Горно Косоврасти

Горно Косоврасти
Воздушен поглед на селото Горно Косоврасти
Горно Косоврасти Местоположба на Горно Косоврасти во Македонија Горно Косоврасти на карта
Координати 41°32′53″N 20°34′32″E / 41.54806°N 20.57556°E / 41.54806; 20.57556
Регион	Југозападен
Општина	Дебар
Област	Горен Дебар
Население	653 жит. (поп. 2021)[1]
Пошт. бр.	1250
Повик. бр.	046
Шифра на КО	08011
Надм. вис.	1.040 м
Горно Косоврасти на општинската карта Атарот на Горно Косоврасти во рамките на општината
Горно Косоврасти на Ризницата

Горно Косоврасти — село во Општина Дебар, во областа Горен Дебар, во околината на градот Дебар.

Селото се наоѓа во североисточниот дел на територијата на Општина Дебар, на јужните падини на планината Дешат, а чиј атар се допира со подрачјето на Општина Маврово и Ростуше.^[2] Селото е планинско, сместено на надморска височина од 1.040 метри. Од градот Дебар, селото е оддалечено 13 километри.^[2] Се наоѓа над реката Радика од нејзината десна страна.

До селото води локален асфалтен пат, кој се двои од регионалниот пат 1202 кај соседното село Долно Косоврасти.

Горно Косоврасти е опкружено со густа дабова, тополова и јасикова шума, како и со голем број на други листопадни дрвја, а поради самиот состав на почвата кој е карстен и варовнички, селото и околината изобилуваат со водени извори со свежа и со минерална вода, на која се изградени познатите Дебарски бањи, односно бањата Косоврасти.

Етнографски селото Горно Косоврасти заедно со Долно Косоврасти, се наоѓаат на самата граница помеѓу областите Долна Река од Реканскиот Крај, односно мијачкиот етнографски предел и Дебарско, односно областа наречена Дебарско Поле, брсјачкиот етнографски предел, но сепак во Горно Косоврасти преовладуваат јазично-говорните, културно-фолклорните и обичајно-традициските одлики на дебарскиот крај и брсјачкиот предел со одредени мијачки примеси.

Поради ваквата местоположба во пишаните извори како книги и научни трудови често селото Горно Косоврасти е вбројувано како село во едниот или другиот од овие два краеви, па така Бранислав Русиќ во својот труд насловен „Поле Дебарско“ од 1954 година, не го смета за село во овој крај туку за село кое припаѓа на Мијаците од Река, додека пак Тома Смиљаниќ-Брадина во своето дело „Мијаци, Горна Река и Мавровско Поле“ се оградува дека Горно Косоврасти припаѓа на Мијаците, а во областа Голема Река ги вброил соседните Долно Косоврасти, Горно Мелничани и Долно Мелничани.^[3]

Во книгата „Рајчица и Рајчка парохија - крајот на XIX и првата половина на XX век“ од авторите Петко и Методија Јовчевски, издадена во 2000 година, се смета дека селото Горно Косоврасти припаѓа на областа Поле Дебарско, односно неговите жители се „полјани“, што се поткрепува врз основа на местоположбата на селото, наречјето-говорот, облеката (рувото, носијата) особено на жените - Македонки што ја носеле во полето, како и преку црковната документација од крајот на XIX и почетокот на XX век, за склопувањето на брачни врски преку мажење на невести и женење на момчиња во Дебар, Рајчица и другите села во Рајчката парохија, што воопшто не било или било многу редок случај со селата на Мијаците и во Река.^[3]

Подрачјето на Горно Косоврасти е населено уште од доцната антика, за што сведочи наоѓалиштето Кале во неговата околина.^[4]

Остатоци од старини и население од дамнешни историски периоди се присутни во атарот на селото, кое се одликува со прилично поволна и безбедна местоположба за живеење. Така, според археолошката карта на Дебар во атарот на Горно Косоврасти, се забележани остатоци од гробови од доцниот средновековен период во месноста Коачево, која била село чиешто население се занимавало со ковачки занает, во месноста Селиште-Манастир се забележани грамади од камења и гробови од типот цисти од средниот век, во месноста Кошево која се смета за вакавско место се забележани остатоци од помало црквиче, додека во месноста На Црков се забележани камени покривни плочи од гробови.^[3]

Еден од најстарите записи за Горно Косоврасти потекнува од XV век, односно од опширниот пописен дефтер бр. 508 од 1467 година за тогашниот Вилает Река, каде селото е запишано како Корна Костовраст, а во него живееле 6 македонски христијански семејства кои произведувале пченица, јачмен, ’рж, овес, ореви, лен, мед и чувале овци за што остварувале приход од 450 акчиња.^[5]

