Беларусь і канфлікт на ўсходзе Украіны

Рэспубліка Беларусь і яе грамадзяне ў рознай ступені былі ўцягнуты ў канфлікт на ўсходзе Украіны. Падзеі адзначыліся наймаштабнейшым удзелам беларусаў у баявых дзеяннях за мяжой у XXI стагоддзі^[1].

У маі 2014 года начальнік упраўлення інфармацыі МЗС Рэспублікі Беларусь Дзмітрый Мірончык заклікаў бакі ўзброенага канфлікту да мірнага дыялогу. Ён заявіў, што рашэнне дадзенага пытання павінна грунтавацца на аб’яднальных пачатках, і яго неабходна шукаць у першую чаргу ў рамках шырока агульнанацыянальнага дыялогу, у якім былі б прадстаўлены інтарэсы ўсіх сіл^[2].

У ліпені ў Мінску быў запушчаны мірны працэс па ўкраінскім канфлікце. Тут жа ў якасці рабочага органа для вырашэння аператыўных пытанняў створана трохбаковая кантактная група, якая складалася з прадстаўнікоў Украіны, непрызнаных Данецкай і Луганскай народных рэспублік, Расіі, а таксама АБСЕ. Для вырашэння крызісу з кіраўнікоў дзяржаў і дыпламатаў Расіі, Украіны, Францыі і Германіі сфармавалася так званая «Нармандская чацвёрка». У лютым 2015 года на сустрэчы прадстаўнікоў гэтай групы ў Мінску прысутнічаў і Аляксандр Лукашэнка. У рамках серыі сустрэч і перамоў былі падпісаны шэраг пагадненняў, вядомых як «мінскія». Сярод іх:

• Першае мінскае пагадненне або Мінск-1 (5 верасня 2014)
• Мінскі мемарандум (19 верасня 2014)
• Другое мінскае пагадненне або Мінск-2 (11—12 лютага 2015)

У той жа час у місію АБСЕ па маніторынгу сітуацыі ў зоне баявых дзеянняў былі накіраваны двое беларускіх вайскоўцаў^[3].

Выступіўшы пасярэднікам ва ўкраінскім крызісе, краіна прыцягнула да сябе павышаную ўвагу з розных бакоў. Беларускія ўлады, акрамя ўтрымання Расіі і ЗША ад нарошчвання супрацьстаяння па прадмеце канфлікту на Данбасе, таксама дамагаліся паляпшэння сваіх іміджавых пазіцый на Захадзе^[4].

Тым не менш Беларусь дамагалася большай ролі ў мірным урэгуляванні. Так, у лістападзе 2017 года міністр замежных спраў Уладзімір Макей заявіў пра гатоўнасць накіраваць беларускіх вайскоўцаў-міратворцаў на Данбас, калі гэта падтрымаюць усе зацікаўленыя бакі^[5]. У верасні 2019 года прэзідэнт Аляксандр Лукашэнка зноў падняў гэтую тэму. Лідар дзяржавы паведаміў аб тым, што яго краіна гатова ўвесці сваіх міратворцаў на Данбас і ўзяць на кантроль працяглы ўчастак украінска-расійскай мяжы. Ён таксама выказаўся аб узаемаадносінах з суседнімі славянскімі дзяржавамі і аб пазіцыі рэспублікі да таго, што адбываецца ўнутры іх^[6]. За ўвод беларускіх міратворцаў таксама выступіў саветнік прэзідэнта Украіны Пятра Парашэнкі, былы генеральны сакратар НАТА Андэрс Фог Расмусэн. Аднак, як заявіла намеснік кіраўніка МЗС Украіны Алена Зеркаль, Рэспубліка Беларусь не можа прымаць удзелу ў міратворчай місіі ААН у Данбасе з-за членства ў АДКБ^[7].

