Το Φιλώτι ( ή Φιλότι ή επίσημα Φιλότιον)[Σημ 1] είναι ημιορεινό χωριό της κεντρικής Νάξου που βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Ζας σε υψόμετρο 400 περίπου μέτρων και σε απόσταση 18,2 χλμ. περίπου από τη Χώρα.[2] Είναι το μεγαλύτερο χωριό της Νάξου και από τα μεγαλύτερα στις Κυκλάδες με 1.477 κατοίκους (απογρ.2011).[3] Βρίσκεται στις πλαγιές δύο λόφων και αποτελείται από τρεις οικισμούς, το Ραχίδι, τον Κλέφαρο και το Λιοΐρι. Ξεχωρίζει ο ναός της Παναγιάς της Φιλωτίτισσας, αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, βασιλική κτισμένη το 1718 στη θέση παλαιού βυζαντινού ναού.[4] Η οικονομία του χωριού βασίζεται κυρίως στα κτηνοτροφικά προϊόντα, δευτερευόντως στα αγροτικά και στον τουρισμό που συνεχώς αναπτύσσεται. Διαθέτει Δημοτικό Σχολείο (από το 1838), Επαγγελματικό Λύκειο (ΕΠΑ.Λ.), Πολυδύναμο Περιφερειακό Ιατρείο, Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών, γραφείο ΕΛΤΑ, οδοντιατρείο και φαρμακείο. Αποτελεί μαζί με τον Καλαντό (10 κ.) τη Δημοτική Κοινότητα του Φιλωτίου (1487 κ.), η οποία υπάγεται στη δημοτική ενότητα Δρυμαλίας, του δήμουΝάξου και Μικρών Κυκλάδων, της περιφερειακής ενότηταςΝάξου (του πρώην νομού Κυκλάδων), στην περιφέρειαΝοτίου Αιγαίου.
Πρώτη εικόνα
Η πρώτη εικόνα για τον επισκέπτη που πλησιάζει στο χωριό, από τον κεντρικό αυτοκινητόδρομο, είναι εντυπωσιακή, γιατί είναι κτισμένο αμφιθεατρικά σε δύο λόφους. Αριστερά ο οικισμός του Κλεφάρου και δεξιά του Ραχιδιού. Ο νεότερος οικισμός του Λιοΐριου δεν φαίνεται γιατί έχει αναπτυχθεί στον επίπεδο τόπο απέναντι από τους άλλους οικισμούς και ονομάζεται έτσι επειδή κάποτε ήταν ελαιώνας. Το επόμενο που συναντά κάποιος είναι η πλατεία του χωριού, στην οποία κυριαρχεί ένας εκατοντάχρονος πλάτανος (από το 1912)[5]. Από εδώ ξεκινούν τα πλακόστρωτα σοκάκια, προκαλώντας για μια περιήγηση στην κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική. Η πλατεία λέγεται Γέφυρα, γιατί πριν πολλά χρόνια εκεί υπήρχε γέφυρα και ρεματιά με νερά που τρέχανε από τις πηγές του Καλάμου και της Αγίας Ειρήνης. Τότε, εκεί υπήρχε και νερόμυλος που τροφοδοτούνταν από στέρνα, απομεινάρια της οποίας σώζονται μέχρι σήμερα.[6] Παλαιότερα δεν χρησιμοποιούνταν αυτός ο χώρος σαν πλατεία του χωριού, υπήρχαν άλλοι χώροι στους δύο οικισμούς, με πιο γνωστές την ιστορική πλατεία του Λαχαναριού, που βρίσκεται στον οικισμό του Κλέφαρου και τις πλατείες Αγίου Κωνσταντίνου και Φασολά, που βρίσκονται στον οικισμό του Ραχιδιού. Το εσωτερικό των δυο παλιών οικισμών στους δύο λόφους είναι ότι πιο παραδοσιακό θα περίμενε κάποιος από ένα παλιό κυκλαδίτικο χωριό, όπως η μεγάλη ιστορική εκκλησία της Παναγίας στην πλατεία του Λαχαναριού, τα πλακόστρωτα δαιδαλώδη δρομάκια, τις καμάρες και τα στεαστά. Έχει χαρακτηριστεί από το 1988 παραδοσιακός οικισμός.[7][8]
Ονομασία
Παναγιά η Φιλωτίτισσα
