Kościół Świętych Apostołów Jakuba i Filipa w Toruniu – dawna fara Nowego Miasta Torunia, położona przy wschodnim narożniku Rynku Nowomiejskiego.
Historia
Pocztówka z ok. 1914 roku, przedstawiająca pl. św. Katarzyny, po lewej: kościół św. JakubaNawa główna
Budowę kościoła rozpoczęto w 1309 roku, jej projekt powstał na przełomie XIII i XIV wieku[2]. Około 1320 roku ukończono i udostępniono chór, następnie wybudowano korpus[3]. Jeszcze w XIV wieku farą zaczęły zarządzać prawdopodobnie cysterki, potem benedyktynki[4]. W latach 1557–1667 fara należała do gminy ewangelickiej, następnie odzyskały ją benedyktynki, które do XIX wieku zarządzały świątynią[5][6]. Odtąd do dnia obecnego kościół parafialny[7].
W związku z potrzebą dopasowania do istniejącej siatki ulic prezbiterium kościoła nie jest ściśle orientowane, ale skierowane ku północnemu wschodowi[8]. Kamień węgielny pod budowę położył biskup Herman w 1309 roku[9]. W tym samym roku rozpoczęto budowę prezbiterium[10], które nakryto sklepieniem gwiaździstym, natomiast przęsło wschodnie nakryto sklepieniem pseudopoligonalnym. Od zewnątrz prezbiterium otrzymało bogatą dekorację architektoniczną, m.in. szczyt wschodni, wieżyczkę schodową oraz ceramiczną inskrypcję fundacyjną[11]. Do 1340 roku ukształtowano bryłę kościoła[12]. Około 1340 roku kościół oddano do użytku. Świadczy o tym dokument wielkiego mistrza Ludolfa Königa[13].
Po wniesieniu korpusu nawowego dobudowano kaplice boczne, jednocześnie podwyższając dachy naw bocznych i ukrywając pod nimi łuki odporowe, co pozostawiło widoczne do dziś ślady w elewacji kościoła[14]. Charakterystyczny podwójny dach wieży został zbudowany po pożarze w 1455 roku[15]. W 1345 roku prawo patronatu nad kościołem otrzymał klasztor cysterek, z czasem benedyktynek[16]. Od 1557 roku służył nowomiejskim ewangelikom, w 1667 roku został ponownie przejęty przez benedyktynki, jako odszkodowanie po utracie kościoła św. Ducha, zburzonego przez wojska szwedzkie podczas potopu[6][7][17]. W 1724 roku w sąsiedztwie tegoż kościoła rozpoczęły swój bieg wypadki nazwane później tumultem toruńskim[18]. Przebudowany budynek dawnego klasztoru znajduje się po południowej stronie kościoła, z którym kiedyś był połączony szerokim gankiem. Świadczy o tym plan kościoły wykonany przez Georga Friedricha Steinera w XVIII wieku[19]. W 1833 roku benedyktynki utraciły kościół[6][7].
25 lipca 2021 roku kościół został podniesiony do rangi sanktuarium[22].
Długość kościoła wynosi 53 m, szerokość naw bocznych 28,8 m. Nawa główna mierzy 20,65 m, nawy boczne 9,7 m, wieża 49 m[23].
Inskrypcje na murach kościoła
Na zewnątrz prezbiterium umieszczony został majuskułowy fryz inskrypcyjny w języku łacińskim, biegnący od południowej wieżyczki schodowej aż do zakrystii. Napis mówi o tym, że chór kościoła ma być poświęcony czci dwóch świętych, Jakuba i Filipa[24].