Грамадзяне краіны ваявалі як на баку Узброеных Сіл Украіны (Тактычная група «Беларусь» з чэрвеня 2015, атрад «Пагоня» з чэрвеня 2014 па верасень 2016, батальёны «Азоў»^[8] і «Тарнада»^[9], а таксама звычайныя падраздзяленні УСУ^[1]), так і на баку данбаскіх узброеных фарміраванняў (у складзе батальёна «Усход» і казачых атрадаў^[10]). У баях за Ілавайск (жнівень—верасень 2014) зафіксаваны ўдзел атрада «Пагоня», калі вызначыліся байцы з пазыўнымі «Брэст», «Вусач» і «Бугор», якія здолелі падбіць у вулічных баях танк Т-72 і дзве БМД узброеных фарміраванняў ДНР. Тактычная група «Беларусь» прымала ўдзел у баях за Аўдзееўку, Пескі, Валнаваху, Мар’інку.

На 28 сакавіка 2018 года, паводле даных беларускіх уладаў, у канфлікце ўзялі ўдзел 188 наймітаў і добраахвотнікаў з Рэспублікі Беларусь^[10]. Аднак існуюць і іншыя лічбы. Так, па даных Белсата, агульная колькасць удзельнікаў канфлікту з беларускім грамадзянствам да гэтага часу дасягнула 1 тыс. чалавек^[1]. У ГУБАЗіК краіны заявілі, што прыток у зону баявых дзеянняў беларусаў, характэрны для першых гадоў унутрыўкраінскага крызісу, да 2018 года быў збіты. На той момант праваахоўныя органы правяралі на наёмніцтва на тэрыторыі Украіны больш за 730 беларускіх грамадзян і асоб без грамадзянства, якія пражываюць у краіне^[10].

Паводле Грамадскага сектара атрада «Пагоня», у вайне на Данбасе з украінскага боку прынялі ўдзел каля 200—250 беларускіх грамадзян. Сааўтар дакументальнай кнігі «Добрабаты», былы прэс-афіцэр батальёнаў «Днепр-1» і «Данбас» Васіліса Трафімавіч называла лічбу ў 400—500 чалавек, прычым менавіта асоб з грамадзянствам Рэспублікі Беларусь, без уліку этнічных беларусаў і ўраджэнцаў краіны з украінскай арміі. Паводле словаў ветэрана канфлікту Аляксандра Жучкоўскага, па колькасці байцоў у шэрагах данбаскіх фарміраванняў Беларусь абыходзіць толькі Расія. Колькасць беларускіх наймітаў і добраахвотнікаў на баку самаабвешчаных рэспублік ён ацаніў у 700—1000 чалавек. У 2016 годзе беларус Аляксандр Агреніч (пазыўны «Гарыніч»), які ўзначальваў падраздзяленне разведкі данбаскіх фарміраванняў, назваў лічбу ў 700—800 камбатантаў^[1].

На сакавік 2020 года вядома пра гібель 20 грамадзян і ўраджэнцаў Беларусі: 9 — на баку Украіны, 11 — паўстанцаў.

