Rynek Nowomiejski w Toruniu – centralny punkt Nowego Miasta, rozplanowany w 1264 roku wraz z lokacją miasta[1].
Charakterystyka
Widok znad narożnika wschodniego
Jest to kwadratowy plac o wymiarach około 95 × 95 m[2], {przy czym pierzeje mają długość ok. 70 m, a boki są usytuowane ukośnie względem głównych stron świata. Z każdego narożnika wybiegają po dwie prostopadłe ulice, będące przedłużeniami pierzei: z narożnika wschodniego ul. Szpitalna i Św. Jakuba, z południowego ul. Browarna i Ślusarska, z zachodniego ul. Królowej Jadwigi i Prosta, a z północnego ul. Sukiennicza i Św. Katarzyny. Przy wschodnim narożniku usytuowany jest kościół św. Jakuba[potrzebny przypis].
Zabudowa rynku
Centrum Rynku od początku XIV wieku zajmował Ratusz Nowomiejski, mieszczący salę posiedzeń Rady Miejskiej, salę sądu ławniczego, pomieszczenia kancelarii i kamlarii, sukiennice, ławy chlebowe, a w piwnicach (jednymi zachowanymi do dziś pomieszczeniami gotyckiego Ratusza[potrzebny przypis]) piwiarnię i więzienie[3]. Po połączeniu Starego Miasta z Nowym Miastem w 1454 roku, budynek stał się pomocniczą siedzibą władz miasta[3], a z czasem został przeznaczony na magazyn[potrzebny przypis]. Od 1668 roku, po utracie przez ewangelicką gminę nowomiejską kościoła św. Jakuba i niezbędnej adaptacji został przeznaczony na świątynię luterańską pod wezwaniem św. Trójcy[4]. Przekształcony na kościół gotycki Ratusz zdołał przetrwać do początku XIX w[5]. Z powodu złego stanu technicznego budynku postanowiono na jego miejscu wybudować nowy budynek zboru pw. Trójcy Świętej[5][6]. Projekt świątyni obejmował pierwotnie wykorzystanie istniejących murów obwodowych razem z elewacją tylną pozbawioną jedynie schodkowego szczytu; do całkowitej rozbiórki przeznaczono elewację frontową[potrzebny przypis]. Ostatecznie budynek w stylu neoromańskim, projektu Karla Friedricha Schinkla, ukończono w 1824 roku[6]. Służył on ewangelikom do 1918 roku[potrzebny przypis], następnie od 1927 do 1939 roku pełnił funkcję cerkwi prawosławnejparafii toruńskiej[7]. Obecnie mieści siedzibę Fundacji Tumult[8].
Wokół Rynku znajdowały się kamienice najbogatszych mieszczan Nowego Miasta[9]. Ze względu na mniej kupiecki, a bardziej rzemieślniczy charakter Nowego Miasta, kamienice te były nieco skromniejsze od swych staromiejskich odpowiedników[10]. Oprócz kamienic w miejscu obecnej kamienicy nr 10 znajdowały się co najmniej do poł. XVIII w. ławy mięsne[11]. Zajmowały one działkę szerokości ok. 4,6 m, sięgając przez całą długość bloku zabudowy aż do ul. Wielkie Garbary[12]. W okresie nowożytnym przy Rynku działały również dwie z ponad dwudziestu nowomiejskich karczm: Gospoda pod Modrym Fartuchem oraz Gospoda Murarska. Ponadto w XVI w. w miejscu obecnej kamienicy nr 25 powstał Nowomiejski Dom Weselny[13]. Wskutek wielu pożarów Nowego Miasta, między innymi w latach 1413 i 1455, zniszczeń z okresu wojen krzyżackich w XV w., a później szwedzkich i napoleońskich, zachowało się stosunkowo niewiele obiektów z okresu średniowiecza[14]. W większości kształt zachowanych obecnie kamienic jest efektem późniejszych przekształceń z okresu nowożytnego i z XIX w[9].
W okresie międzywojennym większość mieszkańców Rynku Nowomiejskiego stanowili kupcy[15]. Podczas II wojny światowej architekt Hans Döllgast przygotował ujednolicenia zabudowy Rynku[16].
Wszystkie pierzeje Rynku Nowomiejskiego oraz fasady domów narożnych od 1961 roku figurują w rejestrze zabytków nieruchomych pod numerem A/1371[17].
