საქართველოს საეგზარქოსო

საქართველოს საეგზარქოსო — რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის საეკლესიო-ადმინისტრაციული ორგანო 1811-1917 წლებში კავკასიის სამეფისნაცვლოს ტერიტორიაზე. ის დაარსდა რუსეთის ეკლესიის მიერ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების შედეგად. საეგზარქოსო გაუქმდა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ. მის ნაცვლად შეიქმნა კავკასიის საეგზარქოსო.

1783 წელს დადებული გეორგიევსკის ტრაქტატით საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქი რუსეთის ეკლესიის სინოდის წევრად გამოცხადდა. 1801 წელს ქართლ-კახეთის სამეფოს შეერთების შემდეგ რუსეთის იმპერიას უნდოდა გადაეწყვიტა საქართველოს ეკლესიის რეორგანიზების საკითხი. იმავე წლის თებერვალში კათოლიკოს პატრიარქ ანტონ II-საგან კარლ კნორინგმა გამოითხოვა საქართველოს ეკლესიის დეტალური მდგომარეობა. ანტონ II-ის აღწერით იმჟამად ქართლ-კახეთის სამეფოს ტერიტორიაზე არსებობდა: ქართლში სამთავროს, ტფილისის (არსენი), რუისის (იუსტინე), წილკანის (იოანე) სამიტროპოლიტოები, მანგლისის სამთავარეპისკოპოსო, და ურბნისის (იულიუსი), სამთავისისა (გერვასი) და ნიქოზის (ათანასე) საეპისკოპოსოები; კახეთში კი ალავერდის, ბოდბის (იოანე) და ნინოწმინდის (მიქაელი) სამიტროპოლიტოები, რუსთავის (სტეფანე) სამთავარეპისკოპოსო და ნეკრესისა (ამბროსი) და ხარჭაშნელის საეპისკოპოსოები^[1].

იმპერიის ხელისუფლებამ დაიწყო კათოლიკოს-პატრიარქ ანტონ II-ის შევიწროება. 1810 წლის 3 ნოემბერს ის იძულებული გახდა პეტერბურგში ჩასულიყო. ანტონ II-ს უკან დაბრუნების უფლება არ მისცეს. ალექსანდრე I-მა რუსეთის ეკლესიის სინოდის ობერპროკურორს და საქართველოს მთავარმართებელ ალექსანდრ ტორმასოვს დაავალა საქართველოს ეკლესიის მართვა-გამგეობის საკითხის გადაწყვეტა. ტორმასოვმა ალექსანდრე გოლიცინთან და არქიეპისკოპოს ვარლამთან ერთად მოახდინეს საქართველოს ეკლესიის რეორგანიზება. გაუქმდა ეკლესიის ავტოკეფალია და ის ჩამოყალიბდა, როგორც რუსეთის ეკლესიის საეგზარქოსო. ეგზარქოსად დაინიშნა ეპისკოპოსი ვარლამი. ეპარქიების რიცხვი შემცირდა ორამდე: მცხეთა-ქაღტლისა და ალავერდ-კახეთისა. ეკლესიის ქონება ხაზინას გადაეცა. ქალაქებში შეიზღუდა ქართულ ენაზე წირვა-ლოცვა. ტორმასოვის რეფორმა 1811 წლის 30 ივნისს დამტკიცდა.

1811 წელს საქართველოს საეგზაქოსოს შექმნამდე, საქართველოს ეკლესიის შესახებ არსებობდა შემდეგი სტატისტიკური მონაცემები^[2]:

უფრო მტკივნეულად წარიმართა აფხაზეთის საკათალიკოსოს გაუქმების პროცესი. ის გაუქმდა 1814 წლის 17 ოქქტომბერს. 1815 წელს შეიქმნა საქართველო-იმერეთის სინოდალური კანტორა. საკათალიკოსოს გაუქმებას თან ახლდა გლეხებისთვის საეკლესიო გადასახადების გაზრდა, რამაც გამოიწვია 1819-1820 წლების აჯანყება იმერეთსა და გურიაში. 1820 წელს აჯანყების მხარდაჭერისთვის დააპატიმრეს და გადაასახლეს დოსითეოს ქუთათელი და ეფთვიმე გენათელი. საქართველოს საეგზარქოსომ 18 ეგზარქოსი გამოიცვალა. ვარლამის შემდეგ ამ თანამდებობაზე მხოლოდ ეთნიკურად რუსები ინიშნებოდნენ. მათი უმრავლესობა ქართულ კულტურას დამცირებით ეპყრობდა, რაც კონფლიქტებს იწვევდა. ზოგიერთი ეგზარქოსი, მაგალითად ისიდრე და ვლადიმერი ხელს უწყობდნენ ქართული ჰიმნოგრაფიული ტრადიციების აღდგენას.

XIX საუკუნის შუა წლებში გაჩნდა ქართულენოვანი საეკლესიო პრესა „საქართველოს სასულიერო მახარობელი“, „შინაური საქმეები“, „სიტყვა“, „მწყემსი“, დაიწყო ძველი ქართული საგალობლების შესწავლა, აღმოჩენილ და შესწავლილ იქნა ძველი ქართული საეკლესიო მწერლობის ძეგლები. 1882 წელს თბილისში ჩატარდა რუსეთის V არქეოლოგიური ყრილობა, სადაც ქართული საეკლესიო ნივთების და წიგნების პირველი გამოფენა მოეწყო, 1888 წელს დაარსდა თბილისის საეკლესიო მუზეუმი. რუსეთის სასულიერო აკადემიებში აღიზარდნენ ქართველი ღვთიმეტყველები და მისიონერები, რომელთაგან გამორჩეული იყპ ეპისკოპოსი გაბრიელი. მისი ქადაგებები მისსავე სიცოცხლეში ითარგმნა რუსულ და ინგლისურ ენებზე.

1886 წელს თბილისის სასულიერო სემინარიის სტუდენტმა იოსებ ლაღიაშვილმა მოკლა სემინარიის რექტორი პავლე ჩუდეცკი. ჩუდეცკის დაკრძალვის დღეს ეგზარქოსმა პავლემ დაწყევლა მკვლელი და საზოგადოება, რომელმაც ის წარმოშვა. უცნობია, ზუსტად რა სიტყვები წარმოთქვა პავლემ, თუმცა ის აღქმულ იქნა, როგორც ქართველი ერის დაწყველა. პროტესტი ყველაზე მკაფიოდ დიმიტრი ყიფიანმა გამოხატა და საჯაროდ, პრესის მეშვეობით მოითხოვა ეგზარქოსისგან საქართველოს დატოვება. ეგზარქოსმა პავლემ წერილითვე უარყო წყველის წარმოთქმა, ხოლო დიმიტრი ყიფიანის მიმართ ხელისუფლებამ რეპრესიული ზომები გაატარა, თანამდებობიდან გადააყენა და სტავროპოლის მხარეში გადაასახლა, სადაც ის მოკლეს. ყიფიანის გადმოსვენება და მთაწმინდაზე დაკრძალვა ანტიიმპერიულ აქციად იქცა.

