2014 ел

2014 (ике мең ундүртенче) ел — кәбисә булмаган ел, милади тәкъвим буенча чәршәмбе көнне башлана. Бу безнең эраның 2014 елы, III меңьеллыкның 14 елы, XXI гасырның 14 елы, XXI гасырның 2 унъеллыгының 4 елы, 2010 елларның 5 елы. 2014 елдан бирле 11 ел үтте.

• Корея Халык Демократик Җөмһүриятенең Чучхе тәкъвимендә 103 елы.
• Татарстанда — Мәдәният елы^[1].

• 1 гыйнвар — Латвия евро акча берәмлеген куллана башлый^[2].
• 9 гыйнвар — Әнкарада коррупция эшен ачыклауда катнашкан 350-ләп полиция хезмәткәре эштән алынды^[3].

• 9 гыйнвар — Уфа шәһәрендә Башкортстандагы мәктәп укучыларының Татар теле олимпиадасы башланды. Катнашучылар саны 158 булган.^[4]
• 10 гыйнвар — Казанның «Рубин» клубы тренер Ринат Билалетдинов белән килешү төзи, килешү ел ярым вакытка исәпләнгән.^[5].
• 15 гыйнвар — Казанда хәләл супермаркет («Бәхетле») ачылды^[6].
• 22 гыйнвар — Саранск шәһәрендә Мордовиядәге мәктәп укучыларының татар теле олимпиадасы башланды. Катнашучылар саны 35 булган^[7].
• 27 гыйнвар — Гондурас президенты вазифаларына Хуан Орландо Эрнандес кереште^[8].
• 30 гыйнвар — Гарвард университеты галимнәре MITRE Corporation ширкәте белән бергә дөньяда беренче нанопроцессорны (nanoFSM) ясап чыктылыр.^[9]

• 1 февраль — «Ана теле» онлайн мәктәбе тулы көченә эшли башлады^[10].
• 7 февраль — Сочида (Россия) XXII Кышкы Олимпия уеннары башланды.
• 7 февраль — Татарстан гербы кабул ителүгә 22 ел тулды ^[11].
• 17 февраль — Татар иҗтимагый үзәгенең I корылтаена 25 ел тулды^[12].
• 18—21 февраль — Киевта милиция көчләре белән протестчылар арасындагы көчле бәрелешләр^[13].
• 22 февраль — Украина парламенты — Югары рада президент Виктор Януковичка импичмент белдерде^[14].
• 23 февраль — XXII Кышкы Олимпия уеннары тәмамланды.

• 1 март — Россия парламентының «кесә» Югары палатасы — «Федерация шурасы», В. Путинга Украинага гаскәрләр кертергә «рөхсәт бирде».^[15].
• 2 март — «Оскар» премиясен тапшыру тантанасында иң яхшы фильм номинациясендә җиңүне «12 еллык коллык» фильмы яулады^[16].
• 2 март — Акмәчеттә Татарстан мөфтие Камил Сәмигуллин, аның урынбасары Рөстәм Батров һәм Татарстан президенты аппараты вәкиле Рөстәм Гайнетдинов Кырым мөфтие Әмирали Аблаев белән очраштылар. Очрашуда Кырымтатар мәҗлесе рәисе Рифат Чубаров та катнашты^[17].
• 5 март — Акмәсҗиттә Рөстәм Миңнеханов җитәкчелегендәге Татарстан хөкүмәте делегациясе белән Россия яклы Кырым Мохтари Җөмһүриятенең хөкүмәте вәкилләре арасында хезмәттәшлек килешүе имзаланды.^[18][19][20]
• 8 март — Малайзиянең Boeing 777—200227 очкычы 227 пассажир һәм 12 экипаж әгъзасы белән бергә Көньяк Кытай диңгезе өстеннән барганда «җир» белән элемтәсен югалта һәм юкка чыга^[21].
• 16 март — Кырым автономиясендә Кырым бәйсезлеге турында референдум уза.
• 17 март — Казанда «Татар кызы» бәйгесе узды.^[22].
• 18 март — Владимир Путин Кырымның Россия Федерациясе составына кертелүе турында «килешү» имзалый^[23].
• 21 март — Башкортстанның мәдәният министрлыгы Әлмәт татар театрының Уфадагы гастрольләрен вакытыннан алда туктата.^[24][25].
• 22 март — Төрки дөнья Нәүрүз бәйрәмен билгеләнде^[26].
• 27 март — БМО Генераль Ассамблеясе абсолют күпчелек тавыш белән Кырым статусы буенча референдумның канунсыз икәнлекне таный.

