Кальварыя (прадмесце)

Кальва́рыя, Кальвары́йскае прадмесце — гістарычны раён Мінска, размешчаны ў паўночна-заходняй частцы горада, уздоўж шляху да Кальварыйскіх могілак і вакол іх. Архітэктурная дамінантай мясцовасці быў могілкавы касцёл Узвіжання Святога Крыжа, які захаваўся да нашага часу.

На захадзе ад Кальварыі месціцца прадмесце Цівалі, на поўначы — Міхалянка, на ўсходзе — Татарская Слабада, на поўдні — Тучынка^[1][2].

У XVIII ст. на ўзгорку, што размяшчаўся на Ракаўскім гасцінцы (раён цяперашняй вуліцы Кальварыйскай), адкрыліся каталіцкія могілкі. Назва могілак паходзіць з лацінскай мовы і перакладаецца, як чэрап, лысая гара, што для хрысціян разумеецца як Галгофа^[3].

Ужо ў канцы XVIII — пачатку XIX стст. на гэтых могілках існаваў драўляны касцёл з «высокімі вежамі», які ў 1830 годзе разабралі з прычыны старасці^[4]. У 1830 годзе мінскі гісторык і збіральнік даўніны Юрый Кабылянскі пабудаваў могілкавую ўваходную браму. У верхняй яе частцы знаходзіцца надпіс на польскай мове, з якога відаць, што пад адной з масіўных апораў пахаваная жонка гісторыка — Юзэфа. У 1839 годзе на могілках збудавалі капліцу (цяпер гэта Касцёл Узвіжання Святога Крыжа), у якой быў пахаваны знакаміты беларускі мастак Ян Дамель. За алтаром капліцы знаходзілася велічная фрэска — выява гары Іерусалімскай Кальварыі, крыжовай Галгофы. «У цэнтры гэтай фрэскі вялікі, у пазалачонай раме вобраз Хрыстоса, які лічыцца адным з найлепшых твораў Дамеля», — пісаў у сваім гістарычна-краязнаўчым нарысе «Мінск» вядомы паэт Уладзіслаў Сыракомля (Людвіг Кандратовіч)^[5].

Паводле сведчанняў беларускага падарожніка Паўла Шпілеўскага яшчэ ў сярэдзіне XIX ст. могілкі атачаў «арэхавы лес, багаты на грыбы і ягады»^[6]. У «Спісе домаўладальнікаў… г. Мінска», які датычыцца 1866—1867 гадоў, згадваецца «Кальварыя (урочышча) — 6 дамоў»^[4].

У сувязі з ростам горада ў пачатку XX ст. Кальварыя ўвайшла ў склад Мінска, у пятую паліцэйскую частку. Гэтую ж назву атрымала навакольнае прадмесце, праз якое праходзіла Кальварыйская вуліца^[7].

За часамі БССР камуністы перайменавалі Кальварыйскую вуліцу ў гонар Іосіфа Апанскага — савецкага чэкіста, які ўвайшоў у гісторыю як змагар супраць беларускага нацыянальна-дэмакратычнага руху. У 1993 годзе вуліцы Апанскага вярнулі гістарычную назву^[8].

На пасяджэнні 6 мая 2009 года Камісія па найменні і перайменаванні праспектаў, вуліцаў і іншых частак Мінска прыняла рашэнне па наданні безыменнаму скверу ў межах вуліцы Кальварыйская — праезд Кальварыйскі — могілкі «Кальварыя» назвы «Кальварыйскі»^[9].

На Кальварыйскіх могілках да нашых дзён захавалася мураваная брама, помнік класіцызму, выкананая ў характэрнай традыцыі беларускага дойлідства, а таксама неагатычны Касцёл Узвышэння Святога Крыжа.

Ад назвы прадмесця і могілак пайшлі такія мінскія тапонімы, як Кальварыйская вуліца, Кальварыйскі праезд і Кальварыйскі сквер.

• У пач. XX ст. Мінск, як і Рым, размяшчаўся на сямі ўзгорках, адзін з якіх знаходзіцца ў раёне Кальварыйскіх могілак і аднайменнай вуліцы^[4].
• Менскія могілкі, што існавалі ў XVI—XVII стст. і знаходзіліся каля Касцёла Святога Войцеха і кляштара бенедыкцінак (раён цяперашняга кінатэатра «Перамога»), таксама зваліся Кальварыйскімі^[10].
• Аднайменнае прадмесце існуе ў Вільні.

• Старыя здымкі
• 
  да 1900 г.
• 
  1900 г.
• 
  1914 г.
• 
  1914 г.

• Шыбека З. В., Шыбека С. Ф. Мінск: Старонкі жыцця дарэв. горада/ Пер. з рускай мовы М. Віжа; Прадмова С. М. Станюты. — Мн.: Полымя, 1994. — 341 с. [1] асобн. арк. карт.: іл. ISBN 5-345-00613-X.
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Мінска. У 4 кн. Кн. 1-я. — Мн.: БЕЛТА, 2001. — 576 с.: іл. ISBN 985-6302-33-1.
• Пазняк 3. С. Рэха даўняга часу: Кн. для вучняў. — Мн.: Нар. асвета, 1985. — 111 с., іл.
• Гісторыя Мінска. 1-е выданне. Мінск. БелЭн. 2006. — 696 с. ISBN 985-11-0344-6.
• Іван Сацукевіч. Тапанімія вуліцы і плошчаў Менска ў ХІХ — пачатку ХХ стст. // «Беларускі калегіюм», 4 чэрвеня 2008
• Ростислав Боровой. Минские пригороды XVI — начала XX века(недаступная спасылка) // Архитектура и строительство. — 2008. — № 11. — С. 46—50.

• Шпацыраванне па Кальварыі (руск.)