ეკლესიის ისტორიის ქართველი მკვლევარებმა ხელმისაწვდომი გახადეს დოკუმენტები, რომლებიც საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის უფლებას ადასტურებდა. 1894 წელს ჟურნალ „პასტირში“ გამოქვეყნდა მღვდელ კალისტრატე ცინცაძის სტატია „საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია“. 1905 წლიდან დაიწყო აქტიური კამპანია ავტოკეფალიის მოთხოვნით, ქვეყნდებოდა ისტორიული მასალები, ეწყობოდა კრებები. ამ ბრძოლას სათავეში ედგნენ ეპისკოპოსები კირიონი და ლეონიდე, არქიმანდრიტი ამბროსი, დეკანოზები კალისტრატე და ნიკიტა და სხვები. კირიონმა, კალისტრატემ, თედო ჟორდანიამ, ნიკოლოზ დურნოვომ 1905-1906 წლებში დაბეჭდეს ნაშრომები, რომლებშიც ასაბუთებდნენ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის აუცილებლობას.

1905 წლის 29 მაისს დაიწყო მუშაობა არასანქცირებულმა ყრილობამ, რომელიც ეგზარქოსმა ალექსიმ კაზაკების მეშვეობით დაარბია. ამ ფაქტმა საპროტესტო მოძრაობა უფრო გააძლიერა. ხელისუფლება იძულებული გახდა ეგზარქოსი ალექსი საქართველოდან გაეწვია და დაეწყო მზადება საეკლესიო კრებისთვის, რომელსაც ეს საკითხი უნდა გადაეწყვიტა. 1906-1907 წლებში რუსეთის ეკლესიის სინოდში გაიმართა წინასწარი თათბირები, სადაც მოისმინეს ეპისკოპოსების კირიონის, ლეონიდეს, ექვთიმეს, პროფესორების ალექსანდრე ცაგარელის, ალექსანდრე ხახანაშვილის და ნიკო მარის მოხსენებები. კირიონის მოხსენების თემა შემდეგ საკითხებს ეხებოდა: „1. საქართველოს საეკლესიო საკითხი, 2. რა აიძულებს ქართველებს იბრძოლონ თავიანთი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისათვის, 3. რომელ წელს მიენიჭა ივერიის ეკლესიას ავტოკეფალია, 4. ეროვნული პრინციპი ეკლესიაში”. ალექსანდრე ცაგარელის მოხსენება ეხებოდა XVII-XVIII საუკუნეებში საქართველოს ეკლესიის ოფიციალურ მიმოწერას. იგი ასაბუთებდა, რომ რუსეთის ეკლესიის სინოდსა და საერო მთავრობას არავითარი უფლება არ ჰქონდა გაეუქმებინა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია საქართველოსა და მსოფლიოს საეკლესიო კრებების თანხმობის გარეშე. ცაგარელმა თავის მოხსენებაში დაასაბუთა ის უარყოფითი შედეგები, რაც საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმებას მოჰყვა. ალექსანდრე ხახანაშვილის მოხსენება ეხებოდა საქართველოს ეკლესიისა და განათლების მდგომარეობას XVIII საუკუნეში, მასში დასაბუთებული იყო ქართული ეროვნული შეგნების, ქართული ენისა და განათლების განვითარებაში საქართველოს ეკლესიის როლი და მნიშვნელობა. ნიკო მარის მოხსენებამ „საქართველოს ეკლესიის ისტორიული განხილვა ძველი დროიდან” განსაკუთრებული შთაბეჭდილება მოახდინა სხდომაზე, მან ავტოკეფალიის მოწინააღმდეგენი ჩიხში მოამწყვდია. სხდომაზე ქართველი სამღვდელოების მოთხოვნამ ასეთი სახე მიიღო:

1. ცნონ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია, რომელიც ივერიის ეკლესიას ებოძა VI მსოფლიო საეკლესიო კრების გადაწყვეტილებით და რომელიც ცნეს კონსტანტინოპოლისა და აღმოსავლეთის პატრიარქებმა.
2. აღდგეს ქართლის, სამცხის, კახეთის, სამეგრელო-სამურზაყანოს, გურიის ეპარქიები, საქართველოს ეკლესიას უფლება მიეცეს წელიწადში ორჯერ საეკლესიო კრების მოწვევისა.

რუსების მხრიდან ავტოკეფალიის წინააღმდეგ გამოვიდნენ პროფესორები გლობუკოვსკი და ოსტროუმოვი, დეკანოზები ვოსტორგოვი და ბუტკევიჩი. პროფესორებმა სოკოლოვმა, ზაოზერსკიმ და დურნოვომ მხარი დაუჭირეს საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიას. დებატები კონსტრუქციულ კალაპოტში მიმდინარეობდა, მაგრამ სინოდმა პირობა არ შეასრულა და კრება აღარ მოიწვია. არსებობდა სასულიერო პირების ჯგუფი, რომლებიც რუსეთის ეკლესიიდან გათავისუფლებას რომის კათოლიკურ ეკლესიასთან უნიის მეშვეობით აპირებდნენ. ქართული კათოლიკური ჟურნალი „ჯვარი ვაზისა“ საკუთარ სივრცეს უთმობდა მართლმადიდებელ სასულიერო პირებს. ამ მიმართულებით აქტიურობდნენ გელათის მონასტრის ბერები, ქუთაისის თავად-აზნაურები, აკაკი წერეთელი, ვარლამ ჩერქეზიშვილი, მაგრამ მათ ბევრი არ მიემხრო.

1908 წლის 28 მაისს თბილისში მოკლეს ეგზარქოსი ნიკონი. მკვლელი ვერ დაიჭირეს. ეჭვი მიტანილ იქნა ეპისკოპოს კირიონზე, რომელიც დააპატიმრეს, სასულიერო ხარისხი ჩამოართვეს და გადაასახლეს, არქიმანდრიტ ამბროსიზე, რომელიც 1910 წელს გაამართლეს და მღვდელ ნიკოლოზ ნამორაძეზე, რომელიც გაიქცა, თავი სტამბულის ქართველ კათოლიკეთა მონასტერს შეაფარა და საქართველოში მხოლოდ 1917 წლის რევოლუციის შემდეგ დაბრუნდა. ნიკონის მკვლელობამ ქართული სამღვდელოების დევნა და შევიწროება გამოიწვია.