Σχετικά με το τοπωνύμιο Φιλότι, μεταξύ άλλων,[9] επικρατέστερη είναι η άποψη του Ναξιώτη φιλολόγου Δ.Β.Οικονομίδη ότι είναι κυριωνυμία, δηλαδή προέρχεται από όνομα υπαρκτού προσώπου. Εκτιμάται ότι κατά την αρχαιότητα ή την πρωτοβυζαντινή περίοδο ο οικισμός πήρε το όνομα κάποιου Φιλότι, που ήταν γνωστός στην περιοχή, πιθανότατα γιατί είχε κτήματα.[10][11] Όπως από τον Παγκράτη έγινε το Παγκράτι και από τον Κουκάκη το Κουκάκι.[12] Ο φιλόλογος-ιστορικός Στέφανος Εμμ. Ψαρράς ενισχύει αυτή την άποψη με την παράθεση στοιχείων ότι το όνομα αυτό ή παρόμοια τα συναντάμε και σε άλλες περιοχές της Ελλάδος που είχαν εγκατασταθεί Ίωνες.[12] Επίσης υπάρχει ονομασία τοπαρχίας[Σημ 2] «Φιλότης» σε φράγκικο κατάλογο κατά την έναρξη της φραγκοκρατίας (αρχές 13ου αιώνα).[Σημ 3][12][13] Επιπλέον υπάρχει γραπτή αναφορά σε αφιέρωση του 1309, όπου αναφέρεται η λέξη «Φιλωτίτισσα» για κάποιο πρόσωπο.[14] Σε επιστολές των φράγκων του 15ου αιώνα αναφέρεται το όνομα Φιλώτι και μάλιστα το θεωρούσαν ένα από τα καλύτερα φέουδα της Νάξου.[15] Ο λαογράφος Νικόλαος Πολίτης το 1909 είχε προτείνει το «Φιλότιον», αλλά χωρίς αιτιολόγηση και μάλλον είναι λάθος.[9]
Απογραφή 2001. Το δημοτικό διαμέρισμα εκτεινόταν σε 92,57 τ.χλμ.[30]
Η δημοτική κοινότητα Φιλωτίου (οικισμοί Φιλώτι και Καλαντός) είναι η μεγαλύτερη σε έκταση στη Νάξο. Σε πληθυσμό έρχεται δεύτερη μετά τη δημοτική κοινότητα της Νάξου όπου και ανήκει η πόλη της Νάξου (Χώρα). Το ίδιο το χωριό είναι το πολυπληθέστερο του νησιού.[32]
Διοικητικές μεταβολές
Το 1835, με 1.130 κατοίκους (291 οικογένειες), προσαρτάται στον νεοϊδρυθέντα Δήμο Απερανθίας της επαρχίας Νάξου, με έδρα τον οικισμό της Απειράνθου.[16][33][34]
Το 1840, οι δέκα δήμοι της επαρχίας Νάξου γίνονται επτά και το Φιλώτι αποσπάται από το δήμο Απειράνθου και προσαρτάται στο δήμο Τραγαίας με έδρα το Χαλκείον.[35]
Το 1912, αποφασίζεται οι οικισμοί που έχουν πάνω από 300 κατοίκους και σχολείο στοιχειώδους εκπαίδευσης, να αποτελέσουν αυτοτελείς κοινότητες. Οπότε ο οικισμός του Φιλοτίου αποσπάται από το δήμο Τραγαίας, ο οποίος καταργείται και ορίζεται η κοινότητα Φιλοτίου με έδρα το τον οικισμό Φιλότι.[36][37]
Το 1991, στην απογραφή αναγνωρίζεται ο οικισμός του Καλαντού και προσαρτάται στην κοινότητα του Φιλοτίου.[29][38]
Σήμερα αποτελεί μαζί με τον Καλαντό (10 κ.) τη Δημοτική Κοινότητα του Φιλωτίου (1487 κ.), η οποία υπάγεται στη δημοτική ενότητα Δρυμαλίας, του δήμου Νάξου και Μικρών Κυκλάδων, της περιφερειακής ενότητας Νάξου (του πρώην νομού Κυκλάδων), στην περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου.
Ιστορία
Κοντά στο χωριό υπάρχει η σπηλιά του Ζα, όπου από ευρήματα ανασκαφών στα έτη 1985-6 και 1994 φέρεται το σπήλαιο να έχει συνεχή ανθρώπινη παρουσία από τη νεότερη νεολιθική περίοδο (4300 - 3200 π.Χ.).[41][42][Σημ 4] Στην ακριβή θέση των σημερινών οικισμών του χωριού (Κλεφάρου και του Ραχιδιού) δεν έχουν αποκαλυφθεί αξιοποιήσιμα αρχαιολογικά ευρήματα, παρά μόνο διάσπαρτα θραύσματα από μελανόμορφα αγγεία της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου. Πιθανολογείται ύπαρξη προϊστορικού νεκροταφείου δυτικά του οικισμού του Ραχιδιού, στη θέση Ματούλη και νεκροταφείου των ιστορικών χρόνων στις αρχές του Ραχιδιού κοντά στην κεντρική πλατεία και ανατολικά του αυτοκινητόδρομου.[43] Οι μόνες ενδείξεις για ύπαρξη αρχαίου οικισμού στον σημερινό χώρο είναι η θέση του, για τους εξής λόγους:[44][45]
Φυσική οχύρωση, γιατί περιβάλλεται από ορεινούς όγκους που διευκολύνουν την επόπτευση της περιοχής, δίνοντας εγκαίρως τον χρόνο στους κατοίκους να καταφύγουν αυτοί και τα κοπάδια τους στα γύρο βουνά.
Εύφορη περιοχή με άφθονα τρεχούμενα νερά εκείνη την εποχή.