Подоцна во XVI век, во 1519 година, кога е запишано како Јокари Косоврат сумарно се покажани 36 македонски христијански семејства, а во 1583 година поединечно се запишани 13 христијански и 1 муслиманско семејство, кое е исламизирано.^[5]

Со овие податоци се потврдуваат мислењата дека исламизацијата на селското население започнала во XVI век и продолжила во XVII век кога веќе започнала да се создава мијачката македонска муслиманска подгрупа во Реканско.^[6]

Во 1920 година во Горно Косоврасти живееле 8 домаќинства со вкупно 42 жители, православни Македонци, кои по 1946 година целосно се иселиле од селото. Во периодот по Втората светска војна и за времето на иселувањето на православните Македонци од дебарските села, жителите муслимани од Горно Косоврасти започнале масовно да ги купуваат нивните имоти, така што најголемиот дел од земјишниот и недвижен имот во соседното блиско село Рајчица бил купен и преминал во сопственост на жители на Горно Косоврасти, кои и покрај тоа не покажале голем интерес за трајно населување и живот во тоа село.

Вкупно 4 жители на оваа населба се заведени како жртви во Втората светска војна.^[7]

Атарот на селото зафаќа простор од 7,5 км², при што преовладуваат шумите со површина од 374,1 хектар, на пасиштата отпаѓаат 198,9 хектари, а на обработливото земјиште 86,2 хектари.^[2]

Во основа, може да се каже дека селото нема некоја развиена аграрна функција. Во селото работат продавници и угостителски објекти.^[2]

Во селото се одгледува познатиот косоврашки грав со ситно зрно, планинска пченка, кромид, компир, а населението се занимава и со сточарство, односно овчарство и во помала мера краварство како и печалбарство. Печалбарството е најзастапено преку одење на привремена работа во Италија, каде голем број на машки млади лица од селото се занимаваат со ѕидарство, плочкарство, фасадерство и други занаети во рамки на градежништвото, но исто така во помала мера има печалбари кои работат како бербери (фризери), пекари и слаткари. Дел од населението се занимава и со терциерни стопански занимања, односно работи како наставници во основното училиште во селото или извршува наставнички, службенички и други дејности во градот Дебар.

Според податоците од 1873 година во „Етнографија на вилаетите Адријанопол, Монастир и Салоника“, селото имало 90 домаќинства со 122 жители муслимани (Македонци) и 92 христијанци (Македонци).^[8]

Според статистиката на Васил К’нчов („Македонија, Етнографија и статистика“) од 1900 година, во Горно Косоврасти живееле 180 жители, сите Македонци христијани.^[9] Според егзархискиот секретар Димитар Мишев, („La Macédoine et sa Population Chrétienne“) во 1905 година во Горно Косоврасти имало 320 Македонци, под врховенството на Бугарската егзархија.^[10]

Според германска карта издадена во 1941 година, а заснована на пописот на Кралството Југославија од 1931 година, селото имало 300 Македонци.^[11]

Селото имало позитивен популациски биланс. Во 1961 година селото броело 413 жители, од кои 283 се изјасниле како Турци, 96 како Македонци, а 33 жители Албанци, додека во 1994 година бројот двојно се зголемил, односно на 867 жители, од кои 700 биле Македонци, а 113 Турци.^[2]

Сепак, Горно Косоврасти бележи пад на своето население од 867 жители во 1994 година, на 818 жители во 2002 година, пред сè поради големата емиграција во Италија. Етничкиот состав на Горно Косоврасти е следниов:^[12] 578 Македонци, 222 Турци и 18 останати.

Целосното муслиманското население на селото се Македонци-муслимани, но поради политичко-религиски причини се пишале како Турци. Во тој однос, треба да се напомене дека селото е населено исклучиво со Македонци, бидејќи жителите попишани како Турци се всушност Македонци-муслимани како и сите останати жители на селото. Доказ за тоа е наглата промена во изјаснувањето на жителите како Македонци и Турци. Така, во 1994 за Македонци се изјасниле 700 жители, а за Турци 113, додека за само 8 години во 2002 како Македонци се изјасниле 578, а како Турци 222 лица. Историски гледано, селото никогаш немало етнички Турци.