პირველი მსოფლიო ომის დროს გადამწყვეტ ფაზაში შევიდა ბრძოლა ავტოკეფალიისთვის. საპასუხოდ ხელისუფლებამ შეიმუშავა პროექტი, რომლის მიხედვით საქართველოს საეგზარქოსოს ნაცვლად უნდა ჩამოყალიბებულიყო კავკასიის სამიტროპოლიტო, ანუ მომხდარიყო საქართველოს ეკლესიის სრული ინკორპორაცია რუსეთის ეკლესიაში. ამ პროექტს შეეწინააღმდეგა ეგზარქოსი პლატონი. ამის შემდეგ შემუშავებულ იქნა პროექტი, რომელიც ითვალისწინებდა სოხუმის ეპარქიის ჩამოშორებას საქართველოს საეგზარქოსოდან და მის გაერთიანებას რუსსეთის ერთ-ერთ ეპარქიაში. თებერვლის რევოლუციამ შექმნა პირობები საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გამოცხადებისთვის. 1917 წლის მარტიდან იმართებოდა საიდუმლო კრებები, რომლებშიც ნოე ჟორდანია და სხვა ქართველი პოლიტიკოსებიც მონაწილეობდნენ^[3] 1917 წლის 12 (25) მარტს, მცხეთის სვეტიცხოველში შეკრებილმა ქართველმა სამღვდელოებამ საგანგებო საეკლესიო კრებაზე აღადგინა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალია და კვლავ შემოიღო საპატრიარქო მმართველობა. დროებით კათოლიკოს-პატრიარქის არჩევამდე ეკლესიის გამგედ დაინიშნა გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსი ლეონიდე.

შეიქმნა 1811 წლის 30 ივნისს^[2] იმ რეფორმის შედეგად, რომელიც გაატარა ცარიზმმა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების შემდეგ, ქართული ეკლესიის რუსულ ყაიდაზე გარდასაქმნელად. საქართველოს საეგზარქოსოს სათავეში ედგა ეგზარქოსი, რომელიც რუსეთის უწმინდეს სინოდს ემორჩილებოდა. მისი პირველი მმართველი იყო საქართველოს ეგზარქოსი — მიტროპოლიტი ვარლამი.

საქართველოს ეგზარქოსის ვარლაამის გადაწყვეტილებით არსებული 13 ეპარქიისაგან შეიქმნა ორი ეპარქია:

1. მცხეთა-ქართლის ეპარქია
2. კახეთ-ალავერდის ეპარქია

მცხეთისა და ქართლის ეპარქიის მღვდელთმთავარს, როგორც საქართველოს სასულიერო წინამძღვარს, ეწოდა „მცხეთისა და ქართლის მიტროპოლიტი და საქართველოს ეგზარქოსი“.

9 საარქიმანდრიტოდან დარჩა მხოლოდ 5:

1. ერთი შეიქმნა არსებული ბოდბის ეპარქიის გაუქმების ხარჯზე;
2. გაერთიანდა ქვაბთახევისა (ანუ ქვათახევის) და შიომღვიმის საარქიმანდრიტოები;
3. კახეთის საარქიმანდრიტო დარჩა როგორც იყო;
4. დავით გარეჯის უდაბნო;
5. გაერთიანდა იოანე ნათლისმცემლისა და შუამთის მონასტრების საარქიმანდრიტოები;

გაუქმდა იკორთის, ლარგვის, თირის საარქიმანდრიტოები.

შეიქმნა დიკასტერიის ინსტიტუტი, რომელსაც დაევალა საქართველოში სასულიერო პირების საქმიანობაზე თვალყურის დევნა.

• 17 ოქტომბერს გაუქმდა აფხაზეთის საკათალიკოსო და თბილისში დაარსდა წმინდა სინოდის საქართველო-იმერეთის კანტორა.

1817 წლის 14 მაისს დაინიშნა საქართველოს ახალი ეგზარქოსი — არქიეპისკოპოსი თეოფილაქტე.

1817 წლის 1 ოქტომბერს გაიხსნა თბილისის სასულიერო სემინარია.

1818 წლის 28 დეკემბერს საქართველოს საეგზარქოსოში შეიქმნა ეპარქიები^[4]:

1. ქართლ-კახეთის ეპარქია
2. იმერეთის ეპარქია
3. სამეგრელოს ეპარქია
4. გურიის ეპარქია

• 1819-1820 წლების აჯანყების მხარდაჭერისთვის დააპატიმრეს და გადაასახლეს დოსითეოს ქუთათელი და ეფთვიმე გენათელი

• 19 ივლისს სიღნაღის მაზრის წმ. ნინოს ბოდბის მონასტერში გარდაიცვალა ეგზაქოსი თეოფილაქტე.
• 1 ოქტომბერს დაინიშნა საქართველოს ახალი ეგზარქოსი — მთავარეპისკოპოსი იონა.

1828 წელს გარდაიცვალა ახტალის ეპისკოპოსი იოაკიმე, ხოლო ახტალის საეპისკოპოსო გაუქმდა.

1832 წლის 12 მარტს მიტროპოლიტი იონა გაათავისუფლეს და მის მაგივრად დანიშნეს სარატოვის ეპისკოპოსი მოსე.

1834 წლის 13 ივლისს გარდაიცვალა საქართველოს ეგზარქოსი მოსე.

1834 წლის 1 სექტემბერს საქართველოს ეგზარქოსად დანიშნეს ეპისკოპოსი ევგენი.

1842 წლის 4 აპრილს შეიქმნა კავკასიისა და შავიზღვის ეპარქიები.

1844 წლის 1 აპრილს აღსდგა გურიის ეპარქია, რომლის ეპისკოპოსად გელათის წინამძღვარი არქიმანდრიტი ეფთვიმე გენათელი დაინიშნა^[5].

12 ნოემბერს საქართველოს ეგზარქოსად დანინიშნა მთავარეპისკოპოსი ისიდორე.

1846 წელს საქართველოს საეგზარქოსოში შედიოდა 4 ეპარქია^[6]:

1. ქართლ-კახეთის ეპარქია — საქართველოს ეგზარქოსი, ქართლ-კახეთის არქიეპისკოპოსი, ყოვლადუსამღვდელოესი ისიდორე.