Wcześniej znajdowały się tu dwie bliźniacze kamienice. W latach 70. XIX wieku własność blacharza Amanda Hirschbergera. Gmach zmodernizowano w 1874 roku. W latach 1911–1912 przebudowany przez firmę Rosenau i Wichert[18].
Kamienica należąca na pocz. XX wieku do restauratora Matthiasa Hoppe’a. Na jego zlecenie w latach 1906–1907 została przebudowana. Po jej remoncie Hoppe otworzył w budynku restaurację Zum Friedensengel (Pod Aniołem Pokoju). W 1920 roku w kamienicy mieścił się hotel Europa, w 1941 Gaststätte Kuntersteiner Bierstube, w 1947 roku restauracja Leszek[19].
Kamienica od XVIII w. aż do II wojny światowej należała do szacownego toruńskiego rodu Körnerów. W latach 1847–1859 mieszkał w niej niemiecki pisarz, satyryk i etnograf Bogumil Goltz[21].
Na parterze kamienicy mieścił się jeden z dwóch sklepów firmowych Herrmanna Thomassa, prowadzącego drugą pod względem wielkości i najstarszą w Toruniu fabrykę pierników.[potrzebny przypis]
Do 1921 roku mieszkał w niej historyk i archiwista Arthur Semrau, kustosz Muzeum Miejskiego w Ratuszu, a także w latach 1919–1921 pierwszy toruński konserwator zabytków. Był również redaktorem czasopisma naukowego „Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn”[21].
Kamienica zaprojektowana i zbudowana przez Maxa Homanna dla Paula Trautmanna w 1903 roku, zmodernizowana w latach 1911–1912 przez firmę Rosenau i Wichert[24].
W 1939 roku siedziba sztabu Armii Pomorze. Od 1936 roku gen. Władysław Bortnowski (1891-1966), późniejszy dowódca Armii „Pomorze” w czasie kampanii wrześniowej. W czerwcu 1938 roku zatrzymał się u niego marszałek Edward Rydz-Śmigły, przybyły tu na uroczystości patriotyczne[2]
To dawny dom parafii św. Jerzego. Podczas ostatnich prac restauratorskich nadano całej fasadzie wystrój renesansowy, odkryto w szczycie kartusz z datą przeprowadzonej w 1887 roku konserwacji oraz napis, który mówi o własności parafii. Posiada charakterystyczny ornamentowy szczyt, zwieńczony gryfem pomorskim.[potrzebny przypis]
Do XV wieku dwie osobne działki. Po połączeniu od XVI wieku funkcjonował tu Nowomiejski Dom Weselny, zniszczony w wyniku oblężenia w 1813. W 1828 wzniesiono nowy budynek z przeznaczeniem na sierociniec, który funkcjonował w tym miejscu do 1881. Rok później kamienicę przebudowano podwyższając o jedną kondygnację[13].
Jest to kamienica narożna. Dodatkowy adres ul. Szpitalna 10.[potrzebny przypis] Przebudowana w połowie XIX wieku według projektu Carla Friedricha Barnicka[26].
↑[1] Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków Toruń – Miasto [Dostęp 2013-08-31]. torun.wkz.gov.pl. [zarchiwizowane z [2] tego adresu] (2020-06-03)].
Marian Arszyński. Nowomiejski kościół ewangelicki w Toruniu: przyczynek do dziejów architektury pierwszej połowy XIX wieku na Pomorzu. „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”. 25 (280), 1994.
Piotr Birecki: Architektura i sztuka ewangelicka w Toruniu w XIX i XX wieku. W: Jarosław Kłaczkow (red.): Ewangelicy w Toruniu (XVI–XX w.). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2011. ISBN 978-83-7780-051-5.
Łukasz Filipski. Socjotopografia Torunia w okresie międzywojennym w świetle analizy ksiąg adresowych z 1923 i 1932 roku. „Rocznik Toruński”. 43, 2016.
Sylwia Grochowina. Związki wyznaniowe w Toruniu w latach 1939–1945. „Rocznik Toruński”. 30, 2003.
Katarzyna Kluczwajd: Toruń tylko zaplanowany. Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2022. ISBN 978-83-7729-703-2.
Katarzyna Przewoska. Historia i dzieje pierwszych aptek w Toruniu. „Rocznik Toruński”. 40, 2013.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
