მოსე (მთავარეპისკოპოსი)

მოსე — სომხურ წყაროებში (კორიუნის „მაშტოცის ცხოვრებასა“ და მოვსეს ხორენაცის „სომხეთის ისტორიაში“) მოხსენიებული როგორც ქართლის ეპისკოპოსი, რომლის დროსაც მესროპ მაშტოცმა დაუწერა ივერიელებს ქართული ანბანი — ასომთავრული. იგი არ მოიხსენიება არცერთ ქართულ წყაროში.

კორიუნის "მაშტოცის ცხოვრებაში" და ხორენაცისეულ "სომხეთის ისტორიაში" გვხვდება ცნობა მაშტოცის მიერ ქართული ანბანის შექმნის თაობაზე, მეფე ბაკურისა და მისი თანადროული მთავარეპისკოპოსი მოსეს მოღვაწეობის პერიოდში.

კორიუნი თავის თხზულებაში — „მაშტოცის ცხოვრება“ წერს: „რამდენიმე ხანის შემდეგ ღვთისმოყვარემ (მაშტოცმა) იზრუნა ბარბაროსულ ქვეყნებზეც. და ღვთის შეწევნით ივერიელებისათვის ანბანის შედგენას შეუდგა. მაშტოცმა გამოხაზა ყოველივე ასო, დაალაგა და გამართა. თავის საუკეთესო მოწაფეებთან ერთად გამოემართა ივერთა ქვეყანაში, სადაც იგი წარუდგა ივერიის მეფე ბაკურს და ეპიკოპოს მოსეს. მეფე და მთელი მისი დარბაზი ღვთის შეწევნით უსმენდნენ და ემორჩილებოდნენ მას“^[1].

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ აღნიშნულ 1962 წლის წიგნში მკვლევარებმა ბაკურ მეფე ვარაზ-ბაკურად წარმოადგინეს.

	„ბაკური — იგივე ვარაზ-ბაკური — ივერთა მეფე“
	(რუს. Бакур - он же Вараз Бакур - Царь иверов (416-429 гг.)[2])

მოვსეს ხორენაცის „სომხეთის ისტორიაში“ წერია: „მესროპი გაემართა ივერთა ქვეყანაში, რათა მათვის შეექნა დამწერლობა. მას თან ახლდა ბერძნულისა და სომხური ენების მცოდნე ვინმე ჯახა. ივერთა მეფე ბაკური და მოსე ეპისკოპოსი ეხმარებოდნენ მესროპს“^[3].

არსებობს რიგი შეუთავსებლობა სომხურ და ქართულ წყაროებს შორის:

1. მეფე ბაკური მოღვაწეობდა 405 წლამდე (სომხური ანბანის შექმნამდე)

2. მეფე ბაკურის დროს არ მოღვაწეობდა მოსე ეპისკოპოსი.

• ბაკურის (რევის ძე) დროს მოღვაწეობდნენ იოანე და იაკობი მთავარეპისკოპოსები. ("და მოკუდა იოვანე ებისკოპოსი და დაჯდა იაკობ, მღდელი იგი მუნით-ვე მოსრული, მთავარეპისკოპოსად." - მოქცევაი ქართლისაი).
• ვარაზ-ბაქარის დროს მოღვაწეობდა იობ მთავარეპისკოპოსი. ("და მთავარებისკოპოსი იყო იგი-ვე იობ." - მოქცევაი ქართლისაი).
• ბაკურის (თრდატის ძე) დროს მოღვაწეობდა ელია მთავარეპისკოპოსი. ("და მთავარებისკოპოსი იყო ელია." - მოქცევაი ქართლისაი)

შესაბამისად ქართლის ცხოვრებაში არათუ ვარაზ ბაკურის, არამედ ზოგადად ბაკურ მეფეების დროს, რომლებიც მირიანიდან არჩილადმე მეფობდნენ, არ მოიხსენიება არსად მოსე მთავარეპისკოპოსი.

3. ეპისკოპოსი მოსე არც მხითარ აირივანეცს ჰყავს შეყვანილი თავის სიაში. ქართლის ცხოვრების მიხედვით, ცნობილია, რომ არჩილის დროს ზედიზედ რამდენიმე ეპისკოპოსი გარდაიცვალა: გრიგოლი, ბასილი და მობიდან. მხითარ აირივანეცის მიერ ასევე მოყვანილია მათი სახელები ოდნავი დამახინჯებით და იგივე თანმიმდევრობით: Ter Grigor(გრიგოლი), Ter Barsegh(ბასილი), Ter Mouchid(მობიდანი).