• საქართველოს ვიქარი — ქ. გორის ეპისკოპოსი ნიკიფორე

2. იმერეთის ეპარქია — უსამღვდელოესი მიტროპოლიტი დავითი

• გაენათის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი სვიმონი
• ჭელიშის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი იოანე

3. გურიის ეპარქია — ეპისკოპოსი ექვთიმე

• შემოქმედის მონასტრის წინამძღვარი — ვაკანტური
• იოანე ნათლისმცემლის უდაბნოს წინამძღვარი — იღუმენი გაბრიელი

4. სამეგრელოს ეპარქია — ეპისკოპოსი ანტონი

• ხობის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი ბესარიონი
• ცაგერის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი გაბრიელი

1847 წელს საქართველოს საეგზარქოსოში შედიოდა 4 ეპარქია^[7]:

1. ქართლ-კახეთის ეპარქია — საქართველოს ეგზარქოსი, ქართლ-კახეთის არქიეპისკოპოსი, ყოვლადუსამღვდელოესი ისიდორე.

• საქართველოს ვიქარი — ქ. გორის ეპისკოპოსი ნიკიფორე

2. იმერეთის ეპარქია — უსამღვდელოესი მიტროპოლიტი დავითი

• გაენათის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი სვიმონი
• ჭელიშის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი იოანე

3. გურიის ეპარქია — ეპისკოპოსი ექვთიმე

• შემოქმედის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი ანთიმოზი
• იოანე ნათლისმცემლის უდაბნოს წინამძღვარი — იღუმენი გაბრიელი

4. სამეგრელოს ეპარქია — ეპისკოპოსი ანტონი

• ხობის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი ბესარიონი
• ცაგერის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი გაბრიელი

1848 წელს საქართველოს საეგზარქოსოში შედიოდა 4 ეპარქია^[8]:

1. ქართლ-კახეთის ეპარქია — საქართველოს ეგზარქოსი, ქართლ-კახეთის არქიეპისკოპოსი, ყოვლადუსამღვდელოესი ისიდორე.

• საქართველოს ვიქარი — ქ. გორის ეპისკოპოსი ნიკიფორე

2. იმერეთის ეპარქია — უსამღვდელოესი მიტროპოლიტი დავითი

• გაენათის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი სვიმონი
• ჭელიშის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი იოანე

3. გურიის ეპარქია — ეპისკოპოსი ექვთიმე

• შემოქმედის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი ანთიმოზი
• იოანე ნათლისმცემლის უდაბნოს წინამძღვარი — არქიმანდრიტი გაბრიელი

4. სამეგრელოს ეპარქია — ეპისკოპოსი ანტონი

• ხობის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი ბესარიონი
• ცაგერის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი გაბრიელი

1849 წელს საქართველოს საეგზარქოსოში შედიოდა 4 ეპარქია^[9]:

1. ქართლ-კახეთის ეპარქია — საქართველოს ეგზარქოსი, ქართლ-კახეთის არქიეპისკოპოსი, ყოვლადუსამღვდელოესი ისიდორე.

• საქართველოს ვიქარი — ქ. გორის ეპისკოპოსი ნიკიფორე

2. იმერეთის ეპარქია — უსამღვდელოესი მიტროპოლიტი დავითი

• გაენათის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი სვიმონი
• ჭელიშის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი იოანე

3. გურიის ეპარქია — ეპისკოპოსი ექვთიმე

• შემოქმედის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი ანთიმოზი
• იოანე ნათლისმცემლის უდაბნოს წინამძღვარი — არქიმანდრიტი გაბრიელი

4. სამეგრელოს ეპარქია — ეპისკოპოსი ანტონი

• ხობის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი ბესარიონი
• ცაგერის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი გაბრიელი

1850 წელს საქართველოს საეგზარქოსოში შედიოდა 4 ეპარქია^[10]:

1. ქართლ-კახეთის ეპარქია — საქართველოს ეგზარქოსი, ქართლ-კახეთის არქიეპისკოპოსი, ყოვლადუსამღვდელოესი ისიდორე.

• საქართველოს ვიქარი — ქ. გორის ეპისკოპოსი ნიკიფორე

2. იმერეთის ეპარქია — უსამღვდელოესი მიტროპოლიტი დავითი

• გაენათის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი სვიმონი
• ჭელიშის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი იოანე

3. გურიის ეპარქია — ეპისკოპოსი ექვთიმე

• შემოქმედის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი ანთიმოზი
• იოანე ნათლისმცემლის უდაბნოს წინამძღვარი — არქიმანდრიტი გაბრიელი

4. სამეგრელოს ეპარქია — ეპისკოპოსი ანტონი

• ხობის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი ბესარიონი
• ცაგერის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი გაბრიელი
• ლეჩხუმის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი თეოფანე

1851 წლის 15 აპრილს აფხაზეთში დაფუძნდა მთავარეპისკოპოსო კათედრა.

1851 წელს საქართველოს საეგზარქოსოში შედიოდა 5 ეპარქია^[11]:

1. ქართლ-კახეთის ეპარქია — საქართველოს ეგზარქოსი, ქართლ-კახეთის არქიეპისკოპოსი, ყოვლადუსამღვდელოესი ისიდორე.

• საქართველოს ვიქარი — ქ. გორის ეპისკოპოსი ნიკიფორე

2. იმერეთის ეპარქია — უსამღვდელოესი მიტროპოლიტი დავითი

• გაენათის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი სვიმონი
• ჭელიშის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი იოანე
• მოწამეთის მონასტრის წინამძღვარი — იღუმენი პორფირი

3. გურიის ეპარქია — ეპისკოპოსი ექვთიმე

• შემოქმედის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი ანთიმოზი
• იოანე ნათლისმცემლის უდაბნოს წინამძღვარი — არქიმანდრიტი გაბრიელი

4. სამეგრელოს ეპარქია — ეპისკოპოსი ანტონი

• ხობის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი ბესარიონი
• ცაგერის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი გაბრიელი
• ლეჩხუმის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი თეოფანე

5. აფხაზეთის ეპარქია — უსამღვდელოესი გერმანე

1852 წელს საქართველოს საეგზარქოსოში შედიოდა 5 ეპარქია^[12]:

1. ქართლ-კახეთის ეპარქია — საქართველოს ეგზარქოსი, ქართლ-კახეთის არქიეპისკოპოსი, ყოვლადუსამღვდელოესი ისიდორე.