• 7 апрель — Украина президенты вәкаләтләрен башкаручы Александр Турчинов көнчыгыш өлкәләрдә террорчыларга каршы көч операциясе башлау турында боерык чыгара.
• 12 апрель — Казанда Татар иҗтимагый үзәгенең ХI корылтае урамда узды^[27].
• 15 апрель — Татарстан Президенты Рөстәм Миңнеханов Кытайга сәфәре барышында җирле татарлар белән очрашты^[28].
• 16 апрель — Казанда Тәртип FM радиостанциясе үз эшен яңадан башлады.
• 20 апрель — Казан үзәгеннән, полициядән каршылыкка очрамыйча, Спартак җанатарларының экстремистик маршы узды.^[29]
• 21 апрель — Владимир Путин кырымтатар халкы һәм Совет чорында репрессияләнгән Кырымның башка халыкларын реабилитацияләү турындагы карарын имзалады.
• 23 апрель — Казанда «Татар-дозор» акциясе узды^[30].
• 25 апрель — Татарстан язучылар берлеге 80 еллыгын билгеләде^[31].
• 26 апрель — Казанда Мин татарча сөйләшәм акциясенә йомгак ясалды^[32].
• 29 апрель — Гарвардта җәдитчелек турында конференция узды^[33].
• 30 апрель — Ялкын журналы Камал театрында 90 еллыгын билгеләп үтте^[34].
• 30 апрель — Татар теле һәм әдәбияттан халыкара олимпиаданың җиңүчеләре игълан ителде. Токио чит телләр университеты студенты Юто Хишияма һәм Татарстан кызы Илүзә Гайфуллина Гран-прига лаек булды^[35].

• 12 май — Мордовия республикасы хөкүмәтенең «мәктәп киеме һәм укучының тышкы кыяфәте»нә турындагы карары буенча мөселман гаиләләреннән булган кызларга мәктәпләргә һәм башка уку йортларына яулык бәйләп килү тыелган.^[36]
• 18 май — администрация тарафыннан Кырымда Кырым татарлары сөргененә багышланган матәм йөрешләре тыелды.
• 25 май — Украинада вакытыннан алда президент сайлаулары уза. Петр Порошенко җиңү яулый.

• 12 июнь — Рио-де-Жанейро шәһәрендә (Бразилия) Футбол буенча дөнья чемпионаты башланып китте.

• 13 июль — Алмания җыелма командасы финалда Аргентина командасын отып, 4-нче тапкыр футбол буенча Дөнья беренчелеге яулады^[37].
• 15 июль — Казанда фехтование буенча Дөнья чемпионаты башланып китте.
• 15 июль — Мәскәү метросында 3 вагун рельслардан чыгып, һәләкат килеп чыга.
• 17 июль — Донецки өлкәсендә 280 пассажир һәм 15 кешелек экипаж белән Малайзиянең Boeing 777 ракета белән бәреп төшерелгән.
• 28 июль — Ураза бәйрәме билгеләнә.

• 7 август — Россия хөкүмәтбашы Д. Медведев боерыгы белән АКШ, Европа Берлеге илләре, Канада, Австралия һәм Норвегиядә җитештерелгән азык-төлекне Россиягә кертү бер елга тыела.^[38]
• 29 август — БР-ның Краснокама һәм Яңавыл районнары табигый афәт — өермәдән зыян күрә. Йөзәрләгән йорт җимерелә, авыллар утсыз кала, ике кешенең гомере өзелә.^[39]
• 30 август — Казанда, Казансу буенда композитор Э. Низамовның «Алтын Казан» мюзиклы күрсәтелде.^[40]

• 2 сентябрь — .tatar доменында приват-теркәлү башланды.^[41]
• 5 сентябрь — Минскида ОБСЕ, Украина һәм Россия катнашлыгында Украинаның көньяк-көнчыгышында барган хәрби хәрәкәтләрне туктату турында килешү имзаланды.
• 14 сентябрь — Россия төбәкләрендә «Бердәм сайлаулар көне».
• 18 сентябрь — Шотландия бәйсезлеге буенча референдум Бөекбритания бөтенлеге файдасына тәмамлана.