Час	Месца	Бок	Імя	Характар
31 жніўня 2014[11][12]	Луганскі аэрапорт, невядома	Фарміраванні ЛНР, УС Украіны	Вадзім Васілеўскі¹, Васіль Ганчарэнка	бой, хвароба
28 верасня 2014[11]	Данецкі аэрапорт	УС Украіны	Юрый Сакалочка	бой
27 лістапада 2014[11]	Дэбальцава	УС Украіны	Аляксандр Будзько	бой
14 снежня 2014[11]	невядома	Фарміраванні ЛНР/ДНР	Дзмітрый Калашнікаў	бой
16 студзеня 2015[11]	невядома	Фарміраванні ЛНР/ДНР	Аляксандр Мельнікаў	бой
1 лютага 2015[11]	ля Троіцкага	Фарміраванні ЛНР	Сяргей Напрэяў	бой
12 лютага 2015[11]	ля Логвінава	УС Украіны	Ігар Туркаў	бой
20 красавіка 2015[11]	Алчэўск	Фарміраванні ЛНР	Сяргей Сцебіхаў	падарваўся на міне
7 мая 2015[11]	Луганскае	УС Украіны	Дзмітрый Казачонак	бой
3 ліпеня 2015[11]	Раеўка	Фарміраванні ЛНР	Вадзім Васілеўскі¹	бой
28 жніўня 2015[11]	Белы Камянец	УС Украіны	Аляксандр Чаркашын	памёр ад ран
15 снежня 2015[11]	ля Камінтэрнава	Фарміраванні ДНР	Вадзім Савішчаў ці Савічаў	бой
9 студзеня 2016[11]	невядома	Фарміраванні ДНР	Яўген Конанаў	бой
15 красавіка 2016[11]	Жалабок	Фарміраванні ЛНР	Андрэй Макіч	бой
8 верасня 2016[11]	Мар’інка	УС Украіны	Алег Вярэніч	бой
3 лістапада 2016[12]	невядома	УС Украіны	Алег Падароўскі	хвароба
1 студзеня 2018[11]	невядома	Фарміраванні ДНР	Георгій Аўдзееў	бой
30 сакавіка 2018[11]	невядома	Фарміраванні ЛНР/ДНР	Раман Бязрукаў	бой
18 лютага 2020[13]	невядома	Фарміраванні ЛНР	Антон Каровін	бой

¹ Васіль Кліменцьевіч і Васіль Аляксандравіч, аднафамільцы.
*У спіс не ўключаны Віталь Ціліжэнка, які загінуў 10 жніўня 2015 у Валнавасе. Нягледзячы на тое, што ён быў членам ТГ «Беларусь», Ціліжэнка не меў беларускага грамадзянства і не быў ураджэнцам краіны^[14].

Па артыкуле 361-3 крымінальнага кодэкса рэспублікі ўдзел на тэрыторыі замежнай дзяржавы ва ўзброеных канфліктах або ваенных дзеяннях караецца да 5 гадоў абмежавання волі або ад 2 да 5 гадоў турмы, а па артыкуле 361-1 за стварэнне экстрэмісцкага фарміравання альбо кіраўніцтва такім фарміраваннем або структурным падраздзяленнем, які ўваходзіць у яго, пагражае да 10 гадоў турмы^[15].

Актыўна адсочваць ветэранаў канфлікту беларускія сілавікі пачалі з 2015 года. У 2017 годзе следчыя распачалі 10 крымінальных спраў, і ўжо да крымінальнай адказнасці прыцягнулі сем чалавек. Са слоў начальніка Галоўнага ўпраўлення па барацьбе з арганізаванай злачыннасцю і карупцыяй (ГУБАЗіК) МУС палкоўніка міліцыі Мікалая Карпянкова, акрамя гэтага ўстаноўлена больш за 20 грамадзян Украіны, Расіі, Таджыкістана, якія пражывалі на тэрыторыі Беларусі і ваявалі на Данбасе^[10]. Старшыня КДБ Валерый Вакульчык у 2019 годзе заявіў, што фігурантамі крымінальных спраў аб найміцтве з’яўляліся 138 чалавек. Суды, як правіла, праходзілі ў закрытым рэжыме і не заўсёды вядомы СМІ. Найбольш гучнымі сталі наступныя^[8]:

• 2016: увосень 28-гадовага ўраджэнца Наваполацку Тараса Аватарава, які вярнуўся з вайны на Данбасе, асудзілі на 5 гадоў. Аднак яму прад’явілі абвінавачванні ў захоўванні і перавозцы боепрыпасаў. Мужчыну затрымалі ўначы на чыгуначным вакзале. Пры ператрусе ў рэчах знайшлі самаробную гранату, пісталет і даведку аб удзеле ў антытэрарыстычнай аперацыі ва Украіне, выдадзеную групоўкай «Правы сектар».
• 2017: у сакавіку асудзілі 20-гадовага віцебчука, які ваяваў у складзе батальёна «Азоў». Судовы працэс быў узбуджаны не па найміцтву, а за рабаванне, распальванне расавай, нацыянальнай варожасці, захоўванне і распаўсюджванне парнаграфіі, асабліва злоснае хуліганства і здзек над помнікамі абаронцам Айчыны. У выніку той атрымаў 7 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму. У верасні 29-гадовы беларус атрымаў 2 гады абмежавання волі без накіравання ў выпраўленчую ўстанову адкрытага тыпу — яго судзілі па артыкуле 361-3. Паводле неафіцыйных даных, гэта жыхар Паставаў, які ваяваў на ўсходзе Украіны. Праз месяц па тым жа артыкуле і такі ж тэрмін атрымаў 41-гадовы жыхар Рэчыцы, які ваяваў за самаабвешчаную ДНР. У снежні гамельчука, што ваяваў на баку данецкіх фарміраванняў, асудзілі на два гады. Гомельскі абласны суд вынес прысуд 29-гадоваму беларусу па крымінальным артыкуле «ўдзел на тэрыторыі замежнай дзяржавы ва ўзброеным фарміраванні або ўзброеным канфлікце, ваенных дзеяннях, вярбоўка альбо падрыхтоўка асоб да такога ўдзелу». За найміцтва па артыкуле 361-3 беларус атрымаў мінімальны тэрмін — 2 гады пазбаўлення волі. У судзе абвінавачаны запэўніваў, што не з’яўляўся вайскоўцам, не меў агнястрэльнай зброі і не ўдзельнічаў у баявых дзеяннях. Са слоў гамельчука, ён уступіў у расійскую грамадскую арганізацыю, прыняў прысягу на вернасць і накіраваўся з гуманітарнай місіяй на тэрыторыю Украіны, якая знаходзіцца пад кантролем ЛНР.
• 2018: у маі па 361-3 калоніі агульнага рэжыму атрымаў жыхар горада Круглае. Беларус ваяваў на баку самаабвешчанай ЛНР.

9 верасня 2015 года ў гасцінічным комплексе пад Кіевам супрацоўнікамі крымінальнага вышуку і ваеннай пракуратуры Украіны быў затрыманы берасцеец Данііл Аляксандравіч Ляшук (нар. 1 лістапада 1995^[16]), вядомым таксама як «Маджахед». Ён абвінавачваўся ў датычнасці да марадзёрства, выкраданняў, жорсткіх катаванняў насельніцтва Луганскай вобласці. Беларуса ўкраінскія праваахоўныя органы шукалі больш за два месяца. Яму былі прад’еўлены абвінавачванні, прадугледжаныя часткай 1 артыкула 255 («стварэнне злачыннай арганізацыі з мэтай здзяйснення цяжкага або асабліва цяжкага злачынства або ўдзел у ёй, або ўдзел у злачынствах, якія здзяйсняюцца такой арганізацыяй»), часткай 5 артыкула 27 («дапамаганне ў здзяйсненні злачынства або яго ўтойванне»), часткай 2 артыкула 365 («перавышэнне ўлады або службовых паўнамоцтваў, калі яно суправаджалася гвалтам, прымяненнем зброі або пакутлівымі і абражвалі асабістую годнасць пацярпелага дзеяннямі»), часткай 3 артыкула 146 («незаконнае пазбаўленне волі або выкраданне чалавека, учыненае ў складзе арганізаванай групы, якія пацягнулі цяжкія наступствы») і часткай 2 артыкула 127 КК Украіны («катаванні, учыненыя па папярэдняй змове групай асоб, або службовай асобай з выкарыстаннем свайго службовага становішча»). Паводле звестак следства, у перыяд паміж 13 сакавіка і 2 красавіка 2015 года Ляшук браў удзел у выкраданні і катаваннях 10 чалавек^[17]. Галоўны ваенны пракурор Анатоль Маціёс адзначыў, што менавіта ён «з надзвычайным цынізмам і дзёрзкасцю, жорсткасцю і бязлітаснасцю здзяйсняў найбольш жорсткія катаванні мясцовага насельніцтва Луганскай вобласці, арганізоўваў і прымаў непасрэдны ўдзел у згвалтаванні затрыманых, якіх ён разам з іншымі падазраванымі выкрадаў з карыслівых меркаванняў»^[9].