• საქართველოს ვიქარი — ქ. გორის ეპისკოპოსი იოანე

2. იმერეთის ეპარქია — უსამღვდელოესი მიტროპოლიტი დავითი

• გაენათის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი სვიმონი
• ჭელიშის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი იოანე
• მოწამეთის მონასტრის წინამძღვარი — იღუმენი პორფირი

3. გურიის ეპარქია — ეპისკოპოსი ექვთიმე

• შემოქმედის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი ანთიმოზი
• იოანე ნათლისმცემლის უდაბნოს წინამძღვარი — არქიმანდრიტი გაბრიელი

4. სამეგრელოს ეპარქია — ეპისკოპოსი ანტონი

• ხობის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი ბესარიონი
• ცაგერის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი გაბრიელი
• ლეჩხუმის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი თეოფანე

5. აფხაზეთის ეპარქია — უსამღვდელოესი გერმანე

1854 წელს საქართველოს საეგზარქოსოში შედიოდა 5 ეპარქია^[13]:

1. ქართლ-კახეთის ეპარქია — საქართველოს ეგზარქოსი, ქართლ-კახეთის არქიეპისკოპოსი, ყოვლადუსამღვდელოესი ისიდორე.

• საქართველოს ვიქარი — ქ. გორის ეპისკოპოსი იოანე

2. იმერეთის ეპარქია — უსამღვდელოესი ეპისკოპოსი ექვთიმე

• გაენათის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი თეოფანე
• ჭელიშის მონასტრის წინამძღვარი — იღუმენი ნიკოლოზი
• მოწამეთის მონასტრის წინამძღვარი — იერომონაზონი იოანე
• კაცხის წინამძღვარი — იღუმენი იოსები
• ჯრუჭის მონასტრის წინამძღვარი — იერომონაზონი ნეოფიტე
• მღვიმევის მონასტრის წინამძღვარი — იღუმენი იოსტოსი
• ვანის ფერისცვალების მონასტრის წინამძღვარი — იღუმენი მაკარი

3. გურიის ეპარქია — უსამღვდელოესი, ეპისკოპოსი იოანე

• შემოქმედის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი ანთიმოზი
• იოანე ნათლისმცემლის უდაბნოს წინამძღვარი — არქიმანდრიტი გაბრიელი

4. სამეგრელოს ეპარქია — უსამღვდელოესი ეპისკოპოსი, თეოფანე ჭყონდიდელი

• ხობის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი ბესარიონი
• ცაგერის წინამძღვარი — იღუმენი ბესარიონი
• ლეჩხუმის წინამძღვარი — იღუმენი ამბროსი

5. აფხაზეთის ეპარქია — უსამღვდელოესი გერმანე

1855 წელს საქართველოს საეგზარქოსოში შედიოდა 5 ეპარქია^[14]

1856 წელს საქართველოს საეგზარქოსოში შედიოდა 5 ეპარქია^[15]

3. გურიის ეპარქია — უსამღვდელოესი, ეპისკოპოსი იოანე

• შემოქმედის მონასტრის წინამძღვარი — არქიმანდრიტი ანთიმოზი
• იოანე ნათლისმცემლის უდაბნოს წინამძღვარი — არქიმანდრიტი თომა

1858 წლის 1 მარტს მიტროპოლიტი ისიდორე გადაიყვანეს კიევის მიტროპოლიაში, ხოლო მის მაგივრად დანიშნეს არქიეპისკოპოსი ევსევი.

1858 წლის 5 იანვარს გაბრიელ ქიქოძე აყვანილ იქნა არქიმანდრიტის ხარისხში და დაინიშნა დავითგარეჯის წინამძღვრად. იმავე წლის 6 დეკემბერს გაბრიელი ხელდასხმულ იქნა გორის ეპისკოპოსად და საქართველოს ეგზარქოსის ქორეპისკოპოსად. ამასთანავე იგი ინიშნება ქართლ-კახეთის სინოდალური კანტორის წევრად და შუამთის მონასტრის არქიმანდრიტად.

• 1860 წელს იმერეთის ეპისკოპოსად ინიშნება გაბრიელ ქიქოძე.
• დაარსდა კავკასიაში მართლმადიდებელი ქრისტიანობის აღდგენის საზოგადოება

იმერეთის საეპისკოპოსოს უერთებენ აფხაზეთის ეპარქიას.

იმერეთის საეპისკოპოსოს უერთებენ სამეგრელოს ეპარქიას და სვანეთს.

• 8 დეკემბერს ეგზარქოსად დაინიშნა იოანიკე (რუდნევი).

• ტფილისში გაიმართა რუსეთის V არქეოლოგიური ყრილობა, სადაც ქართული საეკლესიო ნივთების და წიგნების პირველი გამოფენა მოეწყო.

• 26 ოქტომბერს ეგზარქოსმა პავლემ აკურთხა განახლებული თბილისის სიონის ტაძარი.

საქართველოს საეგზარქოსო 1884 წელს^[16].

• 12 ივლისს დამტკიცდა კავკასიის ეპარქიებად ახალი დაყოფა.
• 3 სექტემბერს, ეგზარქოსმა პავლემ აკურთხა აღდგენილი ბიჭვინთის ტაძარი.

1886 წელს თბილისის სასულიერო სემინარიის სტუდენტმა იოსებ ლაღიაშვილმა მოკლა სემინარიის რექტორი პავლე ჩუდეცკი. ჩუდეცკის დაკრძალვის დღეს ეგზარქოსმა პავლემ დაწყევლა მკვლელი და საზოგადოება, რომელმაც ის წარმოშვა. უცნობია, ზუსტად რა სიტყვები წარმოთქვა პავლემ, თუმცა ის აღქმულ იქნა, როგორც ქართველი ერის დაწყველა. პროტესტი ყველაზე მკაფიოდ დიმიტრი ყიფიანმა გამოხატა და საჯაროდ, პრესის მეშვეობით მოითხოვა ეგზარქოსისგან საქართველოს დატოვება. ეგზარქოსმა პავლემ წერილითვე უარყო წყველის წარმოთქმა, ხოლო დიმიტრი ყიფიანის მიმართ ხელისუფლებამ რეპრესიული ზომები გაატარა, თანამდებობიდან გადააყენა და სტავროპოლის მხარეში გადაასახლა, სადაც ის მოკლეს. ყიფიანის გადმოსვენება და მთაწმინდაზე დაკრძალვა ანტიიმპერიულ აქციად იქცა.

• დაარსდა თბილისის საეკლესიო მუზეუმი.

• 8 მაისს გაიხსნა ბოდბის მონასტერი.

1891 წლიდან გამოდიოდა საეგზარქოსოს ჟურნალი (თვეში ოჯერ) — „საქართველოს საეგზარქოსოს სასულიერო მოამბე“.