Ανέκαθεν ήταν η πιο εύκολη και ασφαλής διέλευση για τη μετακίνηση από τη μια άκρη της Νάξου στην άλλη. Για τους περαστικούς θα ήταν μια ασφαλής στάση ξεκούρασης.
Πέρα από τις υποθέσεις είναι γνωστό ότι στη νεολιθική και αρχαϊκή περίοδο, η μεγαλύτερη δραστηριότητα παρατηρείται κυρίως στους παραθαλάσσιους οικισμούς (όπως στη Γκρόττα της Χώρας, Απόλλωνα, Καστράκι, Σπεδό, Πάνερμο και Καλαντό) και λιγότερο στους ορεινούς.[46]
Βυζαντινή περίοδος
Το Φιλώτι ενισχύεται πληθυσμιακά κατά 7ο έως 10ο αιώνα, γιατί εγκαταλείπονται παραθαλάσσιοι οικισμοί, από τον φόβο των πειρατικών επιδρομών, κυρίως των Σαρακηνών (Άραβες πειρατές), που με ορμητήριά τους την Κρήτη, έσπερναν τον τρόμο στα παράλια της Νάξου και των άλλων νησιών του Αιγαίου. Πιθανολογείται ότι εκείνη την εποχή δημιουργείται και ο γειτονικός οικισμός των Αργιών.[47]
Στα τέλη της πρώιμης βυζαντινής περιόδου (500 - 650μ.Χ.) κτίζονται στη Νάξο πολλές εκκλησίες σε αρχιτεκτονική παλαιοχριστιανικής βασιλικής.[48] Εκτιμάται ότι αυτή την περίοδο κτίστηκε η αρχική εκκλησία της Παναγίας της Φιλωτίτισσας.[49] Στα επόμενα χρόνια η βυζαντινή αυτοκρατορία σιγά-σιγά αποδυναμώνεται και σε ολόκληρο το νησί επικρατεί αναταραχή και αβεβαιότητα.
Φραγκοκρατία
Πύργος των Μπαρότζι
Το 1207 ο ΒενετόςΜάρκος Σανούδος καταλαμβάνει τη Νάξο και αρχίζει η καταπιεστική ενετική φεουδαρχία. Ο Σανούδος χωρίζει το νησί σε 56 τοπαρχίες[Σημ 2] και στις πιο εύφορες περιοχές εγκατέστησε δικούς του ανθρώπους, αναγκάζοντας τους ντόπιους κατοίκους να καλλιεργούν τα κτήματα των κατακτητών σαν δουλοπάροικοι ή να εκμεταλλεύονται άγονα και ορεινά εδάφη.[50][51] Μέσα σε αυτές τις 56 τοπαρχίες έχουμε ξεκάθαρη αναφορά για την τοπαρχία με το όνομα «Φιλότης».[13] Από αρκετές έγγραφες αναφορές κατά τη διάρκεια της φραγκοκρατίας προκύπτει ότι το Φιλώτι, με την περιφέρειά του ήταν από τα σημαντικότερα φέουδα.[52] Γύρω στο 1344 καταστρέφονται από Τούρκους πειρατές τα γειτονικά Αριά, διασώζεται όμως το Φιλώτι, όπου και μετοίκησαν οι Αργιώτες που επέζησαν. Πριν την καταστροφή των Αργιών το Φιλώτι αριθμούσε 200 κατοίκους και τα Αργιά 300.[53][54][55]
Τουρκοκρατία
Το 1537 καταλαμβάνουν τη Νάξο οι Τούρκοι. Οι Βενετοί αν και φόρου υποτελείς στους Τούρκους συνεχίζουν, υπό Οθωμανική διοίκηση, να είναι οι γεωκτήμονες του τόπου. Αυτό καταρχήν φαίνεται να βολεύει και τους Τούρκους και τους Βενετούς. Οι Τούρκοι ασκούν τη διοίκηση και συγκεντρώνουν τους φόρους μέσω των Βενετών, οι οποίοι εδώ και πολλά χρόνια γνωρίζουν τον τόπο. Οι Βενετοί συμβιβάζονται στο να υπακούν τους Τούρκους αντί στους δικούς τους ηγεμόνες και να έχουν υποτελείς τους ντόπιους νησιώτες όπως πριν. Οι Φιλωτίτες, όπως και όλοι στο νησί, ουσιαστικά βρίσκονται υπό διπλή κατοχή και αρχίζουν να αντιδρούν. Η πρώτη γνωστή εξέγερση των αγροτών της Νάξου εναντίον των φεουδαρχών, λόγω υπερβολικής φορολόγησης, αναφέρεται το 1641.[4] Είναι μια μεταβατική περίοδος, όπου οι Τούρκοι προκειμένου να κατευνάσουν τις αντιδράσεις του ορθόδοξου πληθυσμού αρχίζουν να περιορίζουν τα προνόμια των φράγκων και να δίνουν περισσότερα δικαιώματα στους Ναξιώτες. Πριν την τουρκική κυριαρχία στη Νάξο (1537) οι φεουδαρχικές περιουσίες ήταν κληρονομικές ή για να μεταβιβαστούν χρειαζόταν η συγκατάθεση του Δούκα. Μετά το 1537 τα φέουδα και οι περιουσίες τους μεταβιβάζονταν σαν κοινά κτήματα.[50] Το 1621 καθιερώνεται από το Οθωμανικό καθεστώς ο θεσμός των Κοινών (κοινοτήτων)[Σημ 5] και το Φιλώτι ανήκει στο «Κοινό των Χωριών».[56] Με το θεσμό των κοινοτήτων επιτρέπεται στους Έλληνες να έχουν κοινοτική διοίκηση με δημογέροντες, να λαμβάνουν συλλογικές αποφάσεις και να τις υποβάλλουν στην Τουρκική διοίκηση.[57]
