Йонас Басанавичюс

Йонас Басанавичюс
Әйтелеш
Туган	23 ноябрь 1851(1851-11-23)[1][2][3] Ožkabaliai[d], Мариампольский уезд[d], Сувалки гөбернәсе, Польша патшалыгы[d], Россия империясе
Үлгән	16 февраль 1927(1927-02-16)[4][5][2][…] (75 яшь) Вилнүс, Вилнә воеводалыгы[d], Польша Җөмһүрияте (1918—1939)[4]
Күмү урыны	Расу[d]
Ватандашлыгы	Россия империясе Болгария кенәзлеге[d]  Польша Җөмһүрияте (1918—1939) Литва
Әлма-матер	Беренче Мәскәү медицина университеты[d], Мәскәү дәүләт университеты һәм Мариямпольская гимназия[d]
Һөнәре	телбелгеч, тарихчы, язучы, журналист, сәясәтче, табиб, фольклорчы, этнограф
Эш бирүче	Аушра[d]
Кардәшләр	Vincas Basanavičius[d]
Гыйльми дәрәҗә:	докторлык дәрәҗәсе[d][6]
Йонас Басанавичюс Викиҗыентыкта

Йонас Басанавичюс (литв. Jonas Basanavičius, пол. Jan Basanowicz; 1851 елның 11 (23) ноябре, Ожкабаляй, Август губерниясе — 1927 елның 16 феврале, Вильно) — Литва тарихчысы, фольклорчы, публицист, җәмәгать эшлеклесе; Литва милли яңарышы патриархы. A. B., Bassianis, Birsztonas, J. Sapalius һ. б. тәхәллүс һәм криптонимнар кулланган.

Бай крестьян гаиләсеннән. Лукшада, Мариямполь шәһәр гимназиясендә башлангыч мәктәптә укый (1866—1873), аны тәмамлап, алга таба укуын дәвам итәргә тели, әтисе моңа каршы булып, аның семинарга керүен һәм рухани булуын теләгән булса да. Берничә сум акча белән Басанавичюс Мәскәүгә китә, анда Мәскәү университетының(рус.)татар. тарих-филология факультетына керә һәм анда 1873/1874 уку елының бер семестрын укый. 1874 елның көзендә Мәскәү университетының медицина факультетында уку өчен стипендия ала, анда күчә һәм табиб дәрәҗәсе белән тәмамлый (1879)^[7].

1879 елда Литва әдәби җәмгыятен төзүдә катнаша (1879)^[8].

1879—1882 елларда Лом-Паланкада (Болгария) табиб һәм хастаханә мөдире булып хезмәт итә. 1882—1884 елларда Прагада һәм Венада камилләшә.

«Аушра» («Aušra», «Заря») беренче Литва иҗтимагый-әдәби газетасының оештыручысы, редакторы һәм актив хезмәткәрләренең берсе була^[9]. 1884—1905 елларда Варна һәм Болгариянең башка шәһәрләре хастаханәләрендә эшли, Болгар демократик партиясе һәм (1911 елга кадәр) Болгар әдәби җәмгыяте эшчәнлегендә катнаша.

Матбугатта 1885 елдан бирле. Литва халкы тарихы, археологиясе, этнографиясе, мәдәният тарихы, тел гыйлеменең аерым бүлекләре, Литва фольклоры буенча хезмәтләр һәм мәкаләләр бастыра. Литва язучыларының биографияләренә материаллар, аларның истәлекләрен, эпистоляр мирасын, шулай ук Литва фольклоры җыентыкларын нәшер итә. Күп кенә Литва периодик басмаларында («Вильняус жиниос», «Вильтис» һ.б.), шулай ук Болгар газеталарында һәм литва телендә «Litwa», рус һәм немец фәнни басмаларында хезмәттәшлек итә.

1905 елда Вильнага күченә^[10]. Аның инициативасы белән 1905 елның 21—22 ноябрендә (4—5 декабрь) Вильнада литовлылар съезды чакырыла, аның утырышларында Басанавичюс рәислек итә. Аның инициативасы белән 1907 елда Литва фәнни җәмгыяте (1907) оештырыла, аның рәисе булып ул үзе үлгәнчегә кадәр кала. «Lietuvių tauta» («Литва халыкы») җәмгыяте басмалары редакторы була.

Литва дәүләтчелеген торгызу актына (1918 елның 16 феврале) кул куя. Польшада контролендә торган Вильнада үлә һәм Раса зиратына җирләнә^[11].