• 10 სექტემბერს შეიქმნა ვლადიკავკაზის ეპარქია.
• ჟურნალ „პასტირში“ გამოქვეყნდა მღვდელ კალისტრატე ცინცაძის სტატია „საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია“.

• 2 თებერვალი, სოხუმის ეპისკოპოსად დაინიშნა არსენი (იზოტოვი)

1898 წლის 21 თებერვალს ხოლმისა და ვარშავის მთავარეპისკოპოსი ფლავიანე დაინიშნა საქართველოს ეგზარქოსად.

1899 წლის 24 მაისს საქართველოს ეგზარქოსმა აკურთხა ტფილისის მეორე ვაჟთა გიმნაზიაში მდებარე ეკლესია.

1903 წელს საეგზარქოსო მოიცავდა 4 ეპარქაის: საქართველოს, სოხუმის, გურია-სამეგრელოს და იმერეთის ეპარქიებს.

• 29 მაისს დაიწყო მუშაობა ქართველი სამღვდელოების არასანქცირებულმა ყრილობამ ავტოკეფალიის აღდგენის მოთხოვნით, რომელიც ეგზარქოსმა ალექსიმ კაზაკების მეშვეობით დაარბია.

• 28 მაისს თბილისში მოკლეს ეგზარქოსი ნიკონი. მკვლელი ვერ დაიჭირეს. ეჭვი მიტანილ იქნა ეპისკოპოს კირიონზე, რომელიც დააპატიმრეს, სასულიერო ხარისხი ჩამოართვეს და გადაასახლეს, არქიმანდრიტ ამბროსიზე, რომელიც 1910 წელს გაამართლეს და მღვდელ ნიკოლოზ ნამორაძეზე, რომელიც გაიქცა, თავი სტამბულის ქართველ კათოლიკეთა მონასტერს შეაფარა

1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ, ქართველმა სასულიერო პირებმა აქტიურად დაიწყეს ქართული ეკლესიისათვის ავტოკეფალიაზე ზრუნვა.

25 თებერვალს (10 მარტს) საქართველოს ეგზარქოსს პლატონს წარუდგა დეპუტაცია გურია-ოდიშის სამღვდელოებისა. დეპუტაციაში შედიოდა სამი სასულიერო პირი: დეკანოზი ევგენი შენგელაია, კეთილმოწესე მღვდელი კირილე ჯავახია და მღვდელი ეპიფანე ჩხაიძე. მათ თან ჩამოიტანეს გურია-ოდიშის სამღვდელოების კრების დადგენილება საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის შესახებ. ეგზარქოსთან შეხვედრის შემდეგ გადაწყდა 26 თებერვალს ერთად შეკრებილიყვნენ და საკითხი დაესვათ მეფისნაცვალთან. რამდენიმე დღეში შედგა გურია-ოდიშის სამღვდელოების დელეგატებისა და მეფინაცვლის შეხვედრა ეგზარქოს პლატონის შუამდგომლობით. მეფისნაცვალმა ნიკოლოზ ნიკოლოზის ძემ მოუსმინა და დაპირდა დეპუტაციის თხოვნა საქართველოს ეკლესიის კანონიერ უფლებათა დაბრუნების შესახებ გაეგზავნა პეტროგრადში, სადაც უნდა განხილულიყო და მიეღით შესაბამისი გადაწყვეტილება^[17].

12 (25 მარტს) მარტს სვეტიცხოვლის საკათედრო ტაძარში ქართველმა სამღვდელოებამ გამოაცხადა, რომ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია აგრძელებდა თავის ავტოკეფალურ ცხოვრებას. საქართველოს ეკლესიის დროებით გამგედ ერთხმად იქნა არჩეული გურია-ოდიშის მღვდელთმთავარი ეპისკოპოსი ლეონიდე. არჩეულ იქნა ასევე აღმასრულებელი კომიტეტი შემდგარი სამღვდელოთა და ერისკაცთაგან, ხოლო ეგზარქოსის თანამდებობა გაუქმებულად გამოცხადდა. ყველა საეგზარქოსო საქმეები გადავიდა ახლადშექმნილი აღმასრულებელი კომიტეტის ხელში. კრებამ შექმნა შესაფერისი ოქმი, რომლის ტექსტიც გაეგზავნა ახლადშექმნილ რუსეთის დროებით მთავრობას.

„1917 წელსა, მარტის 12 დღესა, მცხეთის წმინდათა ათთორმეტთა მოციქულთა სრულიად საქართველოს საქათალიკოსო საყდარში, კვირა დღეს, შევიკრიბენით რა, ჩვენ, საქართველოს ეკლესიის მწყემს-მთავარნი, სამღვდელოების კრებული და სამწყსოთა წარმომადგენელნი, შევასრულეთ წირვა და სავედრებელი პარაკლისი რუსეთის ახალი მთავრობის საკეთილდღეოთ, გავითვალისწინეთ რუსეთის სახელმწიფოში მომხდარნი ძირითადნი ცვლილებანი და ახლის მთავრობის დაფუძნება და მის საყოველთაო საზოგადოთ სახელძღვანელო დებულებანი და განსაკუთრებით სინდისის და სარწმუნოების თავისუფლების მისგან აღსარება (მუხ. 3), მივიღეთ რა მხედველობაში: ა) ვინაიდგან საქართველოს ეკლესია არსებობდა დამოუკიდებლათ, რომელსაც ჰქონდა მსოფლიო კრებათა დასტური, რომლის მოსპობა, ანუ გაუქმება არ ექვემდებარებოდა არავითარ ძალას, გარდა მსოფლიო კრებათა და სრულიად არაკანონიკურად შეუჩერეს მისი ავტოკეფალური მართვა-გამგეობა; ბ) ვინაიდან რუსეთის სახელმწიფოში დაწესდა ახალი სახელმწიფო მართვა-გამგეობა, რომელსაც აღარ შეესაბამება საქართველოს ეკლესიის უფლება-ახდილად ყოფნა, ამისათვის აუცილებლად ვსცანით ერთხმად და ერთსულოვნად დავადგინოთ: ა) საჩქაროდ განგრძობილ იქმნეს საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალური მართვა-გამგეობა, ხოლო ვიდრე სრულ-კანონიკურ ნიადაგზე მოხდებოდეს საქართველოს ეკლესიის ქათალიკოსის არჩევა, დროებით დაინიშნოს ქათალიკოზის ადგილის აღმავსებლად საქართველოს ეკლესიის გამგედ სამღვდელო და საერო პირთაგან შემდგარი დროებითი აღმასრულებელი კომიტეტი გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოზის ლეონიდეს თავჯდომარეობით. ბ) ვინაიდგან საქართველო გულწრფელად აღიარებს რუსეთის ახალ მთავრობასთან სრულ სოლიდარობას თავის არსებობის ქვაკუთხედად, ამისთვის ეს დადგენილება მოხსენდეს რუსეთის ახალ მთავრობის თავჯდომარეს ბ. როდზიანკოს, მინისტრთა საბჭოს თავჯდომარეს თავად ლვოვს, სინოდის ობერ-პროკურორს ბ. ლვოვს, და ეცნობოს თბილისში კავკასიის კავკასიის კომისარიატს (ხელს აწერენ მღვდელთმთავარნი, სამღვდელონი, წარმომადგენელნი ქართველ თავად-აზნაურობისა, სხვა დასხ სხვა საკულტო დაწესებულებათა, საქართველოს ქალაქთა და მთლად დამსწრე ხალხი.“