Според мајчин јазик, населението се изјаснило:^[12]

Според последниот попис од 2021 година, во селото живееле 653 жители, од кои 172 Македонци, 16 Албанци, 324 Турци, 116 останати и 25 лица без податоци.^[13]

Во табелата во продолжение е направен преглед на населението во сите пописни години:

Извор за 1900 г.: Македонија. Етнографија и статистика.^[14]; за 1905 г.: La Macédoine et sa Population Chrétienne.^[15]; за 1948-2002 г.: Државен завод за статистика на РМ.^[16]; за 2021 г.: Државен завод за статистика на РМ.^[17]

Селото Горно Косоврасти отсекогаш, па до денес е населено исклучиво со родови на Македонци, муслимани и христијани.^[3]

Родови во Горно Косоврасти биле:

• Македонски православни семејства: Зафировци, Неделкови или Китановски, Блажеви, Јованови, Тасеви, Трајкови и Трпеви, кои живееле во 1920 година, а до 1946 година целосно се иселиле.
• Македонски муслимански семејства: Малоски, Ајроски, Османоски, Тафовски, Фетовски, Шаиновски, Фазлиовски, Исеиновски, Мустафовски, Дуроски, Џемаилоски, Дервишовски, Дикоски, Оручоски и Јонузоски.

Како традиционално печалбарски крај од Горно Косоврасти се забележани многу иселеници во минатото, а иселеничко-печалбарскиот бран трае сè до денешни дни. Во минатото населението, посебно православното, се иселувало во градовите Дебар и Скопје, како и во соседните држави Србија и Бугарија, а во денешно време најмногу иселеници има во Дебар и селото Рајчица (во помала мера и привремено), а особено многу и во Италија.

• Основно училиште „Коле Канински“, подрачно петгодишно основно училиште во состав на ОУ „Ристе Ристески“ - Долно Косоврасти
• Поранешна амбуланта

• 
  Подрачното основно училиште „Коле Канински“ во селото
• 
  Поранешната амбуланта

Кон крајот на XIX век, Горно Косоврасти било село во Дебарската каза на Отоманското Царство.

Селото влегува во рамките на Општина Дебар, која била проширена по новата територијална поделба на Македонија во 2004 година. Во периодот од 1996-2004 година, селото исто така припаѓало на некогашната Општина Дебар.

Во периодот од 1955 до 1996 година, селото се наоѓало во рамките на големата општина Дебар.

Во периодот 1952-1955, селото било во рамките на тогашната Општина Косоврасти, во која влегувале селата Горно Косоврасти, Горно Мелничани, Долно Косоврасти, Долно Мелничани, Могорче, Осој и Скудриње. Во периодот 1950-1952 година селото било дел од некогашната Општина Долно Косоврасти, во која влегувале селата Горно Косоврасти, Долно Косоврасти, Горно Мелничани, Долно Мелничани, Могорче и Осој.

Во селото постои избирачкото место бр. 0556 според Државната изборна комисија, сместено во просториите на основното училиште.^[18]

На претседателските избори во 2019 година, на ова избирачко место биле запишани вкупно 717 гласачи.^[19] На локалните избори во 2021 година, на ова избирачко место биле запишани вкупно 742 гласачи.^[20]

Археолошки наоѓалишта^[4]

• На Црков — средновековна некропола; и
• Кале — утврдување од доцноантичкото време.

Цркви^[21]

• Црква „Св. Никола“ — главна селска црква

Џамии^[21]

• Џамија — главна селска џамија

• 
  Селската џамија
• 
  Селската црква „Св. Никола“

Родени во или по потекло од Горно Косоврасти

• Божин Теофилов — македонски комита, учесник во Илинденското востание во четата на Георги Сугарев, војвода на ВМРО во Дебарско и Реканско
• Неделко и Ристе Китанови — македонски комити, членови на дебарската чета на ВМРО. Ристе загинал во 1902 во борба со турскиот аскер кај селото Јанче, а Неделко учествувал и се борел во Илинденското востание.

• 
  Сокак низ селото
• 
  Селска чешма
• 
  Исламски гробишта
• 
  Знак на сретсело
• 
  Поглед на куќи од воздух
• 
  Куќи во селото
• 
  Влезот во главниот дел од селото
• 
  Воздушен поглед
• 
  Поглед на селото
• 
  Патот до Горно Косоврасти (долу е соседното Долно Косоврасти)
• 
  Воздушен поглед
• 
  Поток низ селото
• 
  Селска чешма
• 
  Сокак низ селото

• Општина Дебар
• Дебар
• Горен Дебар

Забелешки

• Горно Косоврасти на Ризницата ^?

п р у Населени места во Општина Дебар Баниште Гари Горно Косоврасти Дебар Долно Косоврасти Кривци Могорче Осој Отишани Рајчица Селокуќи Спас Хаме Џепиште Раселени Бомово Коњари Татар Елевци Трнаниќ Историски Пијанец Сушица