• 2 октябрь — Чаллы шәһәр мәхкәмәсе язучы һәм җәмәгать эшлеклесе Фәүзия Бәйрәмованы Милли мәҗлеснең Украина һәм Кырымдагы вазгыять уңаеннан ясалган белдерүе өчен шартлы 2 елга хөкем иткән.^[42]
• 4 октябрь — Корбан бәйрәме билгеләнә.
• 23 октябрь — Пензада Әлмәт татар театрының гастрольләре башлана.^[43]

• 9 ноябрь — Каталония бәйсезлеге буенча референдум.

• 4 декабрь — Грозныйда матбугат йортын штурмлау.^[44]
• 16 декабрь — Россия валютасы бер көн эчендә 20 % бәясен югалткан.^[45].
• 18 декабрь — Казанның Вахитов районы мәхкәмәсе бер төркем татар-мөселманнарга хөкем карары чыгарды. Шулар исәбендә «ил җитәкчелеге эшчәнлеген тәнкыйтьләгән язмалар» бастырган өчен 63 яшьлек Илмир Имаев 3,5 елга төрмәгә хөкем ителде^[46].
• 19 декабрь — Quacquarelli Symonds агентлыгы рейтингында КФУ алтынчы унлыкка кергән^[47].

Төп мәкалә: 2014 елда вафатлар исемлеге

• 2 гыйнвар — Сәйяр Айдаров (85), архитектура профессоры.
• 8 гыйнвар — Риф Тойгын (67), шагыйрь, җәмәгать эшлеклесе.
• 8 гыйнвар — Миңнулла Чинкин (82), атаклы җиңел атлетика тренеры.
• 11 гыйнвар — Ариэль Шарон (85), Исраил хәрбие, сәясәт һәм дәүләт эшлелесе.
• 14 гыйнвар — Госман Садә (64), татар шагыйре.
• 15 гыйнвар — Роза Хәлиуллина (82), татар шагыйрәсе.
• 26 гыйнвар — Алим Госманов, кырымтатар җырчысы, дирижер.
• 2 февраль — Филипп Хоффман, АКШ актёры, «Оскар» һәм «Алтын глобус» премияләре иясе.
• 7 февраль — Дамир Шәрәфетдинов (73), тарихчы, журналист.
• 26 февраль — Пако де Лусия, испан гитаристы, фламенко башкаручысы.
• 5 март — Рөстәм Вәлиев (52), гармунчы-виртуоз.
• 10 март — Равил Фәхретдинов (76), татар тарихчысы-галиме, археолог.
• 7 апрель — Әсгать Шәйхетдинов (81), татарча көрәш остасы, тренер.
• 17 апрель — Габриэль Гарсиа Маркес (87), атаклы Колумбия язучы-прозаигы, журналист, матбагачы һәм сәяси эшлекле.
• 11 май — Гөлчәчәк Галиева (86), татар язучысы.
• 25 май — Войцех Ярузельский (90), Польша президенты.
• 1 июнь — Рөстәм Мингалим (76), татар шагыйре, драматург.
• 2 июнь — Миргазиян Юныс (87), татар язучысы, публицист, маринист-язучы.
• 7 июль — Эдуард Шеварднадзе (86), Грузия экс-җитәкчесе.
• 20 июль — Әнвәр Хәйри (66), татар галиме, исламият белгече, язучы, тәрҗемәче, текстолог.
• 20 июль — Сабир Әхтәмов (88), Советлар Берлеге Каһарманы.
• 10 август — Гадел Вахитов, нефтьче галим, институт директоры.
• 29 октябрь — Вадим Усманов (68), музыкант һәм композитор.
• 4 октябрь — Тәлгать Нәҗмиев (64), татар язучысы, журналист.
• 29 октябрь — Дания Гыймранова (77), театр белгече һәм тәнкыйтьчесе.
• 4 ноябрь — Фирдәвес Гарипова (73), татар ономастикасы, топонимиясе һәм гидронимиясе өлкәләрен өйрәнгән галимә.
• 14 ноябрь — Шамил Хәмәдинуров (64), татар җырчысы (Уфа).
• 22 ноябрь — Мөхәммәт Закиров (63), Башкортстанда яшәп иҗат иткән татар шагыйре, журналист.
• 23 ноябрь — Нинель Юлтыева (88), балет биючесе, мөгаллимә.
• 27 декабрь — Габделфәрт Шәрәфиев (63), актер, Камал театры артисты.