(ოქმი, საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალურ ცხოვრების აღდგენისა, დაწერილი 12 მარტს მცხეთაში)

13 მარტს მცხეთაში არჩეულმა სრულიად საქართველოს კათოლიკოსის მოსაყდრემ ეპისკოპოსმა ლეონიდემ შემდეგი წერილი მისწერა ნაეგზარქოსალ პლატონს:

„მართვა-გამგეობა საქართველოს ეკლესიისა, რომელიც უხსოვარის დროიდან სარგებლობდა ავტოკეფალურის უფლებითა, მე-XIX საუკუნის დასაწყისში ხელში ჩაიგდო, წინააღმდეგ თვით ეკლესიის სურვილისა, რუსეთის ეკლესიის უწმინდესმა სინოდმა. ეს აკტი კანონიკურად უმართლო იყო, ხოლო პრაქტიკულად კი დამღუპველი საქართველოს ეკლესიისათვის. ამიტომ ამ უკანასკნელმა 1906 წლიდან აღძრა კითხვა მასში აღდგენილ ყოფილიყო კანონიკური წესწყობილება. გარნა ეს კითხვა დღემდე კითხვად რჩებოდა. რაც რუსეთში სახელმწიფოებრივის ცხოვრების ახალი წესწყობილება დამყარდა, რომელმაც აღიარა თავისუფლება სარწმუნოებისა და სინდისისა, საქართველოს ეკკლესიამ თვისთა მღვდელთმთავართა და სამღვდელოთა კრებულისა და საეროთა წარმომადგენელთა პირით მარტის 12, 1917 წ. მცხეთაში წირვის შემდეგ გადაიხადა სამადლობელი პარაკლისი რუსეთის ახალ მთავრობის განსამტკიცებლათ და აღადგინა თავისი კანონიკური წესწყობილება. ამიტომ ამიერითგან თქვენ იურიდიულათ და ფაქტობრივად აღარა ბრძანდებით საქართველოს ეგზარქოსად და ქართლ-კახეთის მთავარეპისკოპოსად, გერთმევათ უფლება განაგოთ საქართველოს ეპარქიები და მრევლები, სასულიერო სასწავლებლები და საეკლესიო დაწესებულებანი საექზარხოსოსი, საქართველოს საკათალიკოსოს საზღვრებში, აგრეთვე გერთმევათ ის კრედიტი, საქართველოს ეკლესიის შესანახად რომ უნდა გადაიდოს ხოლმე; საქართველოს ეკლესიის მართვა-გამგეობას, კათოლიკოსის არჩევამდე, ამიერიდან, კრების დადგენილებით ვიწყებ მე.“

(საქართველოს კათალიკოსის მოსაყდრის წერილი ეგზარქოს პლატონს)

აღნიშნულის პასუხად პლატონს უთქვამს, რომ მიეცათ მისთვის ვადა სამი დღე, რათა მისი უფროსობისაგან მიეღო შესაბამისი პასუხი, თუმცა საქართველოს კათალიკოსის მოსაყდრის ეპისკოპოს ლეონიდეს პასუხი იყო ურყევი: „როგორი პასუხიც არ უნდა მიიღოთ ხელმძღვანელობიდან, თქვენ ეგზარქოსობიდან გადაყენებული ხართ და საქართველოში მოქმედებდა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიაო“.

მიუხედავად საქართველოს ეკლესიის თამამი ნაბიჯებისა ეგზარქოსი პლატონი უარობდა უფლებების მოხსნას და იძახდა, რომ მისი გათავისუფლება შეეძლო მხოლოდ იმას ვინც აღნიშნულ თანამდებობაზე დანიშნა. ამასთანავე არსებობდა რიგი გაურკვევლობა არაქართველ სასულიერო პირებთანაც, რომლებიც მოღვაწეობდნენ საქართველოში და მათთვის შეუძლებელი იქნებოდა ქართულად დაეწყოთ ღვთისმსახურება. აღნიშნულთან დაკავშირებით საქართველოს ეკლესიის დროებითმა საბჭომ რუსულ სასულიერო პირებთან ერთად რიგი შეხვედრები გამართა ამიერკავკასიის განსაკუთრებული კომიტეტს წევრებთან.

3 (16) მაისს ეგზარქოსი პლატონი პეტროგრადში გაემგზავრა რუსეთის წმინდა სინოდის საზაფხულო სესიაზე მონაწილეობის მისაღებად^[18]. კავკასიის ეგზარქოსი აპირებდა ოქტომბრის ბოლომდე პეტროგრადში დარჩენას, ხოლო მის მოვალეობას ბაქოს ეპისკოპოსი ნიკოლოზი შეასრულებდა^[19].

ივნისის თვეში პეტროგრადში საქართველოს ეკლესიის დეპუტაცია წავიდა გორის ეპისკოპოსის ანტონის, დეკანოს კალისტრატე ცინცაძისა და მღვდელი მ. მაჩაბელი დადასავლეთ საქართველოს წარმომადგენელნი. ვიზიტის მიზეზი იყო დეპუტაციას დროებითი მთავრობისგან დაემტკიცებინა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია^[20].

საქართველოს ეკლესიის კათოლიკოსის მოსაყდრემ ეპისკოპოსმა ლეონიდემ პეტროგრადიდან მიიღო შემდეგი შინაარსის წერილი: დროებით მთავრობასთან არსებულმა იურიდიულმა კომისიამ დაამტკიცა საქართველოს ეკლესიის დროებითი სამმართველოს დეკლარაცია და ამავდროულად კათოლიკოსს უწოდა მცხეთის მთავარეპისკოპოსი და კათოლიკოს-პატრიარქი ყველა ქართველისა; მუდმივ საცხოვრებელ ადგილად მიუჩინა თბილისი. რუსთა სასულიერო უწყების უფროსს დაერქვა თბილისის მთავარეპისკოპოსი და კავკასიის ეგზარქოსი. საქართველოს მხარე უკმაყოფილო დარჩა ამდაგვარი გადაწყვეტილებით და პროტესტი განაცხადა.