Раней Ляшук быў вядомы як каляфутбольны «правы» рэпер Дэні Мэд, удзельнічаў у бойках з членамі «антыфа», ліхацеў за брэсцкі «Дынама». За ім таксама зафіксаваны сімпатыі да баевікоў ІДІЛ і нацысцкіх ідэй. 24 лістапада 2014 года ён выехаў з Брэста на маршрутным аўтобусе ва Украіну. Ляшук уступіў у роту патрульнай службы міліцыі асаблівага прызначэння «Тарнада» ДУ МУС Украіны ў Запарожскай вобласці пад камандаваннем неаднаразова судзімага Руслана Анішчанка. У пачатку 2015-га беларус атрымаў раненні ў баях пад Луганскам. Пасля днепрапятроўскага шпіталя вярнуўся ў шэрагі роты «Тарнада»^[18].

У красавіку 2017 года Абалонскі суд Кіева вынес прысуд 12 байцам добраахвотніцкай спецроты міліцыі «Тарнада», у тым ліку і Ляшуку. Беларус атрымаў 10 гадоў турмы^[9].

23 мая 2021 года борт FR4978 ірландскай авіякампаніі Ryanair, які ляцеў з Афін у Вільнюс, атрымаў паведамленне аб мінаванні і прызямліўся ў нацыянальным аэрапорце Мінск. Першапачаткова дзяржаўнае агенцтва БелТА паведаміла, што ініцыятыва датэрміновага прызямлення зыходзіла ад пілотаў, аднак пасля прадстаўнік Ryanair паведаміў, што курс самалёта быў зменены па ўказанні Беларускага цэнтра па кіраванні паветраным рухам. Ад беларускіх дыспетчараў, па сцвярджэнні авіякампаніі, паступіла інфармацыя пра пагрозу выбуху на борце самалёта. Пасля пасадкі быў затрыманы беларускі апазіцыйны актывіст Раман Пратасевіч, які раней ваяваў на Данбасе ў складзе праўрадавага батаёна «Азоў». Прадстаўнікі самаабвешчаных рэспублік абвінавачвалі беларуса ў здзяйсненні злачынстваў супраць мірнага насельніцтва. Прэзідэнт Аляксандр Лукашэнка заявіў, што не пярэчыць супраць таго, каб асобы з ЛНР/ДНР прыехалі ў Мінск і дапыталі затрыманага^[19].

Вонкавыя выявы
Дастаўка гуманітарнай дапамогі на паўднёвы ўсход Украіны ў чэрвені 2018. (Першы фотаздымак аўтарства БЕЛТА, астатнія — прэс-службы ДСНС Украіны ў Луганскай вобласці.)
	Канвой у пачатку руху шляху на тэрыторыі Беларусі, 11 чэрвеня.
	Адзін з грузавікоў МАЗ, які ўдзельнічаў у дастаўцы гуманітарнай дапамогі.
	Выгрузка гуманітарнай дапамогі ў Краматорску, 14 чэрвеня.
	Супрацоўнікі МНС РБ з прадстаўнікамі Украіны падчас перадачы беларускай гуманітарнай дапамогі жыхарам Севераданецка, 14 чэрвеня.

Першая гуманітарная дапамога для жыхароў паўднёва-ўсходняй Украіны была сабрана і накіравана ў снежні 2014 года Саюзам афганцаў Беларусі, сумесна з групай «СССР» і расійскімі аднадумцамі. Груз дастаўлены ў Навасветлаўку. Валанцёры прывезлі ежу для маючых патрэбу жыхароў і больш за 35 тысяч кніг, якія пайшлі ў бібліятэкі Данбаса^[20].