Αυτή τη μεταβατική εποχή αναλαμβάνει το φέουδο του Φιλωτιού η οικογένεια Μπαρότζι (Barozzi). Το 1620 ο Τζωρτζέτο Μπαρότζι (Zorzeto Barozzi) αγόρασε στο κέντρο του χωριού ένα αρχοντικό που έμοιαζε με πύργο, από κάποιον Τζουάνε Τάγαρη, γνωστό από τότε ως ο «πύργος του Μπαρότζι».[58][59]
Ο Τζωρτζέτο Μπαρότζι, ήταν γαμπρός και κληρονόμος του τελευταίου βενετού δούκα της Νάξου, Ιάκωβου Δ' Κρίσπο. Τον διαδέχεται ο γιος του Ιάκωβος Μπαρότζι, που ήταν ένας από τους καταπιεστικότερους φεουδάρχες του Φιλωτιού και κατήχε το φέουδο από το 1648 έως 1676. Επειδή είχαν αρχίσει να χάνονται τα φεουδαρχικά προνόμια ο Ιάκωβος Μπαρότζι, προσπαθώντας να διεκδικήσει και να εξασφαλίσει τη φεουδαρχική του περιουσία, συγκέντρωσε έγγραφα από το 1372 έως το 1667 και ονόμασε τη συλλογή η «Η ηγεμονία μου στο Φιλώτι».[60] Έφτασε να κατέχει το 71% των κτημάτων. Παρουσίαζε σαν ιδιοκτησία του ακόμα και την εκκλησία της Παναγίας μαζί με τα εφαπτόμενα εκκλησάκια της Αγίας Παρασκευής και του Αγίου Ιωάννη, με την απαίτηση ενοικίου για τη χρήση της, όπως και το δικαίωμα να ορίζει τους κληρικούς της.[60][61][62] Αν και υπό Οθωμανική διοίκηση, ο φεουδάρχης επέμενε σε τακτικές της εποχής των Βενετών και παρουσίαζε το Φιλώτι σαν ιδιοκτησία του.[63]
Κάτω από αυτές τις συνθήκες άρχισαν μακροχρόνιες διαμάχες μεταξύ φεουδάρχη και κατοίκων, που κορυφώνονται τη δεκαετία 1680-90. Οι Φιλωτίτες απαιτούν στη θέση της παλιάς βυζαντινής εκκλησίας της Παναγίας να κτίσουν καινούργια μεγαλύτερη και ζητούν μέρος από το περιβόλι του «Λαχαναριού» - τη σημερινή ομώνυμη πλατεία στον Κλέφαρο - που ανήκε στον φεουδάρχη. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαμάχης, από το 1676 έως το 1714, αναλαμβάνει το φέουδο ο γιος του Ιάκωβου, ο Χρύσανθος Μπαρότζι, που συνεχίζει να είναι το ίδιο αδιάλλακτος. Η κατάσταση αλλάζει όταν τον Χρύσανθο διαδέχτηκε ο Ιερώνυμος (1717 - 1721), ο οποίος και συμφιλιώνεται με τους Φιλωτίτες.[64] Το 1717 παραχωρεί όχι μόνο μέρος του «Λαχαναριού» για να κτιστεί η καινούργια εκκλησία, αλλά ολόκληρο για να υπάρχει πλατεία δίπλα στην εκκλησία.[65][Σημ 6]
Η λύση της συμφιλίωσης φαίνεται να ήταν μονόδρομος για τον φεουδάρχη Ιερώνυμος Μπαρότζι, γιατί η φραγκοκρατία έχει φτάσει στο τέλος της. Το 1721 καταργούνται τα προνόμια των φεουδαρχών και θεωρούνται πια ισότιμοι με του Ναξιώτες.[66] Επιπλέον από το 1566, που είχε εδραιωθεί το οθωμανικό καθεστώς, οι Φιλωτίτες δεν ήταν πια δουλοπάροικοι[Σημ 7] και λόγω τουρκικής κατοχής μπορούσαν να μεταναστεύουν για εργασία στην Τουρκία (όπως στη Σμύρνη, τα Βουρλά και την Κωνσταντινούπολη).[67] Αυτό δημιούργησε έλλειψη εργατών και ανάγκασε τους φεουδάρχες σε μεγαλύτερες παροχές για να καλλιεργήσουν τα κτήματά τους, φτάνοντας στο σημείο να πωλούν ή να παραχωρούν μέρος αυτών. Χαρακτηριστικό είναι ότι το 1567 και το 1621 με απαίτηση των γεωκτημόνων είχε απαγορευτεί η ομαδική μετανάστευση.[66] Επιπλέον, γύρο στο 1690, οι ντόπιοι άρχισαν να φέρνουν χρήματα από την ξενιτιά και να αποκτούν τις δικές τους ιδιοκτησίες, που έφταναν μέχρι τον Καλαντό, τον Μαραθό, τον Αρχατό και τον Κάμπο.[68]
Παναγιά η Φιλωτίτισσα
Το 1718 γίνεται θεμελίωση της νέας εκκλησίας,[65] η οποία ολοκληρώνεται το 1806 και τα εγκαίνιά της πραγματοποιήθηκαν στις 15 Αυγούστου του ίδιου έτους. Υπάρχει η άποψη ότι τα εγκαίνια έγιναν το 1779, αλλά τα επίσημα εκκλησιαστικά στοιχεία αναφέρουν 1806.[69][70] Η Παναγία η Φιλωτίτισσα, που είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και αποτελεί το σύμβολο των μακροχρόνιων αγώνων των Φιλωτιτών ενάντια στο φεουδαρχικό καθεστώς. Ο εορτασμός της, που γίνεται στις 15 Αυγούστου, είναι η σημαντικότερη μέρα του έτους για το χωριό.