სახელი	პორტრეტი	ეგზარქოსობის წლები
ვარლამი		1811 8 ივლისი - 1817 14 მაისი
თეოფილაქტე		1817 14 მაისი - 1821 19 ივნისი
იონა		1821 1 სექტემბერი - 1832 5 მარტი
მოსე		1832 12 მარტი - 1834 13 ივლისი
ევგენი		1834 1 სექტემბერი - 1844 12 ნოემბერი
ისიდორე		1844 12 ნოემბერი - 1858 1 მარტი
ევსევი		1858 1 მარტი - 1877 8 დეკემბერი
იოანიკე		1877 8 დეკემბერი - 1882 27 ივნისი
პავლე		1882 16 ივლისი - 1887 29 სექტემბერი
პალადი		1887 29 სექტემბერი - 1892 18 ოქტომბერი
ვლადიმერი		1892 18 ოქტომბერი - 1898 21 თებერვალი
ფლაბიანე		1898 21 თებერვალი - 1901
ალექსი I		1901 - 1905
ნიკოლოზი		1905 - 1906
ნიკონი		1906 - 1908 28 მაისი
ინოკენტი		1909 - 1913
ალექსი II		1913 - 1914
პიტირიმე		1914 - 1915
პლატონი		1915 - 1917

• საქართველოს საეგზარქოსოს სასულიერო მოამბე

• „რელიგიები საქართველოში“, თბილისი: სახალხო დამცველის ბიბლიოთეკა, 2008. — გვ. 158-163, ISBN 978-9941-0-0902-0.

• რუხაძე ს., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 9, თბ., 1985. — გვ. 182.
• ლომინაძე ბ., ეკლესიის რეაქციული როლი 1905-1907 წლების რევოლუციაში, თბ., 1959;
• ჟურნალი „მოგზაური“ N4 გვ.353-361 — 1901 წ.

• ГРУЗИНСКИЙ ЭКЗАРХАТ
• საქართველოს საეგზარქოსო 1900-1917 წლებში
• «ГРУЗИНСКИЙ ЭКЗАРХАТ», Православная богословская энциклопедия или Богословский энциклопедический словарь, содержащий в себе необходимыя для каждаго сведения по всем важнейшим предметам богословскаго знания в алфавитном порядке : издание под ред. проф. А. П. Лопухина
• გაზ. „საქართველო“. დაკარგული სიმდიდრე, 1917

ხ • გ • რ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მეთაურები მცხეთის მთავარეპისკოპოსები იოანე I იაკობი იობი ელია I სვიმონ I იონა გრიგოლ I ბასილ I მობიდანი იოველ I გლონოქორი მიქაელ I არაქართულ წყაროებში მოხსენიებული მღვდელთმთავრები: მოსე • იერემია ქართლის კათოლიკოსები პეტრე I სამოელ I გაბრიელ I თავფაჩაგ (თავფეჩაღ) I ჩიმაგა I საბა (დასაბია) I ევლალე I მაკარი სამოელ II სვიმონ II სამოელ III სამოელ IV ბართლომე კირონ I იოანე II ბაბილა თაბორი სამოელ V ევნონი თავფაჩაგ II ევლალე II იოველ II სამოელ VI გიორგი I კირიონ II იზიდ-ბოზიდი თეოდორე I პეტრე II მამაი იოანე III გრიგოლ II კლემენტოსი სარმეანე თალალე მიქელ II სამოელ VII კირილე I გრიგოლ III სამოელ VIII გიორგი II გაბრიელ II ილარიონი არსენ I ევსუქი ბასილ II მიქაელ III დავით I არსენ II საქართველოს სამეფოს კათოლიკოსები და კათოლიკოს-პატრიარქები იოანე IV ოქროპირი სვიმონ III მელქისედეკ I იოანე V ოქროპირი ექვთიმე I გიორგი III გაბრიელ III დიმიტრი ბასილ III იოანე VI სვიმონ IV გულაბერისძე საბა II ნიკოლოზ I გულაბერისძე მიქელ IV თეოდორე II ბასილ IV იოანე VII ეტიფანე ექვთიმე II არსენ III გიორგი IV ნიკოლოზ II მიქელ V არსენ IV ევდემონი ნიკოლოზ III აბრაჰამ I ექვთიმე III ბასილი V დოროთეოზ I შიო I ნიკოლოზ IV გიორგი V ელიოზი მიქელ VI დავით II თეოდორე III დავით III გუბელაძე შიო II დავით IV მარკოზი დავით V ნიკოლოზ V ევაგრე აბრაამ II ეფრემ I დოროთეოზ II იოანე VIII დიონისე ბასილ VI მელქისედეკ II მალაქია გერმანე ნიკოლოზ VI სვიმონ V ზებედე I დომენტი I ნიკოლოზ VII ნიკოლოზ VIII დოროთეოზ III დომენტი II ზებედე II იოანე IX ქრისტეფორე I ზაქარია ევდემოზ I ქრისტეფორე II დომენტი III ნიკოლოზ IX იოანე X ევდემოზ II დომენტი IV ბესარიონი კირილე II ნიკოლოზ X ანტონ I იოსები ანტონ II დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქები სვიმეონი ნიკოლოზი არსენი დანიელი იოვაკიმე სტეფანე მალაქია I ევდემონ I ეფთვიმე I მალაქია II გრიგოლ I მაქსიმე I ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი ზაქარია სვიმონი ევდემონ II ეფთვიმე II დავითი გრიგოლ II ბესარიონი გერმანე იოსები მაქსიმე II დოსითეოს ქუთათელი რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის საქართველოს ეგზარქოსები ვარლამი თეოფილაქტე იონა მოსე ევგენი ისიდორე ევსევი იოანიკე პავლე პალადი ვლადიმერი ფლავიანე ალექსი I ნიკოლოზი ნიკონი ინოკენტი ალექსი II პიტირიმე პლატონი სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქები კირიონ II საძაგლიშვილი ლეონიდე ოქროპირიძე ამბროსი ხელაია ქრისტეფორე III ციცქიშვილი კალისტრატე ცინცაძე მელქისედეკ III ფხალაძე ეფრემ II სიდამონიძე დავით V დევდარიანი ილია II შიოლაშვილი