26 красавіка 2017 года Аляксандр Лукашэнка агучыў намеры адправіць цяпер ужо ўрадавую гуманітарную дапамогу^[21]. У чэрвені груз быў адпраўлены. Гуманітарная дапамога складалася з стандартнага прадуктовага і гігіенічнага камплекта з разліку на чатыры тысячы чалавек. У яго ўваходзілі сланечнікавы алей, крупы і макаронныя вырабы, цукар, мясныя кансервы, дрожджы, мука, шампунь, мыла, зубная паста, мыйныя і іншыя гігіенічныя сродкі. Агульная вага грузу склала 58 тон^[22].

У чэрвені 2018 па маршруце Мінск—Кіеў—Севераданецк—Краматорск адправіўся новы канвой з гуманітарнай дапамогай для жыхароў рэгіёна. Груз уключаў прадукты харчавання, коўдры, палаткі, перасоўныя дызельныя электрастанцыі і абутак, а таксама 150 камплектаў парт і крэслаў для дзяцей старэйшага школьнага ўзросту, 75 шаф для школьных прылад і падручнікаў і 44 халадзільнікі «Атлант». Агульная вага грузу складала 55 тон, агульным коштам каля 80 тыс. долараў. У Кіеве былі выгружаны прадукты, а мэбля і халадзільнікі адпраўлены непасрэдна ва Усходнюю Украіну^[23][24].

Па даных камісара ААН па справах бежанцаў, да лістапада 2016 года ў краіну прыбыло каля 160 тыс. украінскіх бежанцаў^[25]. Далёка не ўсе яны былі з Данбаса. Частка іх прайшла працэдуру натуралізацыі, частка атрымала дазвол на пастаяннае пражыванне, частка проста атрымала часовы прытулак і пасля нармалізацыі сітуацыі вярнулася ў дзяржаву грамадзянскай прыналежнасці або пераехала ў трэція краіны. Па распараджэнні Аляксандра Лукашэнкі бежанцам былі прадастаўлены льготы, у тым ліку прыярытэт пры афармленні дакументаў і садзейнічанне ў працаўладкаванні. Як заявіў начальнік Дэпартамента па грамадзянстве і міграцыі МУС Аляксей Бягун, на 2020 год больш за 3 тыс. 850 грамадзян Украіны мелі на тэрыторыі Беларусі дадатковую абарону, таксама некаторым з іх прадастаўлены статус бежанца, 2/3 з’яўляліся асобамі працаздольнага ўзросту і працавалі на тэрыторыі краіны, 12 % грамадзян знаходзіліся ў адпачынку па доглядзе дзіцяці, многія ўкраінцы, якія атрымалі дадатковую абарону, нарадзілі ў рэспубліцы дзяцей і досыць інтэнсіўна інтэграваліся ў грамадства^[26].

Па словах беларускага юрыста Максіма Ганцавіча, большасць украінцаў нават не спрабавалі атрымаць статус бежанца і знаходзіліся фактычна ў статусе працоўных мігрантаў. Многія ўвогуле не лічылі патрэбным станавіцца на ўлік у пасольстве і не спрабавалі афіцыйна працаўладкавацца. Акрамя таго, некаторыя перасякалі мяжу шмат разоў, а нехта не меў намер атрымліваць від на жыхарства або знаходзіцца ў Беларусі кароткачасова. Але большасць людзей проста не ведалі, што пры перасячэнні мяжы ім адразу ж трэба было заявіць аб падачы на статус бежанца. Замест гэтага яны спачатку ехалі да сваякоў або сяброў, а ўжо потым звярталіся ў аддзелы па грамадзянстве і міграцыі за рэгістрацыяй^[27].

• Помнік беларусам, якія загінулі за Украіну

• Андреева, Катерина; Ильяш, Игорь (2020). Белорусский Донбасс(руск.). Харьков: Фолио. p. 512. ISBN 978-966-03-9020-1.

• Что сейчас происходит между Россией и Украиной и при чем тут Беларусь: поясняем простыми словами Архівавана 7 мая 2021. // EX-PRESS.BY, 8 апреля 2021