Ушачы

Гарадскі пасёлак Ушачы Касцёл святога Лаўрэна Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Віцебская Раён Ушацкі Каардынаты 55°11′ пн. ш. 28°37′ у. д.HGЯO Гарадскі пасёлак з 1938 Вышыня цэнтра 148 м Насельніцтва ▼5 773 чал. (1 студзеня 2024)[1] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 2158 Паштовы індэкс 211480 Аўтамабільны код 2 СААТА 2249551000 Афіцыйны сайт ushachi.vitebsk-region.gov.by (руск.)  (англ.) Ушачы на карце Беларусі ±

Ушачы на Вікісховішчы

Уша́чы^[2] (трансліт.: Ušačy; мясцовае: Вуша́ча) — гарадскі пасёлак у Віцебскай вобласці Беларусі, цэнтр Ушацкага раёна, на р. Ушача. За 150 км на захад ад Віцебска і 36 км ад чыгуначнай станцыі Лепель. Вузел аўтамабільных дарог на Мінск, Віцебск, Полацк, Лепель, Глыбокае, Докшыцы. На заходняй ускраіне пасёлка возера Чаравечае. Насельніцтва 5 948 чал. (2017)^[3].

Назва Ушачы ад назвы ракі Ушача, якая балцкага паходжання.

Гэты корань таксама ў трох гідронімах Уша (прыток Віліі, Нёмана, Бярэзіны).

Корань Uš- з’яўляецца варыянтам кораня Us-. Абодва аднолькава ад індаеўрапейскага *aus- / *us- «блішчэць, ззяць», ад якога літоўскае aušra «зара», apy-ūšris «час перад світанкам», латышскае *Ūss (балцкае боства зары)^[4][5].

Водныя назвы з коранем Us- / Uš- матываваныя блішчастасцю воднай паверхні. Назва ракі Ушача значыць «Блішчастая (рака)».

Вядомыя з XVI стагоддзя. Належалі полацкаму стольніку Ю. Кляноўскаму, з 1672 года — Д. Радзімінскаму-Францкевічу, Шчытам, затым Плятэрам. У 1716 годзе падваявода полацкі В. Жаба заснаваў касцёл і дамініканскі кляштар з шпіталем і школай. У 1758 годзе атрымалі магдэбургскае права.

Пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) Ушачы сталі цэнтрам той часткі Полацкага ваяводства, што засталася ў Рэчы Паспалітай. Пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай у 1793 годзе як заштатны горад, мястэчка, цэнтр Лепельскага павета Ушачы ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі.

З 1805 года яны — цэнтр воласці ў Віцебскай губерні. У 1846 годзе ў мястэчку 95 жыхароў, 22 двары. Тут быў вадзяны млын, стаялі 2 карчмы. У 1880 годзе дзейнічалі вінакурны завод, млын, былі 2 царквы, касцёл, 18 крам, 3 яўрэйскія малітоўныя школы, з 1890 года працавала царкоўнапрыходская школа. Паводле перапісу 1897 года ў мястэчку 1268 жыхароў, 170 двароў, былі гарбарны і паташны заводы, млын, лячэбніца, аптэка, 16 крам, 8 шынкоў, заезныя дамы.

У 1919 годзе Ушачы знаходзіліся ў складзе РСФСР, у 1924 годзе ўвайшлі ў БССР і сталі цэнтрам Ушацкага раёна Полацкай, у 1935—1938 гадах Лепельскай акруг. 27 верасня 1938 года Ушачам нададзены статус гарадскога пасёлка Віцебскай вобласці. У 1941 годзе ў пасёлку было 2,7 тыс. жыхароў, 600 двароў.

У Вялікую Айчынную вайну 7 ліпеня 1941 года Ушачы акупіравалі нацысцкія захопнікі. Яны загубілі тут 735 чалавек. Ва Ушачах і раёне дзейнічала патрыятычнае падполле. У канцы верасня 1942 года партызаны разграмілі мясцовы варожы гарнізон і вызвалілі Ушацкі і суседнія з ім раёны ад гітлераўскіх захопнікаў. Была створана Полацка-Лепельская партызанская зона. У снежні 1943 — красавіку 1944 гадоў ва Ушачах дыслацыраваліся штабы Полацка-Лепельскай аператыўнай групы ЦК КП(б)Б і Беларускага штаба партызанскага руху, партызанскай брыгады імя В. Чапаева. Тут размяшчалася падпольная друкарня, дзейнічалі партызанскі тэлефонны вузел, электрастанцыя, лесазавод. 30 красавіка 1944 года Ушачы былі захоплены гітлераўцамі. Вызвалены войскамі 1-га Прыбалтыйскага фронту 29 чэрвеня 1944 года.