4. არსებობდა ეპისკოპოსი მობიდანი, რომელიც მხითარ აირივანეცის მოხსენიებული ჰყავს როგორც Ter Mouchid.^[4]

5. მობიდანი/Ter Mouchid/ მოღვაწეობდა არჩილის პერიოდში, ანუ სომხური ანბანის შექმნის - 405 წლის შემდგომ და 440 წელი მაშტოცის გარდაცვალებამდე, მაგრამ არა მეფე „ბაკურის“ დროს.

ხ • გ • რ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მეთაურები მცხეთის მთავარეპისკოპოსები იოანე I იაკობი იობი ელია I სვიმონ I იონა გრიგოლ I ბასილ I მობიდანი იოველ I გლონოქორი მიქაელ I არაქართულ წყაროებში მოხსენიებული მღვდელთმთავრები: მოსე • იერემია ქართლის კათოლიკოსები პეტრე I სამოელ I გაბრიელ I თავფაჩაგ (თავფეჩაღ) I ჩიმაგა I საბა (დასაბია) I ევლალე I მაკარი სამოელ II სვიმონ II სამოელ III სამოელ IV ბართლომე კირონ I იოანე II ბაბილა თაბორი სამოელ V ევნონი თავფაჩაგ II ევლალე II იოველ II სამოელ VI გიორგი I კირიონ II იზიდ-ბოზიდი თეოდორე I პეტრე II მამაი იოანე III გრიგოლ II კლემენტოსი სარმეანე თალალე მიქელ II სამოელ VII კირილე I გრიგოლ III სამოელ VIII გიორგი II გაბრიელ II ილარიონი არსენ I ევსუქი ბასილ II მიქაელ III დავით I არსენ II საქართველოს სამეფოს კათოლიკოსები და კათოლიკოს-პატრიარქები იოანე IV ოქროპირი სვიმონ III მელქისედეკ I იოანე V ოქროპირი ექვთიმე I გიორგი III გაბრიელ III დიმიტრი ბასილ III იოანე VI სვიმონ IV გულაბერისძე საბა II ნიკოლოზ I გულაბერისძე მიქელ IV თეოდორე II ბასილ IV იოანე VII ეტიფანე ექვთიმე II არსენ III გიორგი IV ნიკოლოზ II მიქელ V არსენ IV ევდემონი ნიკოლოზ III აბრაჰამ I ექვთიმე III ბასილი V დოროთეოზ I შიო I ნიკოლოზ IV გიორგი V ელიოზი მიქელ VI დავით II თეოდორე III დავით III გუბელაძე შიო II დავით IV მარკოზი დავით V ნიკოლოზ V ევაგრე აბრაამ II ეფრემ I დოროთეოზ II იოანე VIII დიონისე ბასილ VI მელქისედეკ II მალაქია გერმანე ნიკოლოზ VI სვიმონ V ზებედე I დომენტი I ნიკოლოზ VII ნიკოლოზ VIII დოროთეოზ III დომენტი II ზებედე II იოანე IX ქრისტეფორე I ზაქარია ევდემოზ I ქრისტეფორე II დომენტი III ნიკოლოზ IX იოანე X ევდემოზ II დომენტი IV ბესარიონი კირილე II ნიკოლოზ X ანტონ I იოსები ანტონ II დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქები სვიმეონი ნიკოლოზი არსენი დანიელი იოვაკიმე სტეფანე მალაქია I ევდემონ I ეფთვიმე I მალაქია II გრიგოლ I მაქსიმე I ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი ზაქარია სვიმონი ევდემონ II ეფთვიმე II დავითი გრიგოლ II ბესარიონი გერმანე იოსები მაქსიმე II დოსითეოს ქუთათელი რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის საქართველოს ეგზარქოსები ვარლამი თეოფილაქტე იონა მოსე ევგენი ისიდორე ევსევი იოანიკე პავლე პალადი ვლადიმერი ფლავიანე ალექსი I ნიკოლოზი ნიკონი ინოკენტი ალექსი II პიტირიმე პლატონი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქები კირიონ II საძაგლიშვილი ლეონიდე ოქროპირიძე ამბროსი ხელაია ქრისტეფორე III ციცქიშვილი კალისტრატე ცინცაძე მელქისედეკ III ფხალაძე ეფრემ II სიდამონიძე დავით V დევდარიანი ილია II შიოლაშვილი