Νέο Ελληνικό Κράτος
Μετά την απελευθέρωση από την τουρκοκρατία, το 1833 ο Φραγκίσκος Μπαρότζι δωρίζει χώρο, απέναντι από την εκκλησία, για να κτιστεί το πρώτο Δημοτικό σχολείο του χωριού.[64] Ο τελευταίος κληρονόμος της φεουδαρχικής περιουσίας, ο Μιχαήλ Μαρκόπουλη, το 1917 πουλάει τα κτήματα που είχαν απομείνει και παραδίδει στους Φιλωτίτες την εκκλησία του Αγ.Νικολάου, μια παλιά ορθόδοξη εκκλησία στον οικισμό του Κλεφάρου που είχε μετατραπεί σε καθολική από την έναρξη της φραγκοκρατίας το 1207.[64]
Μετά τη δημιουργία του νέου Ελληνικού Κράτους, η Επαρχία της Νάξου, όσον αφορά το νησί της Νάξου, απαρτιζόταν από τους Δήμους Νάξου, Απειράνθου, Βίβλου, Κορωνίδας και Τραγαίας. Όπως αναφέρει ο Ι.Νουχάκης, το 1840 το Φιλότι υπάγονταν στον δήμο Τραγαίας.[71] Μετά την επέκταση της Ελλάδος, το 1912 και μέχρι το 1997, οι επαρχίες χωρίζονται σε κοινότητες και το Φιλότι αποτελούσε από μόνο του την Κοινότητα του Φιλοτίου.
Τοπικά προϊόντα
Ο ορυκτός πλούτος, για τον οποίο ήταν γνωστή η Νάξος από την αρχαιότητα, όπως το μάρμαρο και η σμύριδα Νάξου δεν υπάρχουν στην περιοχή του Φιλωτιού. Παραδοσιακά τα προϊόντα του τόπου είναι αγροτοκτηνοτροφικά.[72] Υπάρχει σημαντική επάρκεια σε σύκα, σταφύλια, κρασί και κυρίως ελιές με πολύ καλής ποιότητας ελαιόλαδο. Η σημαντικότερη όμως παραγωγή, λόγω του ορεινού χαρακτήρα της περιοχής, είναι τα ελευθέρας βοσκής αιγοπρόβατα και τα γαλακτοκομικά προϊόντα, όπως κεφαλοτύρι, ανθότυρο, ξινότυρο, τουλουμοτύρι, αρσενικό, μυζήθρα και άλλα. Από αυτά ξεχωρίζει το αρσενικό κεφαλοτύρι που παρασκευάζεται αποκλειστικά από αιγοπρόβειο γάλα και συλλέγεται συνήθως στις στάνες ή στους μητάτους.
Εορτασμοί - Έθιμα
Η σημαντικότερη γιορτή του χωριού είναι το δεκαπενταύγουστο λόγω της ιστορικής εκκλησίας της Παναγίας της Φιλωτίτισσας. Είναι τριήμερος πανηγυρικός εορτασμός με πολλές θρησκευτικές και ψυχαγωγικές εκδηλώσεις.
Το πανάρχαιο έθιμο των Χοιροσφαγίων την Τσικνοπέμπτη που συνοδεύεται με διάφορες αποκριάτικες εκδηλώσεις. Παλιά συνηθιζόταν κάθε οικογένεια να εκτρέφει ένα χοίρο όλο τον χρόνο για να τον σφάξει με σχεδόν τελετουργικό τρόπο αυτή τη μέρα. Μετά επεξεργάζονταν το κρέας του με διάφορους τρόπους, ώστε να υπάρχει διαθέσιμο για πολλούς μήνες.[73] Το έθιμο τηρείται κυρίως στα ορεινά χωριά της Νάξου στη διάρκεια των αποκριών. Σε άλλα νησιά του Αιγαίου (όπως Άνδρο, Τήνο) εορτάζεται άλλες εποχές του χρόνου.