«Утлы дала» исемле ике томлы тарихи романы өчен Вахит Имамов һәм тугра-шамаил каллиграфик композицияләре өчен Владимир Попов лаек табылдылар.^[48]

• Медицина һәм физиология өлкәсендә Нобель премиясе — Джон О’Киф, Мэй-Бритт Мозер һәм Эдвард Мозер — ориентирлашу күзәнәкләрен ачу өчен^[49].
• Физика өлкәсендә Нобель премиясе — Исаму Акасаки, Һироши Амано һәм Сюдзи Накамура — эффектив зәңгәр яктырткыч диодлар уйлап чыгару һәм бу ачыш энергияне саклый торган ак яктылык чыганаклары ясарга ярдәм итү өчен^[50].
• Химия өлкәсендә Нобель премиясе — Эрик Бетциг, Уильям Мернер һәм Штефан Һелль — флуоресцент микроскоп уйлап чыгару өчен^[51].
• Әдәбият өлкәсендә Нобель премиясе — Франция язучысы Патрик Модиано — оккупация вакытындагы фаҗигале язмышлар истәлеген саклау осталыгы өчен^[52].
• Икътисад өлкәсендә Нобель премиясе — француз икътисадчысы Жан Тироль — берничә эре ширкәт булган урында базар көче тәэсире һәм аны көйләүгә багышланган хезмәте өчен^[53].
• Тынычлык өчен Нобель премиясе — Пакьстаннан Малала Юсафзай һәм Һиндстаннан Кайлаш Сатъяртхи — балалар хокукларын яклау өчен^[54].

БМО-ның тәкъвимендәге вакыйгалар^[55]

• 2014 Халыкара гайлә фермалары елы (БМО-ның A/RES/66/222 резолюциясенең A/66/446 проекты нигезендә).
• 2005—2014 Дөньяның төп халыкларның икенче халыкара унъеллыгы 2013 елның 28 май көнендә архивланган. (БМО-ның A/RES/59/174 резолюциясе нигезендә).
• 2005—2014 Тотрыклы үсеш мәгърифәте унъеллыгы (БМО-ның A/RES/57/254 резолюциясе нигезендә).
• 2005—2015 «Яшәү өчен су» халыкара адымлар унъеллыгы (БМО-ның A/RES/58/217 резолюциясе нигезендә).
• 2006—2016 Зарарланган регионнарны торгызу һәм тотрыклы үстерү унъеллыгы (Чернобыль һәлакәтеннән соң өченче ун еллык) (БМО-ның A/RES/62/9 резолюциясе нигезендә).
• 2008—2017 Ярлылыкны бетерү буенча икенче унъеллыгы (БМО-ның A/RES/62/205 резолюциясе нигезендә).
• 2010—2020 Җирләрнең чүлләргә әверелүгә каршы көрәш һәм чүлләр унъеллыгы (БМО-ның A/RES/62/195 резолюциясе нигезендә).
• 2011—2020 Юл хәрәкәте иминлеген үстерү буенча адымлар унъеллыгы 2012 елның 7 март көнендә архивланган. (БМО-ның A/RES/64/255 резолюциясе нигезендә).
• 2011—2020 Биотөрлелек унъеллыгы (БМО-ның A/RES/65/161 резолюциясе нигезендә).
• 2011—2020 Колониализмны бетерү буенча өченче халыкара унъеллыгы (БМО-ның A/RES/65/119 резолюциясе нигезендә).

	Тарих порталы
	Вакыт порталы
	Бәйрәмнәр порталы

	Викиҗыентыктагы медиафайллар?

• 2014 елга Google йомгак ясый
• Татарстан 2014: сөенечләр һәм көенечләр
• 2014 йомгаклары: президентлар да ялгыша
• 2014 елның иң популяр техник казанышлары