Polska, gęstość zaludnienia, 1930Urząd Wojewódzki Poleski w Brześciu nad Bugiem (2012)Budynek kolonii urzędniczej w Brześciu nad BugiemBrześć nad Bugiem - Willa funkcjonalistyczna z czasów II RPBank Polski w Brześciu nad Bugiem z czasów II RP
Województwo poleskie – województwoII Rzeczypospolitej utworzone 19 lutego 1921 z siedzibą w Pińsku[4]. Po pożarze miasta w sierpniu 1921 stolicę przeniesiono do Brześcia Litewskiego, przemianowanego 20 marca 1923 na Brześć nad Bugiem[5]. W 1921 województwo składało się z 10 powiatów, 17 miast i 113 gmin i zajmowało powierzchnię 42.280 km². Województwo istniało do 1939.
W czasie okupacji niemieckiej (1941–1944) teren województwa podzielono między obwód białostocki oraz Komisariaty Rzeszy: Wschód i Ukraina.
W wyniku układu polsko-radzieckiego z 1945 jedynie niewielkie fragmenty województwa poleskiego znajdują się obecnie w Polsce, stanowiąc część Podlasia. Reszta województwa została rozparcelowana między obwody brzeski i piński na Białorusi oraz wołyński i rówieński na Ukrainie. Po reformie administracyjnej w Białoruskiej SRR i likwidacji obwodu pińskiego tereny województwa znajdujące się na obszarze Białorusi prawie w całości należą do obwodu brzeskiego (poza m.in. wsią Lenin włączoną w skład obwodu homelskiego).
Podział administracyjny
Powierzchnia powiatów według stanu na 1939 r., w przypadku wcześniejszego zniesienia lub zmiany przynależności wojewódzkiej powiatu na ostatni rok istnienia w ramach danego województwa. Liczba ludności na podstawie spisu powszechnego z 1931 r., w przypadku powiatów zniesionych lub przeniesionych przed tą datą, dane ze spisu powszechnego z 1921 r.
Spis ten przeprowadzony był tuż po wojnie polsko-sowieckiej w nieustabilizowanej jeszcze sytuacji demograficznej (znaczna część ewakuowanej wcześniej ludności nie wróciła do swoich domów) i obciążony był poważnymi wadami (min. pomijanie pewnych grup, błędne wpisywanie narodowości osobom, które nie potrafiły jej określić, przypadki fałszerstw). Wyniki tego spisu stały w sprzeczności z wcześniejszymi spisami rosyjskimi oraz badaniami prowadzonymi przez niezależnych badaczy, więc były kwestionowane[13].
Spis dzieci szkolnych z 1926
W 1926 roku przeprowadzono w woj. poleskim spis dzieci w wieku szkolnym, który może być uzupełnieniem do kwestionowanych wyników spisów powszechnych z 1921 i 1931 roku[14][13].
Spis uwzględniał 316 400 dzieci w wieku szkolnym i dotyczył języków, którymi się posługiwały.
Drugi spis przeprowadzony był w ustabilizowanych warunkach, lecz również zawierał błędy wynikające z działań administracji w stosunku do mniejszości ukraińskiej i białoruskiej. Najprawdopodobniej zawyżano liczbę osób posługujących się językiem polskim[13].
Drugi spis nie zawierał pytań o narodowość, tylko o język i wyznanie, co nie zawsze oznaczało tożsamość narodową. Spis zawierał kategorię „język tutejszy” dla Poleszuków, którzy nie potrafi określić swojej przynależności narodowej (mówili o sobie „tutejsi”) a posługiwali się dialektem mieszanym języka ukraińskiego i białoruskiego[13].
Pomimo iż województwo obejmowało mniejszy obszar niż w 1921 roku[6], to w 1931 liczyło o ponad 250 tys. osób więcej mieszkańców. Najwięcej z nich posługiwało się językiem "tutejszym" (62,4%) i było wyznania prawosławnego (77,4%).
W stosunku do pierwszego spisu liczba ludności polskiej (mówiącej po polsku) była mniejsza o ok. 50 tys. osób i stanowiła 14,5% a nie 24,3%, co sugerował pierwszy spis. Według ocen i tak liczba ta była zawyżona i odsetek Polaków wynosił ok. 11-12%[16][17].
Ludność województwa poleskiego w 1931 r. w powiatach według deklarowanego języka ojczystego[18]
W latach międzywojennych istniały trzy rodzaje jednostek osadniczych o charakterze topograficznie miejskim miasto, miasteczko i osada miejska. Na terenie woj. poleskiego występowały dwie formy (miasta i miasteczka).
Określenie miasto miało w latach międzywojennych trojakie znaczenie. Mogło odnosić się wyłącznie do charakteru prawnego miejscowości (a więc typu jednostki administracyjnej), co nie znaczyło automatycznie że "miasto administracyjne" faktycznie posiadało prawa miejskie. Podstawą zaliczenia danej miejscowości do grupy miast było tzw. kryterium administracyjne, jako najwięcej odpowiadające rozwojowi stosunków i życia. Mimo że większość miast prawnych prawa miejskie posiadała, wiele z nich miało zaledwie prawa miasteczka a niektóre miasta (Nisko, Borysław, Tustanowice) były wręcz wsiami[23].