Υποδομές
Εκπαίδευση
Ολοήμερο 2θέσιο Νηπιαγωγείο
Ολοήμερο Δημοτικό Σχολείο.[74] Για ιστορικούς λόγους να αναφέρουμε ότι το πρώτο δημοτικό σχολείο ήταν το «Σχολείο Αρρένων Φιλωτίου» που ιδρύθηκε 1838.[75]
Επαγγελματικό Λύκειο (ΕΠΑ.Λ). Το κτιριακό συγκρότημα στεγάζει σύγχρονες αίθουσες διδασκαλίας & εργαστήρια. Ενδεικτικά οι τομείς που λειτούργησαν για το σχολικό έτος 2016-2017 ήταν:[76][77]
Πληροφορικής
Μηχανολογίας
Ηλεκτρολογίας, Ηλεκτρονικής και Αυτοματισμού
Δομικών έργων, Δομημένου Περιβάλλοντος και Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού
Διοίκησης και Οικονομίας
Γεωπονίας, Τροφίμων και Περιβάλλοντος
Υγείας Πρόνοιας και Ευεξίας
Ειδικό Επαγγελματικό Γυμνάσιο Λύκειο Νάξου. Λειτούργησε για πρώτη φορά τη σχολική χρονιά 2007-2008 με την ονομασία Τ.Ε.Ε. Ειδικής Αγωγής Α’ βαθμίδας Νάξου. Καλύπτει τους ακόλουθους τομείς και ειδικότητες:[78]
Γεωπονίας, Τεχνολογίας τροφίμων και Διατροφής με ειδικότητα: Τεχνικός Ανθοκομίας και Αρχιτεκτονικής Τοπίου.
Ηλεκτρολογίας, Ηλεκτρονικής και Αυτοματισμού με ειδικότητα: Τεχνικός Ηλεκτρολογικών Συστημάτων, Εγκαταστάσεων και Δικτύων.
Μηχανολογίας με ειδικότητα: Τεχνικός Μηχανικός Θερμικών Εγκαταστάσεων και Μηχανικός Τεχνολογίας Πετρελαίου και Φυσικού Αερίου.
Υγεία
Πολυδύναμο Περιφερειακό Ιατρείο (ΠΠΙ), το οποίο υπάγεται στο Γενικό Νοσοκομείο – Κέντρο Υγείας Νάξου και διαθέτει δύο αγροτικούς ιατρούς. Στην περιοχή ευθύνης του υπάγεται και το χωριό Δανακός.[79]
Οδοντιατρείο.
Φαρμακείο.
Άλλα
Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών για την εξυπηρέτηση των δημοτών του Δήμου Δρυμαλίας.[80]
Γραφείο ΕΛΤΑ με Ταχυδρομικές και Courier Υπηρεσίες.
Πολιτισμός - Αθλητισμός
Στο χωριό υπάρχει έντονη πολιτιστική και αθλητική δραστηριότητα. Διαθέτει :
Δανειστική βιβλιοθήκη, που ιδρύθηκε το 2005, με δωρεά 4.500 τόμων-βιβλίων, από τον υπουργό κ. Γεώργιο Ανωμερίτη, προσωπική προσφορά στον τόπο καταγωγής του πατέρα του, η οποία συνεχώς εμπλουτίζεται.[83] Υπό την αιγίδα της βιβλιοθήκης και του Πολιτιστικού Κέντρου, λειτουργεί «Κινηματογραφική Λέσχη» καθώς και «Λέσχη Ανάγνωσης Βιβλίου», στα πλαίσια των οποίων καλούνται συγγραφείς και ποιητές για να συζητήσουν για τα βιβλία τους και προβάλλονται επιλεγμένες κινηματογραφικές ταινίες για μικρούς και μεγάλους.[84]
Μουσείο Ελληνικών Νομισμάτων «Νικόλα Μουστάκη», που φιλοξενείται σε κτίριο που αναπαλαιώθηκε για αυτό τον σκοπό (37°02′58.5″N25°29′47.9″E / 37.049583°N 25.496639°E / 37.049583; 25.496639). Εκτίθενται κέρματα και χαρτονομίσματα που κυκλοφόρησαν στους νεότερους χρόνους στην Ελλάδα και την Κύπρο, καθώς και αντίγραφα αρχαίων νομισμάτων.[88]
Στα σοκάκια[Σημ 8] της πλατείας του «Φασολά», που παλιά ήταν γειτονιά με επαγγελματίες, έχουν διαμορφωθεί κατάλληλα δύο χώροι όπου φιλοξενούνται ένα «παραδοσιακό κουρείο»[89] και ένα «παραδοσιακό σιδηρουργείο»[90], όπως αυτά ήταν πριν πολλές δεκαετίες.[91]