• Apie senovės Lietuvos pylis. — Tilžė, 1891.
• Etnologiškos smulkmenos. — Tilžė, 1893.
• Lietuviszkai-trakiszkos studijos. — Šenandoras, 1898.
• Apie trakų prygų tautystę ir jų atsikėlimą Lietuvon. — Vilnius, 1921.
• Iš Trakų ir lietuvių mytologijos smulkmenos. — Vilnius, 1921.
• Rinktiniai raštai («Избранные сочинения»). — Vilnius: Vaga, 1970.

Й. Басанавичюсның Литва милли яңарышы тарихындагы әһәмияте һәм аның үлем датасы Литва дәүләтчелеген торгызу көне белән туры килүе сәбәпле, совет елларында кабер янында үлем көне һәм үлгәннәрне искә алу көннәрендә аның истәлеге демонстратив рәвештә искә алынган һәм шул рәвешле тыелган 16 февраль датасы билгеләп үтелгән.

Литва шәһәрләрендәге урамнар һәм Варнадагы «Д-р Иван Басанович» урамы Басанавичюс исеме белән аталган. Ул 50 лит банкнотында, шулай ук 1936 елда чыгарылган 5 лит көмеш тәңкәдә сурәтләнгән. Басановичка һәйкәлләр Вильнюс үзәгендә һәм илнең башка шәһәрләрендә урнаштырылган.

1. ↑ Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: اوپن ڈیٹا پلیٹ فارم, платформа відкритих даних, платформа открытых данных, plateforme de données ouvertes, piattaforma di dati aperti, Opendata-Plattform, otevřená data platforma, åben-data-platform, տվյալների բաց շտեմարան, platforma za odprte podatke, plataforma de datos abierta, plataforma de dados aberta, платформа адкрытых даных, платформа на отворените данни, platforma otwartych danych, ашық деректер платформасы, ачык маалыматтарды платформа, açıq məlumat platforması, ochiq ma'lumotlar platforma, açık verilerin platformu, платформа отвореног података, platforma otvorenih podataka, platforma otvorenog podataka, platforma otvorených údajov, πλατφόρμα ανοικτών δεδομένων, platformu atklātā datu, platforma atvira duomenų, platvormi avatud andmete, avoimen datan foorumi, nyílt adatok platformja, პლატფორმა ღია მონაცემები, платформа за отворени податоци, нээлттэй мэдээллийн тавцан, platformă de date deschise, platformo de malferma datumoj, open data platform, плятформа адкрытых зьвестак, Усьтэм даннойёслэн платформазы, асыҡ мәғлүмәт платформаһы, açıq malümat platforması, açıq malümat platforması, ачык малюмат платформасы, öppen dataplattform, платформаи додаҳои боз, ачык кӧргӱзӱлердиҥ платформазы, гом бæрæггæнæнты платформæ — 2011.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563https://wikidata.org/wiki/Track:Q19938912https://wikidata.org/wiki/Track:P268https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837
2. ↑ ^{2,0 2,1} Encyclopædia Britannica
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741https://wikidata.org/wiki/Track:P1417https://wikidata.org/wiki/Track:P2450
3. ↑ Proleksis enciklopedija, Opća i nacionalna enciklopedija — 2009.
   https://wikidata.org/wiki/Track:P8349https://wikidata.org/wiki/Track:Q3407324
4. ↑ ^{4,0 4,1 4,2} Басанавичюс Йонас // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / мөхәррир А. М. Прохорова — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135https://wikidata.org/wiki/Track:Q649https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737
5. ↑ http://www.britannica.com/EBchecked/topic/54659/Jonas-Basanavicius
6. ↑ Deutsche Nationalbibliothek Record #119344912 // Gemeinsame Normdatei — 2012—2016.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578
7. ↑ З. Р. БАСАНАВИЧЮС Йонас (Басанович Иван Юрьевич) // А. Ю. Андреев, Д. А. Цыганков Императорский Московский университет: 1755—1917 : энциклопедический словарь. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2010. — С. 55—56. — ISBN 978-5-8243-1429-8.
8. ↑ Литовское литературное общество // Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге: 86 томда (82 том һәм 4 өстәмә). Санкт-Петербург: 1890—1907.
9. ↑ Литовская литература // Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге: 86 томда (82 том һәм 4 өстәмә). Санкт-Петербург: 1890—1907.
10. ↑ Jonas Basanavičius
11. ↑ Басанавичюс Йонас // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.

• З. Р. БАСАНАВИЧЮС Йонас (Басанович Иван Юрьевич) // А. Ю. Андреев, Д. А. Цыганков Императорский Московский университет: 1755—1917 : энциклопедический словарь. — Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН). — С. 55—56. — ISBN 978-5-8243-1429-8.
• Lietuvių rašytojai. Biobibliografinis žodynas: A—J. — Vilnius: Vaga, 1979. — С. 154—164.