Odwrotnie wiele miasteczek, a nawet miast – a więc faktycznie posiadających prawa miasteczka bądź prawa miejskie – były wsiami w gminach wiejskich[23]. Jednostki te w ogólnych publikacjach nie są zaliczane do miast (a więc nie wpływają na liczbę miast województwa), co jednak lekceważy fakt posiadania praw miasteczka/praw miejskich (poniższa tabela je uwzględnia z zachowaną dystynkcją).
Wreszcie, niektóre miejscowości posiadały w nazwie wyraz Miasto – pisany wielką literą – mimo braku praw miejskich (np. Pruchnik Miasto, Waręż Miasto, Tartaków Miasto). Wyraz ten stanowił integralną część nazwy miejscowości (choć nie przesądzał bynajmniej jej charakteru topograficznego) aby odróżnić ją od innej (topograficznie wiejskiej) miejscowości o identycznej nazwie w tej samej okolicy (np. Pruchnik-Wieś, Waręż-Wieś, Tartaków-Wieś)[23].
Za II Rzeczypospolitej w poczet miast (gmin miejskich) zaliczano różne grupy miejscowości zależnie od obszaru dawnego zaboru, w których się znajdowały. W województwach wschodnich byłego zaboru rosyjskiego (m.in. w woj. poleskim) po odzyskaniu niepodległości panowało zamieszanie co do charakteru prawnego miejscowości posiadających prawa miejskie/miasteczka. Sprawa ta została częściowo uregulowana różnymi rozporządzeniami[24][25][26][27], lecz przepisy były tylko częściowo wykonywane[28]. Ostatecznie w woj. poleskim za miasta uznano wszystkie miejscowości posiadające w 1924 roku prawa miejskie bądź te miejscowości o prawach miasteczka, które liczyły ponad 2.000 mieszkańców. Jednakże Główny Urząd Statystyczny (na którego danych poniższa tabela jest utworzona) oparł wykaz nie na stanie faktycznym, lecz na obowiązujących przepisach prawno-administracyjnych (przez to są w nim niewielkie rozbieżności, np. Rokitno). Stąd:
Za miasta (gminy miejskie) uznano wszelkie miejscowości, które za czasów rosyjskich posiadały ustrój miejski, o ile liczą (w 1924 roku) więcej niż 4000 mieszkańców
Za miasteczka (gminy miejskie) uznano wszelkie miejscowości o charakterze miasteczkowym z liczbą mieszkańców (w 1924 roku) od 2000[29] do 4000 mieszkańców
Za miasta/miasteczka (gminy miejskie) uznano także wszelkie inne miejscowości, na które ustawa miejska (względnie tymczasowa ustawa miejska) została rozciągnięta indywidualnymi rozporządzeniami Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich[12]
W poniższej tabeli umieszczono wszystkie miasta i miasteczka województwa poleskiego obu typów (stan na 1924 rok) z podziałem na charakter prawny (rodzaj jednostki administracyjnej) i przywileje (prawa miejskie/miasteczka). W późniejszych latach część najmniejszych miast status miejski utraciła; w wykazie oznaczono (►) miasta, które w 1937 roku były już wsiami[30].
Wykaz
Stan ludności: na 30 czerwca1921 roku (niezależnie od statusu jednostki w 1921 roku) Główne źródło:Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom VIII - Województwo Poleskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924 Źródła uzupełniające:Dzienniki Ustaw, przedstawione w przypisach
► = status miejski utracony przed 1937 rokiem
↑Mały Rocznik Statystyczny 1938 Warszawa 1938 Wyd. GUS, s. 28, wyniki spisu powszechnego 1931. Tabela:Analfabetyzm wśród ludności w wieku 10 lat i więcej.
↑Mały Rocznik Statystyczny 1938 Warszawa 1938 Wyd. GUS, s. 22, wyniki spisu powszechnego 1931. Tabela: Ludność według języka ojczystego 1931.
↑ abWedług publikacji: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom VIII - Województwo Poleskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924
↑ abcWedług publikacji: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej - Tom XIII - Województwo Lwowskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924
↑Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 27 czerwca 1919, Nr. 7, poz. 460
↑Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 14 sierpnia 1919, Nr. 12, poz. 99
↑Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 16 sierpnia 1919, Nr. 13, poz. 112
↑Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 7 listopada 1919, Nr. 32, poz. 345
↑Publikacja źródłowa podaje następujący przypis: Ustrój miejski miasteczka Rokitno winien być skasowany stosownie do art. 1 Rozporządzenia z dn. 16 sierpnia 1919 r. (Dz.U.Z.C.Z.W. Nr. 13 poz. 112). Wykazano w dziale miast, gdyż włączenie do gminy jeszcze nie nastąpiło. Ustroju miejskiego jednak nie skasowano, a Rokitno wybiło się nawet z grupy miasteczek i awansowało do rangi miast pod względem przywilejów z dniem 15 kwietnia 1927 (Dz.U. z 1927 r. nr 36, poz. 320)