Η περιφέρεια του χωριού καταλαμβάνει μέρος της κεντρικής και κυρίως της νότιας Νάξου, με πλούσια κτηνοτροφική, αγροτική και τα τελευταία χρόνια, τουριστική ανάπτυξη. Οι γνωστότερες τοποθεσίες (με αλφαβητική σειρά) είναι : Αγκαθούρα, Αϊ-Θεός, Αϊ-Σώζος,[94] Αϊ-(Σ)Τρύφωνας,[95] Ανάκια, Απλίκια, Αργιά, Αργιοβέσσα, Αρχατός,[96] Ατζέου, Ατσιμαούρου,[97] Βαθιά Πηγάδια, Βάνα, Γιαλλούς,[98] Δίστομο, Θεού Κάμπος, Θάλη, Καλαντός, Κάμινος, Κρινιά, Λεβγάσα, Μαραθός, Καυκάρα του Μαστοράκη, Μαυροπέτρι, Μεσκουλιά, Μικράργια,[99] Μνιού,του Παπά το πηγάδι, Πελαή, Πεταλιά, Πέτινος, Πετρώνιας, Ρίνα,[100] Σπεδό, Σταυρός, Τσοίος, Φηώντας, Φυρρό Χωράφι, Χωράφες, Χείμαρρος.[101] Από τις οποίες αξίζει να να ξεχωρίσουμε :
Τα Αργιά ή Αριά, πολύ κοντά στο Φιλώτι ξεχωρίζουν, λόγω της ιστορίας τους, του φυσικού κάλους της περιοχής και της «σπηλιάς του Ζα» που φέρεται να έχει ανθρώπινη δραστηριότητα από τη νεολιθική εποχή.
Τον Χείμαρρο, με τον ομώνυμο «πύργο του Χειμάρρου», κτίσμα των ελληνιστικών χρόνων (4ος-3ος αι.π.Χ). Στην περιοχή έχει βρεθεί προϊστορικό νεκροταφείο.[48]
Τα Απλίκια, που τα παλαιότερα χρόνια είχαν πολύ πλούσια χλωρίδα και πανίδα. Μέχρι και τον 17ο αιώνα ζούσαν στα Απλίκια, όπως και σε άλλες περιοχές της Νάξου, ελάφια και συνηθιζόταν το κυνήγι τους από τους ντόπιους ευγενείς ή από τους περαστικούς αξιωματούχους. Εκείνη την εποχή ο Γάλλος περιηγητής Ζαν ντε Τεβενό αναφέρει ότι στην περιοχή των Απλικιών υπήρχαν πολλά έλη και ψαρεύονταν τεράστιες ποσότητες χελιών.[102][103][104]
Η Αργιοβέσσα. Εικάζεται η ονομασία να προέρχεται από τη λέξη «αρία», που ήταν ένα είδος βελανιδιάς, και τη «βήσσα» (σε ιωνική προφορά γίνεται «βέσσα»), που σημαίνει φαράγγι. Στην περιοχή υπήρχε αγροτοποιμενικός οικισμός από τα προϊστορικά χρόνια.[48]
Σπεδός, παραλιακή περιοχή της νότιας Νάξου, στην οποία έχουν βρεθεί ειδώλια της πρώιμης κυκλαδικής περιόδου (3200 -2000 π.Χ.).[105] Μάλιστα από τα χαρακτηριστικά αυτών των ειδωλίων έχει ονομαστεί κατηγορία που λέγεται «παραλλαγή Σπεδού».[106][107][108]
Κοινότητα Φιλοτίου
Η κοινότητα συστάθηκε στις 31 Αυγούστου 1912 με την απόσπαση του οικισμού Φιλότιον από το δήμο Τραγαίας και τον ορισμό του ως έδρα της κοινότητας. Λειτούργησε ως την κατάργησή της, το 1997[109]
Όνομα(γεννήθηκε-πέθανε)
Από
Έως
Σημειώσεις
? (πρόεδροι της Κοινότητας)
1912
1975
Ιωάννης Μιχ. Ψαρράς (19??-1978)
1975
Ιούλιος 1978
Αιρετός. Πέθανε εν ενεργεία στην Αθήνα και κηδεύτηκε στο Φιλότι στις 26 Ιουλίου 1978.[110]
Δεμενέος Προμπονάς
1978
1982
Νικητής των εκλογών του 1978 με ποσοστό 52,2%.[111]
Γρηγόριος Θεωνάς
1983
1986
Κέρδισε τις εκλογές του 1982 με ποσοστό 38,6%.[111]
Νικόλαος Βασιλάκης
1987
1998
Υπηρέτησε τρεις θητείες ως την κατάργηση της κοινότητας. Εξελέγη για τελευταία φορά με ποσοστό 67% το 1994.[111]
Πρόσωπα
Γεώργιος Δεμενόπουλος (1888 - 1951), στρατιωτικός και πολιτικός, με σημαντική συμβολή στην ανέγερση του σημερινού Δημοτικού Σχολείου και την υδροδότηση του χωριού με κρήνες.[112][113]
↑Στα επίσημα έγραφα συναντούμε κυρίως τη γραφή «Φιλότιον, το», όπως στην τελευταία απογραφή του 2011.