З 1944 года Ушачы былі ў складзе Полацкай, з 1954 года — Віцебскай абласцей. У 1962—1966 гадах уваходзілі ў Лепельскі раён.

У 2011 годзе ў склад пасёлка ўвайшлі вёскі Гарадок і Пралетарый^[6].

Цэнтр пасёлка захаваў гістарычную планіроўку. Рака Ушача падзяляе пасёлак на 2 часткі. Левы бераг забудаваны пераважна індывідуальнымі дамамі сядзібнага тыпу. На правым беразе знаходзіцца адміністрацыйна-грамадскі цэнтр і асноўная жылая забудова. У цэнтры, які захаваў гістарычную планіроўку, пастаўлены 2—5-павярховыя дамы.

• 1846 год — 95 чал.
• 1897 год — 1 268 чал. (перапіс)
• 1941 год — 2,7 тыс. чал.
• 1969 год — 2 459 чал.
• 2009 год — 5,6 тыс. чал.
• 2010 год — 5,5 тыс. чал.
• 2016 год — 6 030 чал.^[7]
• 2017 год — 5 948 чал.^[3]

Прадпрыемствы лясной і дрэваапрацоўчай, лёгкай, харчовай прамысловасці. Вытворчая зона размешчана на паўднёвы ўсход ад пасёлка. Тут працуюць камунальнае унітарнае прадпрыемства «Ушацкі камбінат прамысловых тавараў», адкрытае акцыянернае таварыства «Ушацкі льнозавод», унітарнае вытворчае прадпрыемства «Ушацкі агароднінасушыльны завод» і інш.

Ёсць сярэдняя, дзіцяча-юнацкая спартыўная школы, Цэнтр пазашкольнай работы з дзецьмі. Дзейнічаюць Дом культуры, 2 бібліятэкі, Дом рамёстваў, дзіцячая школа мастацтваў. Працуюць 9 калектываў аматарскай мастацкай творчасці, 2 народныя: клубы «Ветэран» і народных майстроў, 1 узорны — дзіцячы хор школы мастацтваў. Створаны Ушацкі музей народнай славы ім. В. Е. Лабанка.

• Гарадзішча днепра-дзвінскай культуры і часоў Русі (на ўсходняй ускраіне)
• Касцёл Святога Лаўрэна пачатку XX стагоддзя
• Брацкія могілкі
• Мемарыяльны комплекс «Прарыў»

• Анатоль Юр’евіч Барышнікаў — заслужаны дзеяч навукі Расіі, доктар медыцынскіх навук.
• Галіна Вячаславаўна Дзербіна — беларускі гісторык права.
• Таццяна Віктараўна Логінава (нар. 1984) — беларуская футбалістка, нападаючая. Выступала за зборную Беларусі.

Ва Ушачах пахаваны Народны паэт Беларусі Рыгор Іванавіч Барадулін (1935—2014).

• Барадулін, Р. Паклон табе… : нарыс / Р. Барадулін // Маладосць. — 1970. — № 11. — С. 118—121;
• Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Ушацкага раёна / рэдкал. Г. К. Кісялёў [і інш.]. — Мн., 2003. — 640 с.: іл.
• Ушачы // Гарады і гарадскія пасёлкі Беларусі / рэд. Л. К. Калошына. — Мн., 1981. — С. 244—245;
• Ушачы // Рэспубліка Беларусь : вобласці і раёны : энцыклапедычны даведнік / аўт. — склад. Л. В. Календа. — Мн., 2004. — С. 165—166;
• Ожешковская И. Н. Архитектурный облик Успенской церкви базилианского монастыря в местечке Ушачи во второй половине XIX в.: новые исследования / И. Н. Ожешковская // Архитектура : сборник научных трудов. — 2013. — Вып. 6. — С. 50 — 55.
• Ушачи // Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 648 с. — ISBN 978-985-11-0384-9.

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ушачы

• Геаграфічныя звесткі па тэме Ушачы на OpenStreetMap
• Ушачы — westki.info Архівавана 2 мая 2009.
• Надвор’е ў гарадскім пасёлку Ушачы
• Партизанский прорыв под Ушачами в 1944 году (нявызн.).
• Полоцко-Лепельская битва. Партизанский прорыв 5 мая 1944 года (нявызн.).
• Партизанская бригада имени Чапаева (нявызн.).
• Проект «Война народная» (6 серия): Цель особенной операции «Звездочка». Партизаны Беларуси (видео) (руск.). www.tvr.by -- государственный телеканал «Беларусь 1». (7 жніўня 2023). Праверана 10 лютага 2024.
• Цель особенной операции «Звездочка». Партизаны Беларуси. Проект телеканала «Беларусь 1» «Война народная» (руск.). дублікат сюжэта tvr.by на youtube.com (7 жніўня 2023). Праверана 10 лютага 2024.