stan ponocnic. Podczas żerowania w mroku członkowie grupy porozumiewają się ze sobą głośnymi okrzykami o zróżnicowanej formie. Potrafią z drugiej strony poruszać się bezszelestnie^[14].

Wszystkie ponocnicowate są objęte konwencją CITES^[38].

• T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.). 
• Owl monkey Aotus sp.. (On-line), Primate Info Net. [dostęp 2008-05-14]. (ang.).
• DeweyD. T. DeweyD., Aotidae [online], (On-line), Animal Diversity Web, 2007 [dostęp 2008-12-28]  (ang.).
• JoannaJ. Gliwicz JoannaJ., Rząd: naczelne – Primates, [w:] CzesławC. Błaszak, Zoologia, t. Tom 3, część 3. Ssaki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020, ISBN 978-83-01-17337-1  (pol.).