↑ 2,02,1Σφάλμα αναφοράς: Σφάλμα παραπομπής: Λανθασμένο <ref>. Δεν υπάρχει κείμενο για τις παραπομπές με όνομα :0.
↑Λίγα χρόνια μετά το 1207 που κατέλαβε τη Νάξο ο Δούκας Μάρκος Σανούδος τη χώρισε σε 56 τοπαρχίες και τη μοίρασε στους δικούς του ανθρώπους.
↑Ευρήματα της νεότερης νεολιθικής εποχής (4300 - 3200 π.Χ.), από τη σπηλιά του Ζα, εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάξου.
↑Η Νάξος οργανώθηκε σε τρεις κοινότητες: α) το Κάστρο (όπου ζούσαν οι Βενετοί), β) ο Μπούργκος (όπου ζούσε η μπουρζουαζία) και γ) η Κοινότητα των Χωριών (όπου ανήκαν οι κάτοικοι του υπόλοιπου νησιού).
↑Η πλατεία του Λαχαναριού υπήρξε η κεντρική πλατεία του χωριού μέχρι και τα μέσα του 20ου αι. οπότε άρχισε να αναπτύσσεται η "Γέφυρα", η πλατεία στον αυτοκινητόδρομο.
↑Αντώνης Γ. Τζιώτης, βλ.βιβλ.πηγές σελ.18 γράφει "Εκεί δίπλα στο νερόμυλο ο Νικόλαος Στεφ. Ψαρράς, ο Νικόλας του Στεφανάκη φύτεψε ένα πλατανάκι το 1912 με τη βοήθεια των παιδιών του Δημοτικού Σχολείου. Ο Νικόλας ήταν μαραγκός."
↑ 13,013,1"Μετά ταύτα ο Δουξ διήρεσε την Νάξον εις 56 τοπαρχίας", αναφέρει ο Grimaldi, "και τας έδωσε εις τους ευγενείς να τας διοικούν. Υποσημειούμεν τα ονόματα των τοπαρχιών ων αι περισσότεραι διεφύλαξαν τα αρχαία των ονόματα" συνεχίζει, και παραθέτει κατά σειρά τις 56 τοπαρχίες ως εξής. (Διατηρώ την ορθογραφία του κειμένου του): Στιλίδα,Πολύχνι,Αβολιαντίς, Όσκελος, Σιδηρόπετρα, Αγιασσώ, Τάλι, Μεγάλη Βίγλα, Σιάγριον, Τρίπος, Κεχριές, Εβριακές, Αρχατός, Μαραθός, Αργία, Μικρά Αργία, Ετέρα Αργία, Δαμαριώνας, Απλύκι, Έτερο Απλύκι, Πάνορμος, Χείμαρος, Ανάκια, Χαλάδρι,Καλοστοιχιά, Φωτοδότης, Μυρσίνη, Λάκος, Δρύς, Αγία Κυριακή, Αμόμαξη, Βόθροι, Μέση, Κωμιακή, Αγία, Κανά, Σκιπώνοι, Χαράδρα, Άγιον Πνεύμα, Γραβούτις, Κινήδαρος, Κεραμωτή, Συμέρονες, Φανάρη, Φανίλια, Φιλότης, Αμελαθειού, Ράχη, Φλεριό, Απάνω Κάστρο, Μέλαναις, Μεγάλαις Πέτραις, Άγιος Δημήτριος, Άγιος Μάμμας, Κοράκια, Ξηρόκαμπος. Το κείμενο αυτό του Grimaldi παρατίθεται σε παραρτήματα (σελ. 122-125) με το γενικό τίτλο "Extracts from Authorities" του βιβλίου του John Fotherigham "Marco Sanudo Conqueror of the Archipelago", Oxford Press 1915. Η "Ιστορία της Νάξου" του Grimaldi υπάρχει μόνο χειρόγαφη και γράφτηκε το αργότερο το 1870 (με πιθανότερο το 1840). Ανακτήθηκε 17/09/2018.
↑(Αγγλικά) "This village is the largest in population (and in area, too-Y.N.) on the island.". Nakamura, Yoshikazu. (July 1979) σελ. 18 (σελ. 2 του pdf)
↑(Αγγλικά) "The inhabitants' main professions are agriculture and stockbreeding". Nakamura, Yoshikazu. (July 1979), βλ. βιβλ. πηγές σελ. 17 (σελ. 2 του pdf).
↑«....το Πολιτιστικό Κέντρο του Συλλόγου Φιλωτιτών, όπου στεγάζεται η Βιβλιοθήκη Ανωμερίτη, η Κινηματογραφική Λέσχη καθώς και η Λέσχη Ανάγνωσης Βιβλίου.». Φιλώτι από naxos.gr. Αρχειοθετήθηκε 20/12/2018. Ανακτήθηκε 20/12/2018.
↑Επίσημος ιστοχώρος του συλλόγου. «ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΦΙΛΩΤΙΤΩΝ ΝΑΞΟΥ». e-filoti.blogspot.com. Ανακτήθηκε στις 20 Δεκεμβρίου 2018.
.jpg)
.jpg)