[BENE]DIC DOMIN[NE DOMVM ISTAM E]T OMNES HABITANTES IN ILLA SIT IN EA SANITAS EST CONSECRA[NDVS] CHORVS [HIC] ET PERFICIENDVS AD LAVDEM SANCTI IACOBI PARITERQVE PHILIPPI IN QVO LAVDANDVS DEVS EST ET GLORIFICANDVS AD QVEM SVBSIDIVM SI QVIS PORREXIT ILLVM NON VIVAT TRISTE SET TV BENEFAC SIBI CRISTE HVNC BARATRI PENA NON LEDAT SED AD AMENA TV VENIE VENA DVCAS [E]T VIRGO SERENA [E]T BONITAS CRISTI TRAHAT ILLVM DE NECE TRIST[I] AMEN
Wnętrze
Wnętrze kościoła kryje zespół zabytków, z którego część została tu przeniesiona w XIX w. po zburzeniu przez Prusaków kościoła dominikanów[25]. Z czasów gotyckich pochodzą m.in: XIV-wieczny krucyfiks tzw. mistyczny, pochodzący z nieistniejącego kościoła św. Mikołaja[26], XIV-wieczne malowidła ścienne pod wieżą i w prezbiterium[27], figura Marii z Dzieciątkiem z końca XIV w. w nawie głównej[28], symultaniczny gotycki obraz pasyjny z ok. 1480-1490, przedstawiający 22 sceny z męczeńskiej drogi Chrystusa, ukazane na tle rozbudowanego pejzażu[29]. Szczególnym kultem wśród flisaków cieszył się tzw. czarny krucyfiks, przypuszczalnie pochodzący z 1 poł. XV wieku[30]. Czczona była też figura Matki Boskiej Różańcowej z ok. 1500[31]. W Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie znajdują się m.in. drewniana figura Chrystusa w Ogrójcu z I poł. XV wieku[32][33], obraz Madonny z Dzieciątkiem z około 1440 roku[34], gotyckie cyborium[35] i dwa krzyże relikwiarzowe[36].
Z epoki protestanckiej zachowały się: jeden z najstarszych w Polsce, bogato rzeźbiony prospekt organowy z 1611 roku[37], obraz Sąd Ostateczny z 1603 roku (dzieło warsztatu Antona Möllera z Gdańska)[38] i chrzcielnica[39]. Większość ołtarzy (w tym kilka przeniesionych z rozebranego kościoła dominikanów św. Mikołaja) pochodzi z XVIII wieku[40]. Z tego samego wieku pochodzą też: ozdobny łuk tęczowy u wejścia do prezbiterium (1733 rok)[41], ambona (1770 rok)[42] i szereg obrazów w kaplicach bocznych (m.in. UkrzyżowanieBartłomieja Strobla z 1634 roku[43], przeniesione z dawnego klasztoru sióstr przy kościele Św. Ducha nad Wisłą)[44]. W latach 2003–2005 przeprowadzono remont ołtarza głównego z 1732–1733 roku, z obrazem Św. Jakuba Starszego[45][46]. Neogotyckie witraże we wschodnich oknach prezbiterium wykonała firma Franz Binsfeld z Trewiru (1913-1914)[47].
Według niepotwierdzonej źródłowo tradycji w latach około 1342-1345 powstać miały organy, jedne z pierwszych na Pomorzu. Przypuszczano, że mogły znajdować się na emporze w prezbiterium. Ich twórcą był franciszkanin Paweł Wenchen, późniejszy budowniczy organów w bazylice Świętego Piotra w Rzymie[48].
AgnieszkaA.BrzezińskaAgnieszkaA., Tradycje muzyczne kościoła pw. św. Jakuba w Toruniu (do 1939 roku), [w:] KatarzynaK.Kluczwajd (red.), Dzieje i skarby Kościoła Świętojakubowskiego w Toruniu. Materiały z IV Sesji Naukowej Toruńskiego Oddziału Stowarzyszenia Historyków Sztuki, z cyklu Dzieje i skarby kościołów toruńskich, zrealizowanej przy współpracy Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w Toruniu, 26–28 października 2009 roku, Toruń: Dom Organizatora, 2010, ISBN 978-83-7285-542-8.
JerzyJ.DomasłowskiJerzyJ., Historia, [w:] LilianaL.Krantz-Domasłowska, JerzyJ.Domasłowski, Kościół świętego Jakuba w Toruniu, Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2001a, ISBN 83-87639-41-9.
JerzyJ.DomasłowskiJerzyJ., Wyposażenie wnętrza, [w:] LilianaL.Krantz-Domasłowska, JerzyJ.Domasłowski, Kościół świętego Jakuba w Toruniu, Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2001b, ISBN 83-87639-41-9.
JerzyJ.DygdałaJerzyJ., Toruń między szwedzkim potopem a wojną północną (1660–1699), [w:] MarianM.Biskup (red.), Historia Torunia. Między barokiem i oświeceniem (1660–1793). Tom II. Część III, Toruń: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1996.
LilianaL.Krantz-DomasłowskaLilianaL., Architektura, [w:] LilianaL.Krantz-Domasłowska, JerzyJ.Domasłowski, Kościół świętego Jakuba w Toruniu, Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2001, ISBN 83-87639-41-9.
LilianaL.Krantz-DomasłowskaLilianaL., Dwa miasta – dwa kościoły, [w:] KatarzynaK.Kluczwajd, MichałM.Woźniak (red.), Dzieje i skarby Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia [22-23 marca 2002], Toruń 2002, ISBN 83-7285-116-6.
.jpg)
.svg)
